Муниципалды меншіктің теориялық негізі

Біздің  елімізде комуналдық (муниципадцы) меншіктің  мемлекеттік меншіктің құрамыңда  болуы , нақты құқықтық мазмұнының айқындалмауы, оның объектілерін белгілеуде едәуір қайшылықтар туғызды. Мамандардың  пікірінше, бастапқы кезде коммуналдық (муниципалдық) меншіктің объектісі  ретінде негізсіз көптеген кесіпорыңдар мен мекемелер, тіпті жекешелеңдіруге  тиісті объектілер де есспке алынған. Бкінші үлкен қателік коммуналдық  меншік объектілерін жекешелендіру  құқы жергілікті жене атқарушы орган-дардың құзырына берілуі. Нәтижесіңде көптеген объектілер «ұстағанның қолында, тістегеннің  аузында» кетті. Дүние жүзіліх тәжірибе көрсетіп отырғандай коммуналдық (муниципалды) меншіктің объектілері жекеше-лендіруге  жатпауға тиісті. Себебі оның басты  субъектісі белгілі бір екімшілік-территориялық  бірліктің тұрғындары болып табылады, соңдықтан ол объ-ектілер жергілікті халықтың игілігіне қызмет жасауға  тиісті. Коммуналдық (муниципалды) меншіктің  объектілерін анықтауда, оларды мемлекеттік  меншіктен бөлудің жалпы принциптерін басшылыққа алу қажет. Экономика  ғылымдардың докгоры, профессор  Т.Ө.Есіркепов пен сенатор М.Кемеловтар мынадай принциптерді үсынады:

• «жоғарыдан төмен қарай» принципі, яғни қаңдай объектілерді комму-налдық меншікке қалдыруды мемлекет анықтауға тиісті;
• «нелдік вариант» принциш, яғни коммуналдық (мунипипалды) меншікке мемлекет иелігінен алу жене жекешелеңдіруге жатпайтын объектілер берілуі керек.

Коммуналдық меншікті осы принциптер бойынша  жіктеу жергілікті өкілетті және атқарушы органдардың жолсыздығына жол бермейді. Екіншіден, коммуналдық (мунипипадды) меншікті жекешелеңдіруге тыйым  салу жекешелеңцірудің біртұтас мемлекеттік саясатыи бір орталықтан жузеге асыруға мүмкіндіук береді.

Ал, біздегі жағдай қалай. Қазақстан  Республикасының Азаматтық Ко-дексінің 192-бабында «Мемлекеттік меншік республикалық  және коммунал-дық меншік түрінде» көрінеді деп жазылған. Мұңдай жагдай жо.арыда келтірілген принциптерді жоққа шығарады және коммуналдық  қүүрылымдардың өңдірістік, қаржы іс-әрекеттеріңце  алауыздық тудырады. Мысалы, Ақтебе облысында барлық коммуналдық меншік объектілері деп аталатын кәсіпорыңцар мен мекемелердің ішіңде коммуналдық  маңызды электр энергиясымен, газбен, суық және ыстық сумен, жылумен қамтамасыз ететін объектілердің үлесі 2,7 % ғана құрайды. Олардың барлығына жуығы  мемлекеттің иелігінен шығарылған, негізінен акционерлік қоғам  ретінде әрекет етеді. Басқаша айтқаңда, оларға жергілікті өкімшілік-территориялық  өкілетті және атқарушы оргаңдардың, басты  субъектісі болып табылатын жергілікті түрғындардың мүддесі, коммуналдық  тұрғыдан маңызды монопо-лиялық құрылымдардың  мүддесімен сәйкес келмейді.

