Басшылық пен қолбасшы

     1) Басшылық ұғымының түсінігі

     Басшылық  пен қолбасшы (лидерлік) жеке адамдар  арасындағы басқару аспектісі болып  саналады, сол арқылы бағыныштылар кәсіпорынның мақсатын әрі оған жету үшін неғұрлым тиімді және қолайлы  ықпал етуді білуі мүмкін.

     Басқару қызметі – бұл басқару қызметінің белгілі бір тұтастан мазмұнға ие болған оқшауланған бөлігі, яғни бұл  басқару қызметінің мамандандырылған бөлігі.

     Басқарудың  мамандығын қызметінің біріңғай тұтас  синтезделуін және интеграциялауын  басшылық деп атайды.

     Басшы өзіне негізгі 2 міндеттің жүктелгенін  білуі тиіс: адамдармен жұмыс істеу  және басқару жүйесін ұйымдастыру. Олар өзара байланысты.

     Басшының  мақсаты басқалардың өзіне бекітілген жұмысты орындалуына ықпал ету. Басшы еңбегін таңдауға түрткі болатын  ықпалдар төменгі кестеде келтірілген. Осы қызметтің орындау үшін оның өзінің формальды өкілеттілігі мен  қоса билігі болған қажет.

     Билік – бұл басқалардың жүріс-тұрысына ықпал ету мүмкіндігі.

     Басшы еңбегін таңдауға түрткі болатын  ықпалдар (А. Эрлих бойынша)

     Экономикалық  ықпалдар

     Беделдік  формальды отрибуттарына ие болуға тырысатын ықпалдар

     (жеке  жұмыс кабинеті, сәнді мебелдер, телефон, көмекшілер,

     автомашина, т.б.)

     Қоғамдық  ықпалдар – мұның мәнісі оның формальды  отрибуттарына ғана емес, “қоғамның  тануына ие болуына” тырысу

     Қоғамға пайда келтіретініне сезіну.

     Творчестволық ықпал және ой өрісін дамытуға тырысу – бұл жаңа проблеммаларды шешуге жаңаша жұмыс істеуге ұмтылу.

     теріс ықпалдар – жазалаудан талқылаудан  сөгістен қауіптену 

     Ұйымның әр түрлі бөлімшелеріндегі басшы  өзінің тікелей бастығына, қол астындағылары  мен әріптестеріне тәуелді.

     Шындығына келгенде осы топтар басшының маңайына топтасқан адамдардың бір бөлігі. Осы адамдардың жәрдемінсіз басшы  өз қызметін ойдағыдай жүзеге асыра  алмайды.

     Ықпал ету мен билік жүргізу ықпалы ететін жеке адамдарға сондай-ақ нақты  жағдайларға және де басшының қабілетіне байланысты. Адамдар басшыға неғұрлым тәуелді болса, оның билігі де соғұрлым көп болады.

     Басшының  қол астындағылар жалақыны көтеру, жұмыс тапсырмасын алу, қызмет бабындажоғарылау, өкілеттілігін ұлғайту әлеуметтік мұқтажын қанағаттандыру секілді мәселелерде сол басшысына тәуелді болатындықтан, басшының қол астындағыларға толық билігі бар.

     Екінші  жағынан, қабылданған шешімдердің  жүзеге асуы, өндірістік тапсырмалардың дер кезінде орындалуы басшылық қол астындағыларға тікелей байланысты болатындықтан, кейде бұлар да басшыға  билік жүргізе алады.

     2) Басқару тәсілдері 

     Басқару үшін ықпал ету қажет. Ал ықпал  ету үшін билік керек. Билік орындаушылардың  белсенді талаптарына физиологиялық  талабы, қорғалу талабы, әлеуметтік талабы, құрметтеу талабы ықпал етуге  негізделген. Ықпал етудің барлық нышандары  басқа адамның тілегін орындауға  түрткі болады.

     Тренг пен Рейвеннің жіктеуі бойынша  биліктің негізгі 5 нышаны болады:

     1) Мәжбүр етуге негізделген билік  қорқыту арқылы ықпал ету сонда ғана тиімді болады егер ол мықты бақылау жүйесімен нығайтылатын болса әдетте бұған көп шығын кетеді.

