Қаржылық менеджмент

3.3. Қаржылық леверидж эффектісінің қалыптасу негізі

 

   Пайда – ең қарапайым, сонымен қатар  ең күрделі экономикалық категория. Ол мемлекеттің қазіргі жағдайларға  сай экономикалық дамуы жағдайында және шаруашылық субъектілерінің дербестіктерінің қалыптасуы жағдайында жаңа құрамға  немесе мазмұнға ие болды. Нарықтық экономиканың негізгі қозғаушы күші болып табылатын  пайда – мемлекеттің, меншік иелерінің  және кәсіпорын персоналының мүдделерін қамтамасыз етеді. Сондықтан да қазіргі  кездегі ең актуальды мәселе болып  – басқарушылардың және қаржы  менеджерлерінің кәсіпорынның өндірістік, инвестициялық және қаржылық қызмет ету процесіндегі қазіргі заманға  сай пайданы қалыптастыру бойынша  тиімді басқару әдістерін игеру  табылады.

   Пайданы қалыптастыруды тиімді және сауатты  басқару осындай басқаруды ұйымдастырушылық-методологиялық жүйелермен қамтамасыз ету керек. Оларға – пайданы қалыптастырудың негізгі  механизмдерін білу, оған анализ жасау  және жоспарлау үшін қазіргі кездегі  әдістерді қолдану жатады. Бұл мәселелерді жүзеге асырудың ең басты механизмдерінің  бірі болып – қаржылық леверидж табылады.

   Қаржылық  леверидж – кәсіпорынның меншікті капиталының рентабельділік коэффициентінің  көлеміне әсер ететін заемдық қаражаттарды қолдануы. Қаржылық леверидж объективті фактор болып табылады,  ол меншікті капиталға қосымша пайда алуға  мүмкіндік беретін кәсіпорынмен заемдық қаражаттардың көлемі арқылы анықталады.

   Заемдық қаражаттарды әр түрлі үлесте пайдалануға  байланысты меншікті капиталға қосымша  генерацияланатын пайданың деңгейін сипаттайтын  көрсеткіш – қаржылық леверидж эффектісі деп аталады.

   Егер  кәсіпорынның активтерінің барлығы  түгелімен меншікті қаражаттар есебінен қалыптасса, онда меншікті қаражаттар рентабельділігі активтер рентабельділігіне  тең болады. «Бірақ, заемдық қаражаттарды тартпау дұрыс па?» деген сұрақ  туады. Бұл сұраққа жауап беру үшін, ең бастысы экономикалық рентабельділікті заемдық қаражаттар құнымен салыстыру  керек. Егер экономикалық рентабельділік заемдық қаражаттар бағасынан жоғары болса, онда кәсіпорын оларды тарту  арқылы қосымша пайда алуы мүмкін.

   Қаржылық  леверидж эффектісінің мағынасы – заемдық қаражаттарды тарту арқылы меншікті капитал рентабельділігінің жоғарылауы немесе төмендеуі. 

4. ДИВИДЕНДТІК САЯСАТТЫ  БАСҚАРУ.

4.1. Дивидендтік саясат үғымы және негізгі теориялары.

   «Дивидендтік  саясат» үғымы негізінен табысты акцио-нерлік қоғамда бөлумен байланысты. Дегенмен бұл жағдайда қарастырылатын принциптер мен эдістер тек қана акционерлік қоғамдардағанаемес, сонымен біргекез-келгенұйымдастырылған құқықтық формадағы кәсіпорындарда қолданылады. Осыған байланысты қаржылық менеджментте дивиденттік саясат яғни мен-шік иесінің кәсіпорынның меншік капиталының ортақ сомасына қосқан үлесіне сэйкес оған төленетін табыс үлесіне қалыптастыру механизм і қолданылады.

   Өйткені дивиденттік саясаттың негізгі  мақсаты табыстың ағымдағы қолданысы  мен оның болашақтағы өсімі арасындағы қажет пропорционалдылықты орнату болып табылады, ол инвестициялық  қаржыландыруды қамтамасыз етеді, яғни диви-денттік саясат арқылы кәсіпорынның нарықтық бағасын артты-рып, стратегиялық дамуын қамтамасыз етуге болады.

   Дивиденттік саясаттың мақсатына байланысты оны қол-даныстағы және қосымша капиталға жұмсалатын табыс ара-сындағы пропорцияны кәсіпорынның нарықтық бағасын арттыру мақсатында оңтайландыруға негізделген кәсіпорынның жалпы қаржы саясатының құрамдас бөлігі деп түсіндіріледі.