Біздің  пікірімізше, өлеуметтік маңызды мұндай кәсіпорыңцар муниципал-ды меншікке берілуі  қажет. Оңцай объектілердің мүлкі  шаруашылық жүргізу қүқы және оперативті басқару құқымен иемденуге, пайдалануға  және иелік етуге беріледі. Ал муниципалды  кәсіпорындар мен мекемелерге бекітілмейтін  жергілікті бюджет құралдары мен  басқа да муниципадды мүліктер муници-палды  құрылымның қазынасын қүрайды. Қорыта айтсақ, жергілікті өзін-өзі басқару  органдары, олардың экономикалық негізін  қүрайтын және табыс әкелетін инфрақұрылым объектілерінен, муниципалды меншіктегі өнеркесіп, ауыл шаруашылығы кесіпорындарынан, жергілікті жер қоры және жер ресур-старынан, жекешелеңцірілмеген тұрғын үй және тұрғын үйге жатпайтын ғимараттар қорынан  түруға тиісті. Жергілікті езін-өзі  басқаруды нақты қамтамасыз ету  муниципалды құрылым тұрғыңцарының  жергілікті маңызды мәселелерді  өз беттерінше шешумен, мушщипалды менпгікті иемдену, пайда-лану жене иелік етуді жүзеге асырумен сипатталады.

Соңғы кездері экоиомикалық әдебиеттерде коммуналдық (муниципалды) денгейде жүзеге асырылатын өнеркәсіп саясаты деген  үғым қалыптасты. Бұл мынадай жағдайларды ескеруді қажет етеді:

• Өнеркәсіп саясатының объектісі коммуналдық (муниципалдық) құрылымның меншігіндегі кәсіпорын болуьп
• Өнеркәсіптік саясаттың жергілікті объектісіне жергілікті нарықтың мүқтаждығына немесе жергілікті муниципалдық құрылымда тіркелген ірі өнеркесіп кесіпорыңдарына қызмет көрсетуге бағдарланған меншіктің басқа нысаңдарыңцағы көптеген кесіпкерлік құрылымдардың жатқызылуы;
• Муниципалдық құрылымның өнеркәсіптік кешеңцері жергілікті бюджетті толтырудың елеулі көзі болып табылуы. Себебі, жергілікті екімшілікте территориялық енеркәсіп кешеңцері жүмысының күтілетін қаржы-экономикалық нәтижелері туралы ақпаратгың болмауы қабылданған му-ниципалдық бағдарламалардың орындалуының тәуекелін көбейтеді, бюджет саясатына байланысты жоғары тұрған билік органдарымен қаржы-қатынаста қосымша белгісіздіктер тудырады. Басқаша айтқанда, муніщиналды өнеркәсіп саясатының қаржыпық және әлеуметтік мазмүны өзектелінеді.

Сонымен, муниңипалды өнеркәсіп саясатының объектісі территорнялық өнеркәсіп  комплексінің шаруашылық субьектілерінің  мушщипалдық қүрылымның жүмыс істеуінің  және дамуының стратегиялық мақсаттарын  жа-сау және жүэеге асыру процесіне  қатысуы бойынша басқарушыпық қатынастардың  жиынтыгы болып табылады.

Мушщипадды  өнеркөсіп саясатының екі типін  көрсетейік. Оның пассивті типінің  мәні ақпараттармен жүйелі алмасу және үйлестіретін мәжілістерді жүогізу  арқылы стратегиялық концепциялардьі, бағдарламаларды жасауда екі  жақтың мүдесін сәйкесі ендіруде. Осыныц нақты айғағы Ақтөбе қаласы әкімінің үсыішсымсн өкімшілік жанынан 1997 жылы қүрылған Қоғамдық экономикалық кеңес болып табылады. Оның қүрамына өкімшілік өкілдері мен бірге, ғалымдар, кәсіпкерлер, өнеркөсіп өндірісінің және қаржы-несие жүйесінің басшылары тартылды. Кеңестің беделді қатысуымен Қазақстанның Даму Инетитутымен бірлестікте 1997-1998 жылдарға арналған Ақтөбе қаласын комплексті дамытудың Концепциясы қабылданған болатын. Бүл жұмыстың нөтижесі көп күттірген жоқ. 1997 жылы жергілікті кәсіпорындармен өндірілген өнім көлемінің табиғи индексі 1996 жылмен са-лыстырғанда 141,0 %, ал қалалық бюджеттің түсімі 160,0 % құрады. Көптеген әлеуметтік сипаттағы қарыздар 300 млн. теңге шамасыңца жабылды.