     2) Көтермелеуге негізделген  билік. Бұл қорқытып билік жүргізуге қарағанда, едәуір ықпалды, әрі жұмыс сапасы біршама жақсарады. Кейде қандай көтермелеудің тиімділігі болатындығын айқындау қиын.

     3) Эксперттік билік ықпал етуінің арнайы білімі барына сол есепті тиісті. Мұқтажын қанағаттандыратынына орындаушы сенеді. Технология күрделілігі мен ұйым көмегі артып отарған жағдайда орындаушыға сенім арту барған сайын тиімді бола түсуде.

     4) Эталондық билік (үлгі билігі) ықпал етудің мінез-құлқы немесе қасиеті тартымды болатыны соншалық орындаушылар соған еліктеуге, сондай басшы болуға тырысады.

     5) Заңды билік ықпал етудің бұйрық беруге қатысы бар екендігін орындаушы мойындайды, әрі оның міндеті-бағыну керектігін түсінеді.

     Басшылық:

     Ең  алдымен ескерер жайт, билік пен  баскару белсенді, ынталы, үстемдік етуші субъект мен салыстырмалы тұрғыда белсенді емес, бағынышты  субъектінің арасындағы субъект-субъектілік  қатынастардың нәтижесінде пайда  болады. Бағынышты тарап биліктік катынастарда билік ықпалының объектісі болады. Бірақ биліктік қатынастың қай жағы болмасын өз мұдделері мен қүқықтары бар шынайы, әрекетшіл субъектілер болып табылатындықтан олардың арасындағы биліктік қатынастар өзара келісім жағдайында ғана пайда болып, тиімді қызмет етуі мүмкін.

     Биліктік  қатынастардың ерекше проблемасы билік  құрушы субъектінің басқару құқығына келіп тіреледі: неге осы субъект  билік құру құқығына ие және неге бағыныштылар, одан келетін биліктік импульстерді әрқилы дәрежеде қабылдап, орындауға міндетті. Саяси ойлар тарихында бұл проблема әрдайым назарда болған және солай болып қала береді де. Өйткені, биліктік қатынастар субъект-субъектілік қатынас ретінде субъективті және ситуативті болғандықтан белгілі бір тұрақсыздықпен сипатталынады. Осындағы тағы бір ескеретін жайт, өркениет тарихында биліктік қатынастар әр түрлі әлеуметтік негіздерге, әр түрлі тарихи тамырларға ие. Олар мынадай жағдайлармен қалыптасты:

     Адамдар қауымдастығының табиғи тарихи дамуының, оның құрылымдануының, басқару функцияларының күрделенуінің нәтижесінде жолға  қойылды. Афины мемлекеті мұндай дамудың классикалық мысалы бола алады. Афины демократиясының идеологы Аристотель — отбасын, адамдар қонысын, мемлекетті ең жоғарғы сатысыңда  мемлекеттік билік пайда болатын  әлеуметтіліктің даму сатылары деп  кездейсоқ есептемеген.

     Соғыстың, зорлық-зомбылықтың, басып алудың нәтижесінде  қалыптасқан билік бағындырудың, тікелей мәжбүрлеудің құралы болды. Бұған спартандықтар мен илоттар  арасындағы биліктік қатынастар мысал  бола алады. Илот қоныстарына әрдайым  үрей, шабуыл қатерін төндіре отырып, оларды қырып-жою партандықтардың  билік құруы ның құралы еді.

     Қоғамның  әлеуметтік жауласушы күштерге бөлінуі  және сословиелік таптық диктатураның орнауы нәтижесінде қалыптасты. Билік  құрудың осы ерекшелігін мемлекетті үстем тап қолындағы сойыл  ретінде қарастыратын марксизм идеологиясынан көруге болады. Саяси революңиялар таптық диктатураның уысуымен байланыстырылады. Марксисттердің көзқарасы бойынша, соңғы саяси революция адамдарды  қанау және таптық үстемдіктің құралы ретіндегі мемлекет болмайтын тапсыз қоғамға жол ашатын пролетариат  диктатурасының орнауына алып келеді.