   3. Дивидентті максимизациялау немесе салықты таңдау тео-риясы. Теорияның негізін қалағандар: Литценбергер және Рама-свами. Бұл теория бойынша саясат әсерлігі капиталданган табыс пен алынатын жеңілдіктерге төленетін салықты минимизациялау критерийімен анықталады. Ағымдағы табыс салығы дивидент-тік толем ретінде үнемі жоғары болады, ал капиталданған табыс бойынша салық жеңілдіктері мен ақшаның уақытша құнына сэйкес болашақтағы одан томен болады. Сондықтан дивидентті төлемнің минимумын ал капиталдық табысты максимумға келтіру керек. Бұл теория нақты бір уақыттағы, нақты бір мемлекеттегі салық төлеудің нақты жүйесіндегі жеңілдіктер жүйесіне тәуклді.

   4. Клиентура теориясы (немесе дивиденттік саясаттың акцио-нерлер құрамына сэйкес келу теориясы). Бұл теорияға сэйкес компания дивиденттік саясатты акционерлердің көпшілігінің үмітін ақтау үшін және менталитеттері сэйкес қылып жүзеге асыру керек. Егер акционерлердің көпшілігі ағымдағы дивидентті қалаған жағдайда табысты ағымдағы қолданысқа жұмсау керек, ал керісінше, егер не-гізгі құрамы табысты капиталдағысы келсе оны капиталға жұмсау керек. Ал акционерлердің дивиденттік саясатқа келіспейтін бөлігі өз капиталын басқа компанияның акциясына қайта инвестициялай-ды. Нэтижесінде клиентура құралы біркелкі болады. 

4.2. Дивидендтік саясат түрлері. 

   Әлем  тәжірибесінде дивидендті төлеудің әр түрлі нүсқаулары дайындалған. Олар келесі:

• Акцияның кіріс саясаты. Бұл саясатты көптеген компаниялар пайдаланады, себебі бұл саясатты инвесторлар қолдайды. Дивиденд тұрақтылығы компанияның тәуккел деңгейі төмен екенін көрсетеді.

• Дивиденд түрінде төленетін тұрақты пайда бөлшегі (акция дивиденді). Осы саясатты үстанатын компаниялар пайданың тұрақты бөлшегін дивиденд түрінде төлейді. Таза пайданың мөлшері тұрақсыз болғандықтан дивиденд көлемі де өзгеріп отырады.

•   Ымыра саясаты. Компания үшін тұрақты долларлық және пайыздық дивиденд сомасының арасындағы ымыра бір акцияға тұрақты, өте жоғары емес долларлық соманы, оған қосымша сәтті жылдары пайыздық өсім төлеу болып табылады. Мұндай саясат компания жұмысындағы икемділік-пен қатар инвесторлардың алатын дивидент мөлшері не деген? - сенімсіздігін арттырады. •   Қалдықты дивиденд саясаты. Компанияның инвестициялық мүмкіндігі тұрақсыз болған жағдайда, оның қаржы менеджерлер өзгеріп отыратын дивиденд саясатын жүргізуі мүмкін. Мұндай саясат жағдайында сақталған кіріс сомасы ағымдағы жылдағы инвестициялықмүмкіндіктердің болуына байланысты. Компания өз инвестициялық қажеттілігін қанағаттандырғаннан соң, қалган қалдық кірісінен дивиденд алынады.

   Әр  түрлі теорияларды практикада қолдану  дивиденттік саясаттың калыптасуының  үш негізгі бағытының жасалуына әкелді:

- Консервативті немесе керітартпа

- Орташа (компромисті)

- Агрессивті

Дивиденттік саясаттың негізгі түрлері төмендегі  кестеде көрсетілген.

2-кесте.  Дивиденд саясаттың негізгі түрлері.

 

   Дивиденттік саясат қалыптасуының шешуші кезеңі формаларды таңдау болып табылады:

1. Дивиденттерді ақшалай төлеу.

2. Акциялармен төлеу. Бұл болашақтағы капиталдың өсуіне бағдарланған акционерлер үшін пайдалы

3. Автоматты түрде инвестициялауды қайтару, яғни қолма-қол ақша алу немесе қосымша акцияға инвестициялay құқығы.

4. Компания  акциясын сатып алу, яғни дивиденттік қор сомасына фирма рыноктағы еркін айналымдағы акцияларды сатып алады. 
 

4.3. Дивидендтерді төлеу тәртібі. 

   Дивиденд - компанияның таза пайдасының акционерлерге бөліп беретін бір бөлшегі, ол қарапайым немесе артықшылығы бар акция түрінде болады. Дивиденд төлеуге бағытталған пайда акционерлер арасында, олардың акцияларының үлесіне және түріне байланысты үйлесімді бөлінеді.

   Кәсіпорын тоқсан сайын, жарты жылда, жылына бір рет дивиденд төлеу туралы шешім қабылдап, жариялап отыруға тиіс. Кәсіпорын жарғысына көзделгендей дивиденд ақшалай немесе өзге де мүлік түрінде төленеді.