Активті өнеркәсіп саясаты мушщипадды территорияда орналасқан кәсіпорындардың негізгі  іс-өрекетіне қажетті тұтқаларды пайдалану, муници-палдық бағдарламалық  шараларға қатысу туралы кәсіпорыңцарға міндеттер қою, жергілікті экономиканың «өсу нүктесін» анықтау және ынталандыру, со-ларға сәйкес болатын нарықтың ерекшеліктерін және сыртқы ортаны анықтау жөне есепке алу болып табылады. Осы бағытга Ақтөбе қаласының әкімшілігі, нарықтық экономиканың заңцарына сәйкес экономиканы дамытуды ұйымдастыруда әртүрлі тетіктер мен тұтқаларды қолданады. Оның негізгілеріне: қаланың өнеркәсіп саясатын жасау және өткізу; тиімді нарықтық қалалық инфрақұрылымды қүру, инвестициялық іс-өрекетті ынталаңдыру және жандандыру; әлеуметтік тұғыдан аз қорғалған тұрғыңдарды қолдау жәпе тағы басқалар жатады.

Осындай шаралардың нәтижесінің бір көрсеткіші қала экономикасына са-лынған инвестицияның  өсу қарқыны. Егер ол 1997 жылы - 3 млрд.690млн., 2000 жылы - 4 млрдган астам, 2001 жылы 4,5 млрд-ты құрады. Ал өнеркәсіп өндірісінің  көлемі 1997 жылы 11 млрд.935 млн. иеңге, 1999 жылы - 28 млрд.594млн., 2001 жылы - 36 млрд.292млн. теңге болды. Егер 1998 жылы қала бюджетінің түсімі 3 млрд.638 млн. теңге болса, 2001 жылы 15 млрд. теңгені құрады.

Коммунаддық (муниципалды) меншіктің экономикалық қатынастар жүйесіңдегі орнын анықтауда  елеулі рөлді жергілікті қаржы атқарады. Қазақстан Республикасының Азаматтық  Кодексіңце коммуналдық (мушщи-палды) меншіктіц қүрамына жергілікті бюджет қүралдары, бюджеттен тыс қүралдары   кіреді  делінген.   Жергілікті   бюджеттің  экономикалық  мәні жергілікті билік органдарыиың қызметін қаржылай қамтамасыз ететін ақша қорын қалыптастыруда, бүл қорларды халық шарушылығы салаларының ара-сында белуде және пайдалануда, билік органдарына бағынышты мекемелер мен кәсіпорындардың қаржы шарушылық қызметін бақылау, әлеуметтік ин-фрақұрылымды қаржыдаңцыруда және дамутуда тұр.

Осыған  байланысты кейбір ои-пікірімізді білдіргіміз  келеді. Кейбір эко-номист мамаңдардың  пікірінше (барынша назар аударуға тұратын) жергілікті бюджетті құруда «муниципалды қауым» моделін қолдану тиімді. Осы  концеп-ция бойынпга жергілікті қаржы  жергілікті озін-езі басқару оргаңдарының жергілікті бюджеті мен бюджеттен тыс қорлармен шектелмей, сол жерде ор-наласқан жөне жұмыс жасайтын заңды жене жеке тұлғалардың бюджеті де жергілікті бюджеттің міңдетті бөлігі ретінде қамтылуы тиіс. Басқаша айтқанда, жергілікті қаржыны тиімді басқару үшін қаланың бір тұтас қаржы балансы туралы барынша дәл тұсінік болуы қажет. Осыған байланысты қалалық қауымдастықта «қаржылық муше болу» сұрағы туыңдайды. Негізгі идея: қаланың табысын жасауға қатысқаңдар оның шығыстарыңда бөлісуге қатынаса алады. Практикада ол былай көрінеді. Қаланың қаржысын жасауға мүшелер кейбір коммуналдық деңгейдегі қызмет құны үшін арзандатылған ставкамен төлейді, ал мүше еместертолық қүнын өтеуге тиісті.