     Саяси билік - таптық, топтық, жеке адамның саясатта түжырымдалған өз еркін жүргізу мүмкіндігін білдіреді. Саяси билік адамзат тарихының барлық кезеңдерінде болған. Саяси билік тек мемлекеттік аппарат арқылы ғана емес, сонымен бірге партиялар, кәсіподақтар, халықаралық ұйымдар сияқты саяси жүйенің басқа элементтері арқылы да жүргізіледі.

     Саяси билік принциптері - легитимдік принципі, қорғау принципі, ұтымдылық принципі, сыр бермеу принципі.

     Саяси билік әдістері - саяси билікті жүзеге асыру құралдары мен түрлері. Құқық, бедел, сендіру, дәстүр, алдап-арбау, зорлау, күштеу арқылы жүзеге асырылады.

     Билік пен биліктік қатынастардың шығу көздерінің әр түрлі болуына қарамастан, қауымдастықтың тұтастығын сақтау, экономикалық, әлеуметтік,саяси жөне құқықтық кеңістікті ұйымдастыру сияқты биліктің негізгі функциялары биліктік қатынастарды демократияландыра және гуманитарландыра отырып, оларды біртіндеп өзгертеді.

     Билікке кұқық соңдай-ақ басқарушылардың  қолында әрқилы билік көздерінің болуымен де қамтамасыз етіледі, бұлар:

     Экономикалық. Билік құрушының экономикалық ресурстарға ие болу және басқару кұқьны. Бұл меншікке ие болу, оны басқару, экономикалық ресурстарды бөлу, экономикалық көтермелеу мен жазалау кұқығы. Сондықтан да, экономикалық тұрғыдан үстем сословиелер, таптар, экономикалық элита билік органдарында берік позицияларды иеленеді.

     Идеократтық. Идеология бұқара халыққа биліктің ыкпал етуінің құралы ретінде пайдаланылады. Бұқара санасының жанды жерлерін идеологиялық тұрғыдан өңдеу, оларға назар аудару, осы проблемаларды өз мақсатына пайдалану үшін идеялықтеориялық кестені қалыптастыру және бұқараның осыған тиісті мінез-құлқын дағдыландыру — биліктің осы көзінің қызметіне жатады. Дін мен шіркеу биліктің аса күшті идеократтық көзі болды. Осы қайнар көздің негізінде клерикалды саяси қозғалыстар, клерикалдық, теократиялық билік пайда болды. Биліктің аса күшті идеократтық көздеріне өзгеше ойлауды кудалау мен идеялық қысым көрсету тән болған фашизм, национал-социализм, коммунизм секілді тоталитарлық режимдер ие болды.

     Акрараттық. Қазіргі танда БАҚ-тарға ие болу және басқару бұқаралық санаға тікелей немесе жанама әсер етудің құралдарына айналуда. БАҚ саяси басымдықтарды анықтап, адамдардың әуестіктерін кзлыптастырып, оларды саяси жағдайға бағыттап бұқара санасын манипуляциялауы мүмкін. Қазіргі саяси тәжірибе көрсетіп отырғандай, кім БАҚ-қа ие болса, сол бұқараның көңіл-күйі мен жүріс-тұрысына өте күшті әсерін тигізеді. Ақпарат виртуалдық шынайылықты қалыптастырып не бұқараны тыныштандырады, не керісінше дүрліктіреді.

     Авторитарлық. Билік субъектісінің беделінен туындайтын билік көзі. Бедел мәжбүрлемей, күштемей бағындырудың құралы ретінде кез келген билікке қажетті. Авторитаризм, авторитарлық — билік органдарының белгілі бір құрылымдарына, билікті жүзеге асырудың өзіндік өдістеріне ие билік құрудың ерекше формасы.

     Харизматикалық. Харизма (гр.сөзі charisma — құдай берген қабілет) — билік функциясын орындау үшін оны иеленуші субъектінің бойындағы ерекше икемділіктің, қабілеттің бар болуы. Харизма — бұқаралық сананың құбылысы. Бұқара халық қана лидерде харизматикалық қасиеттердің бар екенін танып, оны билік тұғырына көтереді, оған табынады әрі бағынады. Алайда биліктің бұл көзі мәңгілік емес. Уақыт өте келе билік құрушы субъектінің харизмасы көмескілене бастайды, бірақ идеологиялық көтермелеу арқылы оны ұзартуға болады.

