Муниципалды меншіктің теориялық негізі

Кіріспе

Елімізде үстем болған қоғамдық жүйені реформалау, ең бірінші кезекте  оның экономикалық-қүқықтық негізі - меншік қатынастарына назар аударуды қажет  етті. Солардың ішіндегі күрделі мәселенің бірі - муниципалдық меншік тағдыры. Экономикалық ғылымда муниципалды меншіктің табиғаты жеткілікті дәрежеде айқындалмаған. Бүрынғы маркстік-лениндік саяси эконономия тұрғысынан алғанда меншік қатынастары қоғамның таптық жіктелуімен, әртүрлі әлеуметтік топтардың материаддық мүдделерімен байланыстырылатын. Соңдықтан муниципалды меншікті зерттеуде оның қүқықтық мәселелерінің үлесі ауқымды болуы кездейсоқ емес. Курстық жұмысқа «Муниципалды меншік» тақырыбын таңдау себебім, муниципалды басқару саласында муниципалды меншіктің мәнін айқындау болып табылады.

Бірінші бөлімде, муниципалды меншіктің теориялық негізі қарастырылады. Оның экономика, менеджмент, құқық саласындағы теориялық негізін қарастырып өтеміз. Сонымен қатар, муицпалды меншік саласындағы шет елдер тәжериебесін, оларды басқару саласындағы модельдерді салыстыру қарасытырылған.

Екінші бөлімде, Қазақстан  Республикасының муниципалды меншік саласының ерекшеліктерін тоқталамыз. ҚР Конституциясында, заңдық-құқықтық нормалардағы муниципалды меншікті басқарудың ерекшеліктерін зерттеп  талдау жасалады, Семей қаласының  муниципалды құрылымдарына, олардың  муниципалды меншіктеріне тоқталамыз.

Үшінші бөлімде, қазіргі  заманғы нарықтық экономикалық жағдайда муниципалды меншікті басқарудың өзекті мәселелерін зерттеп, оларды шешу жолдары  баяндалады.

І.  МУНИЦИПАЛДЫ ҚЫЗМЕТ,   МЕНШІК ТҮСІНІГІ

1. Муниципалды меншіктің теориялық негізі

Меншік– жеке адамдарға немесе ұжымдарға тиесілі өндіріс құрал-жабдығы мен өнімдері, қаражат.

Меншік құқығы әдетте нақты субъектінің нақты объектіге (мүлікке) құқығы сияқты құқықтық құзыретке саяды, олар – мүлікті иелену құқығы, пайдалану құқығы, билеу құқығы.

• Иелену құқығы – затты нақты иеленудің және оны өз иелігінде ұстаудың заңмен берілген мүмкіндігі.
• Пайдалану құқығы – мүлікті тұтыну, оның игілігін көру, кіріс алу, пайдаға жарату мүмкіндігі.
• Билік ету құқығы – мүлікке өз қалауынша және өз мүддесі үшін билік ету мүмкіндігі.

Бұл құқықтық құзыреттер бір-бірімен  тығыз байланысты. Меншік мемлекеттік, ұжымдық, муниципалдық және жеке болып бөлінеді. Меншік құқық нормаларын орнықтырып, жетілдіру арқылы қорғалады. Нарықтық экономикаға өту кезінде жеке меншіктің үлесі артып, мемлекеттік меншіктің үлесі азаяды.

Муниципалды меншік мемлекеттік  және басқа меншік түрлерімен салыстырғанда  өте ерекше болып табылады. «Муниципал» - латынның «municipals» немесе немістің «munizipalitet» сөздурінен шыққан «қаланы  басқару» деген ұғымды білдіреді. Ал, латынның «municipium» сөзі «қаланы өзін - өзі басқару құқығын білдіреді. Әдетте муниципалдық меншікке өкімет ұйымдары мүлік және әкімшілік –  аумақтық құрылымдары басқару жатады. Қазақстан Республикасында осындай  мүліктер комуналды меншік деп аталады. 

