Тұлғааралық коммуникациядағы
кедергілер және оларды жою
Жоспары:
- Кіріспе
- Коммуникация
түрлері
- Тұлғааралық
коммуникацияда кездесетін кедергілер
- Практика
жүзінде қолданылатын әдістер
- Қорытынды
Адам қоғамда
өзiн қоршаған адамдар тобында
өмiр сүредi және дамиды, оның талаптарына
сәйкес өз ойлары мен мiнез-құлқын өзгертедi,
топтың басқа мүшелерiмен өзара әрекеттесу
арқылы әртүрлi байланысты сезiнедi.
Егер тұлғааралық
коммуникация болмаса, бiздiң рухани,
материалды даму деңгейiмiздiң
қандай дәрежеге көтерiлгенiн бiлмес
едiк. Бiздiң әрқайсымыз өзiмiздiң негiзгi
қырларымызды жеке қарым-қатынас тәжiрбиелерiмiз
арқылы жанұядағы, мектептегi, жұмыстағы,
көшедегi тiкелей қатынастар арқылы игеремiз.
Бұл микроорта. Микроортадағы қарым-қатынас
арқылы әрқайсымыз әлеуметтiк әлемдi кеңiнен
танимыз және қарым-қатынасқа түсемiз,
яғни макроорта әсерiн сезiнемiз.Макроорта
– бұл өз ғылымы, мәдениетi, идеалогиясы,
заңы, қоғамдық өлшемдерi бар қоғам.Микро
және макроортаның кездесетiн жерi, олардың
өзара әрекеттесетiн шек – бұл кiшi топ,
онда бiздiң әрқайсымыздың өмiрiмiз өтедi.Қарым-қатынас
психологиясы мынандай құбылыстарды зерттейдi;
адамдардың бiр-бiрiн қабылдауы және түсiнуi,
елiктеу, сендiру және нандыру, ұйымшылдық
немесе жанжалдық, бiрiккен iс-әрекет және
тұлғааралық қатынастар. Осы психологиялық
құбылыстың әр түрлiлiгiнде, олардың пайда
болуының негiзгi қайнар көзi болып адамдар
арасындағы қарым-қатынас аймағы болып
табылады.
Коммуникация
тарихи алғашқы форма болып
табылады оның негiзiнде өркениет
дамуының кейiнгi кезеңдерiнде қарым-қатынастың
басқа түрлерi пайда болды. Мысалы; жазбаша
қарм-қатынас жазбашалықтың құралуынан
кейiн ғана пайда бола бастады. Бiздiң әрқайсымыз
адамдар арасында өмiр сүрiп және жұмыс
iстегендiктен кез-келген жағдайда өз тiлектерiмiзге
тәуелсiз түрде адамдармен қарым-қатынасқа
түсемiз.
Адамдар түрлі
әлеуметтiк топтардың құрамына
кіреді. Адам бір уақытта белгілі
жұмыспен айналыса алады, спорт
клубының мүшесі бола алады,
қоғамдық қызметтер атқара алады,
саяси өмірге араласа алады
және сонымен қатар отбасындағы
әке мен шеше міндеттерін де атқара алады.
Адам өзі кіретін топтың әрқайсысында
белгілі орын ала отырып сол топтың iшiнде
әлеуметтiк әрекеттестiктi қалыптастырады.
Әлеуметтiк
әрекеттестiк – бұл бiр-бiрiне
уақыт аралата әсер етiп, әр
серiктестiктiң әлеуметтiк әрекетi жүзеге
асып отыруын және серiктестiктердiң бiр-бiрiнiң
әрекеттерiне бейiмделуiне қол жеткiзу.
Мұндай әрекетте екi адамның немесе бiрiккен
әлеуметтiк топтың қарым-қатынасын айтамыз.
Коммуникация
туралы ұғым:
1-ден Бiрiгiп
әрекет ету қажеттiлiгiнен туындайтын,
құрамына ақпарат алмасумен өзара әрекеттесудiң
бiртұтас стратегиясын жасау, өзге адамдарды
қабылдау және түсiну адамдар арасындағы
байланыстың орнауы мен дамуының күрделi
көп мақсатты процесi.