Муниципалдық  қазынаны толтырудың елеулі көзінің  бірі мақсатты муни-ципалды займдар  болып табылады. Міңцетті салық төлемдерінен олардың айырмашылыгы - абсолютті  міндетті болмауында. Себебі оны жүзеге асыру және көлемін айқындау жалпы  муниципалдық қауымдастықтың қүзырында  болады. Муниципалды қауымдастықтың әрбір мүшесі нақты қандай займның есебіне өздерінің қаржыларын аударуды өздері таңдауға тиісті, займ қүралдары міндетті түрде муниципалды қауымдастықтың мүшелеріне алдын-ала келісілген мерзіміңде қайтарылуы тиіс: ақша қүралдары түріңце немесе займ қаражаттары есебінен жүзеге асырылған жобалардағы меншік үлесі түріңде. Осылармен бірге муниципаддық билік органдары муниципшіды қауым мүшелеріне тандау мүмкіндігін беруіне де болады: жергілікті салықты төлеу немесе мақсатты муниципалды займ сатып алуға қатысу.

Мунищшалды  қазынаның көзін толтырудың фискалдық  емес нысаны му-ниципалды қауымдастықта  корпоративті негіз жасауға, қала экономикасының түрақты ұдайы өндірісін қамтамасыз етуге мүмкіңцік береді.

 

 

 

 

 

 

     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Курстық жұмысты  қорытындылай келе айта кететіні муницпалды меншік муниципалды құрылымдарды басқарудың негізгі элементі болып табылады. Ол халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайын, сол муниципалды округтің экономикалық деңгейін көрсететін бірден бір көрсеткіш. Кодекске сәйкес муниципадды қүрылымдардың меншігі екіге бөлінеді. Оның бір бөлігі шаруашылық жүргізу және оперативті басқару құқы ретіңде муниципалдық кәсіпорындар мен мекемелерге бекітіледі. Екінші бөлігі, муниципадды кәсіпорыңцар мен мекемелерге бекітілмеген жергілікті бюджет құралдарын және басқа муниципалды мүліктерді тартады. Олар муниципалды құрылымның қазынасын құрайды.

Сөз жоқ коммуналдық меншіктің  қалыптасуы объективті қажеттілік. Себебі, ол, нарықтық экономиканың объективті заңдарын және қоғамдағы демократиялық процестерді дамыту қажеттілігін өткізуге қолайлы жағдай жасайды.

Муниципалды меншік мемлекеттік  және басқа меншік түрлерімен салыстырғанда  өте ерекше болып табылады. «Муниципал» - латынның «municipals» немесе немістің «munizipalitet» сөздурінен шыққан «қаланы  басқару» деген ұғымды білдіреді. Ал, латынның «municipium» сөзі «қаланы өзін - өзі басқару құқығын білдіреді. Әдетте муниципалдық меншікке өкімет ұйымдары мүлік және әкімшілік –  аумақтық құрылымдары басқару жатады. Қазақстан Республикасында осындай  мүліктер комуналды меншік деп аталады. 

Мунищшалды  қазынаның көзін толтырудың фискалдық  емес нысаны му-ниципалды қауымдастықта  корпоративті негіз жасауға, қала экономикасының түрақты ұдайы өндірісін қамтамасыз етуге мүмкіңцік береді.

 

 

Пайдаланған әдебиеттер: 

1. Курманбаев С.К., Гамарник Г.Н., Сыдыков Е.Б. «Муниципальный менеджмент», Семипалатинск, 2004 г.
2. Қаржы-экономика сөздігі. - Алматы: ҚР Білім және ғылым министрлігінің Экономика институты, "Зияткер" ЖШС, 2007.ISBN 978-601-215-003-2
3. Осипова Г.М. «эканомикалық теория негіздері» Алматы -2002
4. Шеденов Ө.К. , Байжомартов Ұ.С., Жүнісов Б.А. «Жалпы экономикалық теория», Алматы – Ақтөбе, 2002 ж.
5. Конституция РК – Алматы: Казахстан – 1997 г.
6. Закон РК  «О местном самоуправлении и местных советах народных депутатов РК», 13.01.1992 г.
7. Административное право РК. Алматы, Жети-жаргы, 1998
8. Амирбеков К. «Развитие социальных экономических зон в Казахстане», Алматы, 1998, стр. 168-172
9. http://www.vko.gov.kz/view.php?id=4061
10. http://e.gov.kz
11. http://kk.wikipedia.org
12. http://prokuror.kz/kaz/vm/konstitucija/razdel8
13. http://election.kz/portal/page?_pageid=115,65242&_dad=portal&_schema=PORTAL
14. http://akimsemey.gov.kz