Әр түрлі эканомикалық жүйе шеңберінде меншіктің басқа  түрінің басым болуы, оның басқа  түрінің мейлі бұрынғы, мейлі  қазіргі түрінің болуына жаққа  шығармайды. Меншіктің барлық түрінің  араласуы мен өзара іс-әрекеті, эканомикаға және барлық қоғамның дамуына оң әсер етеді.  
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында төмендегідей меншіктің эканомикалық түрлері қалыптасады:

Меншіктің экономикалық түрлері: 
-  жеке ұжымдық мемлекеттік еңбіктік 
-  Еңбектік емес (жеке топтық) Республика меншігі 
-  Облыстық, аудандық муниципалдық меншігі.

Еңбек табысы есебінен Мұрагерге  қалдырылған мүлік есебінен табыс; сақтандыру, несие мемлекеттеріне салған қаржылар; акция, обмегация және басқа  бағалы қағаздардан түсетін табыс  көздері. а) жалгерлік меншік 
ә) ұжымдық кәсіпорын Меншігі (сатып алынған) 
б) кооператив тік меншік 
в) акционерлік меншік: 
а) қоғамдық ұйымдарының меншігі 
ә) діни ұйымдарының меншігі 
Меншік: 
а) шаруашылық қоғамы меншігі (серіктестігінікі) 
ә) бірлестіктер (ассоциациялар) меншігі: 
а) шетел мемлекетінің меншігі (концессия) 
ә) біріккен меншік (шетел мемлекеті кәсіпорыны) Республикалық меншігк (жер, қоймауы, сулар, өсімдік әлемі, жануар әлемі, әуе кеңістігі)

Коммуналдық меншік (тұрғын үй коомуналдық шаруашылығы мәдениет және денсаулық сақтау, халыққа білім  беру, жергілікті бюджет қорлары)

Әдетте, эканомикалық теория меншіктің екі базалық формасын бөліп көрсетеді: жеке меншік және мемлекеттік. Ал соңғы кезде (нарық жағдайында меншіктің жеке меншік формасының өзі  жеке бастық мүддесін іске асыру бағытында  екі, негізгі шаруашылық формада  жүргізіледі.  
1) Меншіктің жеке меншік формасы (шаруа қожалықтары, жеке қосалқы шаруашылықтар) 
2) Меншіктің ұжымдық формасы (кооперативтер, шаруашылық серіктестіктер, олардың ассоциациялары т.б.)

Нарық эканомикасының негізін  жеке адамдар меншігі құрайды, бірақ  ол баяғы қалпынан көп өзгерген. Меншік эволюциясы нәтижесінде біздің елімізде (басқа да ТМД елдерінде) оның жаңа, біріктірілген (ассоциацияланған) формалары өмірге келді: ұжымдық, топтық акционерлік салыстырмалы түрде  айтар болсақ Батыс эканомикалық теориясы меншіктің жеке формасында барлық меншіктік емес формаларды қарастырады. Оның үстіне қазір меншіктің жеке формаларымен қатар мемлекеттік  формасында дамып отыр, осыған байланысты бүгінгі кезде меншіктің аралас формалары да өмір сүруде.

Меншік нысандарын зерттеу  барысында жеке және қоғамдық меншік категориялары айналасында күрделі  пікірталастар туады. Көптеген авторлар жалпы халықтық, қоғамдық, мемлекеттік  ұжымдық меншік түсініктерін бірдей деп қарап, олардың атауларын  тек синонимдер деп түсіндіреді.Осы  сияқты жеке меншік категориясын да әр түрлі атпен атай береді. Олай болса, алдымен меншік формасы дегеніміз не? 
Осыны бір жүйелеп түсініп алу керек сияқты. Сонымен, меншік формасы – меншік субъектісінің нышандарыбойынша сипатталатын өлшем немесе белгі (критерий). Ол әр түрлі меншік объектілерінің бірыңғай табиғат субъектеріне жататын (қатарында болуын) анықтайды. Оны анықтайтын өлшемдер мен белгілер бірнешеу болуы мүмкін: иемдену формасы бойынша, меншік құқығы бойынша, субъект бойынша.