2-ден Субъектiлердiң
белгiлi құралдарымен жүзеге асыратын
бiрiгiп әрекет ету қажеттiлiгiнен туындаған
және серiктесiнiң жай-күйiн, мiнез-құлқымен
тұлғалық маңыздылық құрылымын едәуiр
өзгертуге бағытталған өзара әрекеттесу.
Кезінде бірінші
болып қарым-қатынастың көпдеңгейлі,
иерархиялық, көпөлшемді ұйымдасуын
көрсеткен белгілі кеңес психологы Б.Г.Ананьев
қарым-қатынастың макро-, мезо-, микродеңгейлерін
бөледі: қарым-қатынасқа түсуші адамдар
өмір сүретін қоғам, өздері мүшесі болып
табылатын әр типті ұжымдар, өздері жиі
байланысқа түсетін жақын қоршаған ортасы,
сонымен қатар осы іс-әрекет субъектісі
ретіндегі өзараәрекеттесуші адамдардың
қарым-қатынаста қалыптасатын және жүзеге
асатын индивидуалды сипаттамалары
Микродеңгей
тұлғааралық қарым-қатынастың ең
ұсақ бөлшектерінен тұрады. Макродеңгейге
басқару мен сауда сияқты ірі құрылымдар
кіреді. Кез-келген әлеуметтік жағдайларда
адамдар барлық деңгейлерде өзара әрекеттеседі.
Әдетте тұлғааралық қарым-қатынастың
екі формасын қарастырады: монологиялық,
бұл кезде серіктестердің біреуіне ғана
белсенді қатысушы рөлі беріледі, ал басқасына
– пассивті орындаушы, және — диалогтық,
қатысушылардың ынтымақтастығынан көрінеді.
Екі адам қарым-қатынасы процесін білдіретін
сөздер көп емес — әңгімелесу, сөйлесу,
диадикалық қарым-қатынас (екеудің қарым-қатынасы).
Бұл процеске қатысатын адамдарды сөйлеуші
және тыңдаушы әңгімелесушілер немесе
қарым-қатынас серіктестері деп атайды.
Қарым-қатынасқа
байланысты келесi ұғымдар бар:
Тұлға диспозициясы
– бұл әрекеттiң белгiлi бiр
жағыдайлары және осы жағыдайлардағы
белгiлi бiр мiнез-құлықты қабылдауға
деген бейiмдiлiктiң жүйесi немесе кешенi.Өмiр
салты – бұл адамдардың тарихи нақты әлеуметтiк
қатынастары типтiк болып табылатын өмiр
сүру формасы.Әлеуметтiк институт – бұл
адамдардың бiрiгiп әрекет етун ұйымдастырудың
тарихи қалыптасқан тұрақты формалары.
Фактiлiк қатынас.
Коммуникативтiк
құралдарды тек қатынас процесiн
қолдау мақсатында ғана падаланылатын
мазмұнсыз құбылыс.
Әлеуметтiк
психологиялық бiлiктiлiк.
Индевидтiң
өзiн қоршаған адам мен тұлғаарлық
қатынастар жүйесiнде тиiмдi әрекеттесе
алу қабiлетi.
Еңбек бөлiнiсiмен
қоғамдық өмiрмен әлеуметтiк топта
жiктелiнудiң пайда болумен өнеркәсiптi
тұтынумен таратуды рационализациялау
материалдық өндiрiске ғылымның өмiрiмiздiң
барлық салаларына құқықтық нормалардың
енумен адамдардың мiнез-құлқын және олардың
өзара қатынастарын нормативтiк құндылықты
реттеумен байланысты, әлеуметтiк және
мәдени дамудың деңгейi.