     Психологиялық. Билік құру жинақталған іс-өрекет болғандықтан билеушілердің де, бағынушылардың да психологиялық қабылдауының ерекшеліктерін қалыптастыратын психологиялық негіздерге ие екендігі сөзсіз. Сондықтан қоғамдағы бір адамдарда баскдруға, лидерлікке, билік құруға деген табиғи психофизиологиялық қабілет дамыса, оған керісінше, басқаларында бағыну, бас ию сияқты касиеттер басым болады. Дегенмен, индивидтерді бұлай бөлу принципті тұрғыда дұрыс емес, себебі ол адамзат тұлғасының тұтастығына, оның өзіндік ерекшелігіне, қасиеттеріне нұқсан келтіреді. Бірақ адамның жүріс-тұрысының оның қоғамдық мәртебесіне сөйкес болмауы өте жиі кездесетін құбылыс. Адамның гендік құрылымында агрессивтілік, үстемдікке, басшылыққа ұмтылу сияқты касиеттер болуы мүмкін, ол мәселен, күнделікті өмірде ол адамның мінез-құлқындағы девиаңияға (кейінгі лат. Deviatio — нормадан ауытку) соқтырса, ал саясатта билікке ұмтылу ретінде жүзеге асады.

     Күштеу. Биліктің өзіне төн ерекшеліктерінің бірі — мәжбүрлеу оның қоғамда күштік көзінің бар екендігін көрсетеді. Бұл бағынушыға қатынаста күш көрсету, мәжбүрлеу акцияларының әрқилы формалары. Алайда, өркениеттің дамуымен күштеп мәжбүрлеу тек мемлекеттік биліктің атрибуттық белгісі болып саналады. Ал күштеп мәжбүрлеудің кез келген басқа тәсілі озбырлық, құқықтық емес акция, жеке адамдардың қарапайым құқықтарын бұзу ретінде қарастырылады. Мемлекеттік биліктің мәжбүрлеу функциясының өзі заңдармен белгіленген, ол тек белгілі бір құқықтық шеңберде ғана мүмкін болатын іс-әрекет.

     Формальды-бюрократиялық. Өркениеттің дамуымен биліктің киелілігі акральдылығы) жоғалып кетеді де, биліктік іс-әрекеттің рутинизациялануы пайда болады. Билік құрушы белгілі бір шенеуніктік-бюрократиялық іс-әрекетті атқару үшін тандалып алынған, қоғамнан жалақы алатын тұлғаға айналады. Ол көпшіліктің қолдауымен осы функцияны орындауға лайықты адам ретінде белгілі бір қызметтік лауазымға сайланады.

     Жоғарыда  аталып өткен билік көздерінің барлығы  билік ресурстары болып табылады. Қандай дәрежеде болмасын олар қандай»да  бір тұрғыда билікке тән. Билік  ресурстары деп биліктің өз функцияларын жүзеге асыру үшін қолданатын күштер мен құралдардың, мүмкіндіктердің  жиынтығы танылады. Биліктің іргелі ресурсы, оның іс-әрекетінің негізі саясат болып  табылады. Яғни, билік құру саясатпен  тығыз байланысты. Билік құру үшін белгілі бір саясатты жасақтау және оның жүзеге асуына қол жеткізу қажет. Билік құру тетігінің өзі осы  саясатты жүзеге асыруға қызмет етеді. Саясат билікке келу, билікті нығайту  және билік функцияларын атқару үшін қажет. Сондықтан саясатты биліктің негізі, басты көзі және іргелі ресурсы деп есептеуге болады. Алайда, билік құрушы субъектінің өзі билік құру процесінде саясатты үздіксіз жа- сап отырады, оны реттейді, нақтылайды, тіпті қажет болған жағдайда өзгертіп те жібереді. Ол саясатты қалыптас- тырады және оны жетілдіре отырып, өз ресурстарын жасақтайды. Бұл билік пен саясаттың өзара байланысының өте терең екендігін көрсетеді.