Алайда меншік формаларының жиыньығын жалпы түрде сипаттап сөрсетуге болады. Олар: 
1) жалпы халықтық меншік – қоғамның барлық мүшелерінің жалпылама және теңдей қолдары жететін меншік (табиғи ресурстар); 
2) мемлекеттік – қазба байлықтар, негізгі өндірістік қор, айналым қоры (жалпы халықтық меншіктің бөлігі) 
3) өңірлік мемлекеттік - өңірлік мемлекеттік органдар қарамағына берілген меншік; 
4) коммунальдық – жергілікті мемлекеттік органдарға берілген меншік; 
5) ұжымдық – жоғарыда көрсетілген меншіктердің бөлінбейтін бөлігі, белгілі бір мерзімге кәсіпорын ұжымының иелігіне және ұйғарымына берілген меншік (қолданыстағы заңдарға сәйкес пайдалануға); 
6) бірлескен үлестік меншік – бірікке топтар мүшелеріне қарасты, жаңадан құрастырылған, сатып алынған мүліктер, оны бөлуге болады, заң бойынша өздері дербес пайдалана алатын меншік; 
7) жеке адамның меншігі - мүлік, зат, хабарлама түріндегі жеке адамға қарасты, азаматқа – меншік иесіне қойылатын заңдық нормаларды сақтай отырып пайдаланылатын меншік; 
8) жоғарылардан басқа қоғамдық ұйымдар меншігін, топтық меншігін, отбасылық меншіктерін бөліп көрсетуге болады.

2. Муниципалды  қызметтің даму тарихы

Елімізде үстем болған қоғамдық жүйені реформалау, ең бірінші кезекте  оның экономикалық-қүқықтық негізі - меншік қатынастарына назар аударуды қажет  етті. Солардың ішіндегі күрделі мәселенің  бірі - коммунаддық меншік тағдыры. Экономикалық ғылымда коммуналдық меншіктің табиғаты жеткілікті дәрежеде айқындалмаған. Бүрынғы маркстік-лешшдік саяси эконо-мия тұрғысынан алғанда меншік қатынастары қоғамның таптық жікгелуімен, әртүрлі өлеуметтік топтардың материаддық мүдделерімен байланыстырыла-тын. Қазіргі біз қүрып жатқан қоғамдық-экономикалық жүйе «әлеуметтік теке-тіресті» мойыңцамайды. Соңдықтан коммунаддық меншікті зерттеуде оның қүқықтық мәселелерінің үлесі ауқымды болуы кездейсоқ емес.

Қазақстанда, өзіңцік орны бар «коммунаддық (муниципалдық) револю-ция» 1992 жылдың 13 қантарыңца қабылданған  «Қазақстан Республикасында өзін-өзі басқару туралы» Қазақ ССР Заңынан басталды. Нәтижесінде комму-налдық (муниципадды) меншік ресми мойындалды. Қазақстан Республикасы-ның Азаматтық кодексіне сәйкес коммуналдық (муниципалды) меншікке меншік құқы негізінде тиісті қалалық, селолық және басқа да муниципадды қүрылымдардың мүлкі жатуға тиісті. Кодекске сәйкес муниципадды қүрылымдардың меншігі екіге бөлінеді. Оның бір бөлігі шаруашылық жүргізу және оперативті басқару құқы ретіңде муниципалдық кәсіпорындар мен меке-мелерге бекітіледі. Екінші бөлігі, муниципадды кәсіпорыңцар мен мекемелер-ге бекітілмеген жергілікті бюджет құралдарын және басқа муниципалды мүліктерді тартады. Олар мушщипалды құрылымның қазынасын құрайды.

Сөз жоқ  коммуналдық меншіктің қалыптасуы объективті қажеттілік. Се-бебі, ол, нарықтық экономиканың объективті заңдарын жөне қоғамдағы демо-кратиялық процестерді дамьггу қажеттілігін өткізуге қолайлы жағдай жасайды. Дегенмен, коммуналдық (муниципалдық) меншікті қалыптастыруда назар ау-Даратын мәселелер жеткілікті. Профессор Т.Ә.Есіркеповтың пікірінше «кому-налдық (мушщипалды) меншік мемлекеттік меншіктен бөлінуге және дербес әрекет етуге тиісті», онсыз ол нарықтық реформалар жағдайыңда тиімді жүмыс жасай алмайды.