Бiздiң әрқайсымыз
адамдар арасында өмiр сүрiп
жұмыс iстеймiз, қонаққа барамыз,
бiр ортақ iстi орындаймыз. Кез-келген
жағдайда бiз адамен қалсақ та қалмасақ
та қарым-қатынасқа түсемiз яғни ата-аналарымызбен,
құрдастарымызбен және т.б. Осылайша бiз
бiреулердiң жақсы екенiне бейтарап қараймыз
, ал бiреулерiн жек көрiп қараймыз. Егер
өзiмiздi бақылап көрсек бiздер мынан байқауымызға
болады. Өзге адамдармен қатынаса отырып
бiз оларды қабылдаймыз және бағалаймыз,
бiздiң әрқайсымыз өзiнiң ерекшелiгiн жеке
қарым-қатынас тәжiрибесi арқылы қоршаған
ортадағы, мектептегi, көшедегi тiкелей
контакт арқылы қалыптасады. Ол:
Микроорта
– микроортадағы қарым-қатынастың
арқасында бiздiң әрқайсымыз анағұрлым
кең әлемдi танып нымен қарым-қатынас жасайды
басқаша айтқанда макроортаның әсерiн
сезiнедi.
Макроорта
- өз ғылымы, мәдениетi, идеалогиясы,
заңдары, қоғамдық нормалары және
басқа да осындай жетiстiктерi
бар қоғам.
Бiздiң әрқайсымыздың
өмiрiмiз өтiп жатқан шағын топ.
Микро және
макроорта тоғысатын орын, олар
әрекеттесетiн шет болып табылады.
Макроортаның
өзiне тән көрiнiстерi.
Алдыңғы және
қазiргi ұрпақ бiлiмi мен тәжiрибелерiн
адам, дәл осы шағын топтарда отбасында,
көшеде т.б. өзiнiң микроортасында меңгередi.
Тұлға қоғаммен тiкелей емес өзiнiң арласатын
ортасы ғана әрекеттседi.
-микроорта:
отбасы, мектеп, көше, өндiрiс және
т.б.
-шағын топ:
тiкелей қарым-қатынас.
-макроорта:
өз ғылымы, мәдениетi, идеалогиясы.
2-шi сұраққа
жауап.
Қарым-қатынас
функциялары.
Өзiнiң мiндетi
бойынша қарым-қатынас көп функциялы.
Қарым-қатынастың 5 негiзгi функциясын
бөлiп көрсетуге болады.
1. Прогматикалық
функция – адамдардың бiрiккен
iс-әрекетi процесiнде өзара әрекеттесуде
жүзеге асады.
2. Қарым-қатынастың
қалыптастырушы функциясы - бұл
адамдық тұлға ретiнде дамуы
және қалыптасу процесiнде танылады.
Шындығында үлкен мен қарым-қатынас
жасамай болмайды.
3. Растау функциясы
– бiз өзге адамдармен қарым-қатынас
жасағанда ғана өзiмiздiң қандай екенiмiздi
танып түсiнiп растай аламыз. Өз құндылығыңды
мойындалатынына көз жеткiзу үшiн адам
өзге адамдардың қолдауын iздегенде осы
функция көрiнедi. Ульям Джеймс өзi адам
үшiн қоғамда өзiмен өзi қалдырылып мүлде
ескерусiз қалғанан артық жаза жоқ дейдi.
Мұны психология тұрғысынан растамау
деп атаймыз. Қарапайым сенiкi дұрыс емес
немесе сен жамансың деген сөздермен бiлiнетiн
және растаудың белгiлi бiр бөлiгi бар жоққа
шығарумен салыстыруда яғни растамау
деп аталады.
4. Тұлғааралық
қатынастарды ұйымдастыру және қолдау
функциялары. Кез-келген адамдардың қарым-қатынасы
өзге адамдарды бағалаумен және белгiлi
бiр жақсы немесе жаман эмоцияналды қатынастарды
орнатумен, байланысты тiптi адамдардың
өзiмен әртүрлi жағыдайда қатынс жасауға
болады.
5. Тұлғаның iшiндегi
қарым-қатынас формасы. – бұл
маңыздылардың бiрi. Өз-өзiмен жүргiзiлген
диалогтың негiзiнде бiз белгiлi
бiр шешiмдер қабылдап маңызды
әрекеттерге барамыз. Мұндай iшкi
қарым-қатынасты адам ойлауының
әртүрлi тәсiлi ретiнде қарастыруға болады.
Практикалық тұлғааралық коммуникация және қарым-қатынас мәселесін психодиагностикалау жұмысы - кәсіби іс-әрекеттің күрделі саласы. Біріншіден, тұлғааралық қарым-қатынас саласының өзі кең ауқымды, яғни адамның жекеден әлеуметтікке дейінгі аспектілерін қамтиды. Адам жалғыздықта қалғанда да өзгелерге, маңызды бағалауларға сүйенетініне келіспеуге болмайды.
Сондықтан қазіргі психологияда тұлғааралық қатынас сипатын бағалауға бағытталған психодиагностикалық құралдардың көптеген түрлері бар.Практикалық психолог тұлғааралық қатынас мәселесімен жұмыс жасағанда түрлі негізде құрылған психодиагностикалық әдістемелер жүйесіне бағдарланады. Ол жекеленгенде былай жіктелуі мүмкін:
а) обьект негізінде (топтар арасындағы қатынас, ішкі топтардың процестері, диадалық қатынастардың диагностикасы);
б) зерттеу шешетін міндеттер негізінде (топтың ұйымшылдығын, сәйкестігін және т.б. анықтау);
в) қолданылған әдістемелердің құрылымдық ерекшеліктері негізінде (сауалнамалар, проективті әдістемелер, социометрия және т.б.);
г) тұлғааралық қатынасты диагностикалаудың бастапқы есептеуі негізінде (субьективті қалаулар әдістемесі, қарым-қатынасқа қатысушылардың жеке мінездемесін анықтау әдістемесі, тұлғааралық қатынастың субьективті бейнеленуін зерттеу әдістемесі және т.б.
Ғылыми зерттеулерде
ерекше бөліп қарастырылатын адамның
өзге өмір жағдайы мен өзге ортаға түсуінің
салдарынан туындайтын керіқұбылыстар
адам өмірінің өң бойында психологиялық
көмек жүйесін құрастыру қажет екенін
көрсетеді.
Адами ресурстарды
басқаруға көшу бір жағынан теориялық
және қолданбалы әлеуметтану, екінші жағынан
теориялық және қолданбалыпсихология,
сонымен қоса әлеуметтік психология, еңбек
психологиясы мен психодиагностикасы
тағы басқа өзара байланысатын адам жағдайындағы
ғылымдар жүйесіне негізделетін бөліп
айтқан жөн.
Адами ресурстармен
басқаруда үш негізгі аспектіге
ықпал етіледі:1)Индивидтер мен әлеуметтік
топтардың өмір сүру жағдайы; 2) Әрекеттің
әр саласындағы түлға аралық қатынасы; 3) Субъекттің
өзін қоғам мүшесі, профессионал және
толыққанды тұлға қалыптастырудағы даму
үдерістері.Аталмыш аспектілер алуан
түрлі ортада көрініс табады - білім алуда, еңбекте
және т.б.
Қазіргі кезде
жоғарыда аталған практикалық талаптардың
шешуге негізделген түрақты ғылыми базаны
құру шарт. Олар өз алдына психологиялық
теорияның даму бағыттарын анықтайды,
зерттеу әдістерін бағалау және т.б.
Тәжірибеде пайда
болатын мәселеледі жүзеге асырудағы
ғылыми базаны құру бүрынғы классикалық
қатынастармен қатар, құрылымды өзгертуді
талап ете отырып, олар төменгі әрекеттерден түрады:
1. Субъект өмір үрдісінің
анализі, ол адам дамуының үрдісі, қажеттіліктердің пайда болуы мен оларды қанағаттандыру; қарым-қатынастарды
қалыптастыру және дамыту;
2. Әлеуметтік үрдістегі
және ірі топтардағы жеке субъектілердің
өмір жолдарының интеграцияларын зерттеу
- «жеке» және «қоғамдық» сананың қатынасы,
үйымдардағы адамдар әрекеті;
3. Сауда үрдісі деп
аталатын ортадағы психологиялық жайттарды
зерттеу: жеке меншіктердің өзгеруі және
үйым конверсиясы және т.б.
Мамандар жүйелеудің көрсеткіштерін психодиагностикалық міндетіне
әдістемелердің адекваттылылығын бағалайтын аспектісі ретінде көрсетеді.