Жергілікті  басқару жүйесі мен базалық меншік қатынастарының тарихи сабақтастығын  Ертедегі Римнің мысалынан көруге болады. Онда мемлекеттік билік жергілікті өзін-өзі басқару жүйесіне арқа сүйеді, ал қалалық қауым (му-ниципал) шаруашылық дербестікке ие болды жөне дербес субъект ретіңде әрекет етті. Қала деңгейінде субъектінің муниципалдық нысан ретінде ұйымдастырылуы өзінің жоғары өміршеңдігін көрсетті жөне көптеген елдерде кәзіргі кезге дейін  жемісті қызмет жасауда. 1917 жылға  дейін Россия империя-сыңда да муниципалитеттер және және муниципалды меншік болды., тіпті Ок-тябрь революциясынан кейін  де бірден жойылған жоқ болатын. Қазірде  Рос-сияда қалыптасқан муниципалдық меншік мемлекеттік билік пен басқару және жергілікті өзін-өзі басқару органдарын конституциялық бөлуге негізделген.

Россия  федерациясының Азаматтық Кодексінің «Меншік құқы және басқа да мемлекеттік құқ» деп аталатын бөлімі меншік қүқы субъектілеріне, мемле-кеттік мешшк қүқына және муниципадды меншік құқына арналған нормалар-ды енгізген.

3. Шет елдердегі муниципалды қызмет, муниципалды меншік.

X-XI ғасырларда қалалар құрыла бастады, сол өзгерістің нәтежиесінде жалпы меншіктің муниципалды меншікке бөлінуі басталды. Қоғамның дамуында қалалардың рөлі жоғарылап, урбанизация процесі күшейее түсті. Тарихи кезеңдерге қарасақ муниципалды меншікті иелену көбінесе белігілі бір бекітілген зандык маңызы бар құжаттарға сай жүргізіліп отырған, яғни хартияларға. Мысалға,  Х ғасыр басында Германияда император Генрих бесінші өзінің алғаш муниципалды меншікке қатысты хартиясын бекіткен.

Ортақ меншікке иелік ету  көп жағдайда діни көзқарастармен тығыз  байланысты болған. Және ол уақытта  қоғам игілігіне экономикалық, қаржылық, құқықтық нормаларды сақтау міндетті деп саналған.

Муниципалды меншікті басқарудың анық мысалын биз Лондонның тарихынан  да көре аламыз. Оларда алғаш «Лондон  Хартиясы» қабылданған, осы құжатқа  сәйкес қала халқы қаланың билік  органдарының адамдарын сайлай алатын дәрежеге жетті. Қала тұрғындары қала мәселелерін, оның меншігін басқару  құқығана ие қала кеңесін сайлайтын  болды.

Муниципалды құрылымдарды басқару  жүйесі өзінің құрамына атқарушылық  қызметтерді де қосты, яғни қандай да бір маңызды экономикалық, әлеуметтік, саяси мәселелерді шешу үшін жалпы  жиналыстар ашып отырды.

Муниципалды құрылымдар мен  меншікті басқарудың жетілген уақыты деп ХІХ ғасырды айтуға болады. Англияның тарихи тәжериебесі жергілікті басқару жүйесін реформалап, оның қазіргі заманғы моделін жасап  берді. Европаның көптеген елдерінде муниципалды меншікті басқару реформасы ХХ ғасырда аяқталды. Америка және Азия елдерінде де бұл процесс осы уақыттарда аяқталып қалды. Осы уақытта муниципалды басқарудың екі теориясы болды:

• Муниципалды меншікті басқарудың дуалистік теориясы. Бұнда екі түрлі идеологияның әсері қарастырылады: материалистік және идеологиялық.
• Социал-реформалық теория. Бұл теорияның окілдері муниципалды құрылымдарды социалистік қозғалыстарға қарама-қайшылық деп қарастырды.

Сонымен, муницпалды меншік және муиципалды басқару ұғымдары

 әлемдік тәжериебеде  параллель түрде дамығандығын  көруге болады.