   Дивиденд  кәсіпорынның бір жылдың таза кірісінен төленеді. Артықшылығы бар акциялар бойынша дивиденд кәсіпорынның арнайы қор есебінен төленеді. Дивидендтің аралық төлемі, мөлшері мен төлеу түрі туралы шешімді кәсіпорынның басшылар кеңесі қабыладайды.

   Дивиденд, оның акция түрлері бойынша мөлшерін жалпы жиналыста басшылар кеңесінің ұсынысымен анықталып, шешім қабылданады. Жылдық дивиденд мөлшері басшылар кеңесі (бақылаушы кеңес) үсынғаннан жоғары, аралық дивиденд темен болмауға тиіс. Акционерлердің жалпы жиналысында акцияныц кейбір түрлері бойынша дивиденд төлемеу, артықшылығы бар акцияларға толығымен төлемеу шешім туралы шешім қабылдай алады, бүл жарғыда көзделген. Жылдық дивиденд төлеу күнін кәсіпорын жарғысымен немесе акционерлердің жылдық дивиденд төлеу туралы жалпы жиналысы шешімімен анықталады. Аралық дивиденд төлеу күні басшылар кеңесінің шешімімен қабылданады және шешім қабылданғаннан кейін отыз күн өткен соң төленеді. Қалдық принципі бойынша дивиденттерді төлеу реті. Инвесторлар капитал өсіміне дивиденттерді таңдауы мүмкін, олардың болжанылатын дивиденттерді қалайтыны анық. Фирма өзінің дивидендтік саясатының негізгі сипаттамаларын қалай анықтайды, табыстың қандай бөлігін дивденд түрінде төлеуі тиіс?

   Дивидендтердің  ең қолайлы үлесі - төрт фактордың функ-циясы:

1. Капитал  өсіміне қарағанда инвесторлардың дивидендті таңдауы.

2. Фирманың инвестициялық мүмкіншіліктері.

3. Фирма  капиталының арнайы құрылымы.

4. Сыртқы капиталының бағасы және оған қол жетерлік болуы.

Соңғы үш фактор бірігіп дивидендтерді қалдық принцип бойынша төлеу моделін қүрайды, яғни осыған сэйкес кез келген фирма табыстағы дивидендтің үлесін анықтай отырып, келесі төрт операцияны орындайды:

- ақша қаражатын жұмсаудың қолайлы бюджетін анық-

тайды;

- капиталдың арнайы қүрылымындағы бюджетті қаржы-ландыруға қажет акционерлік капитал сомасын анық-тайды;

- табысты реинвестицялау арқылы ақша қаражатын жұмсауға кететін бюджетті ең жоғарғы деңгейде қаржыландыру;

   Акционерлер өз инвестицияларын фирмалар арасында беле алады, ал фирманың жаңа саясаты ұнамайтын жаңа акционерлер өз акцияларын басқа инвесторларға сатады. Бұл әрқашан тиімді бола бермейді. Сондықтан менеджерлер өздерінің дивиденд-тік саясатын өзгерткісі келмейді, өйткені бүл өзгерістер кейбір акционерлердің акцияларын сатуына, ал ол бағаның түсуіне әкелуі мүмкін. Жаңа дивидендтік саясатқа қосылған инвесторлар саны аз болса, акция қүны темен болып қала береді. Бірақ жаңа саясат көп клиентті тартып, акция құнының өсуіне экелуі де мүмкін. Модильяни және Миллер инвестордың белгілі бір типі басқасынан кем емес, сондықтан клиентура эффектісінің болуы, бір дивидендтік саясат басқасынан жақсы деп айтуды білдірмейді деген.

   Дивидендтік саясат және агенттік шығындар арасындағы башаныс.

   Дивидендтерді төлеу саясатының неғұрлым даулы  мәсе-лелерінің бірі - фирмалар неге дивидендтерді төлеп, кейін жаңа қүнды қагаздар шығарады деген сұрақ туындайды. Өйткені жаңа қүнды қағаз шығару шығыны көп болуы мүмкін, корпорацияның жалпы шығындарын минимизациялау үшін дивидендтерді тек инвестициялық мүмкіншіліктер аз болганда ғана төлеу керек.

   Агенттік  қатынастар нэтижесінде акционерлер менеджерлер-дің әрекетін бақылау үшін агенттік шығындар жұмсауы мүмкін. Дегенмен өте ірі корпорацияларда акционерлерге қандай да бір үжымдық әрекет жасау қиын, бақылау элсіз болады. Мұндай жағдайда бақылаудың ең тиімді тэсілі менеджерлерді облигация иелерімен акционерлер атынан бақылап отыратын «қамқоршы» ұйым қүру. Мұндай органда директорлар кеңесі болуы мүмкін. Менеджерлердің  әрекеттерін  бақылау  мэселесі  егер  фирма капиталдың маңызды көлемін жұмсаса жеңілдейді. Фирма акция-лар мен облигациялар шығарған кезде, оның жедел және қаржылық шешімдерін әр түрлі мамандар тобы зерттейді - инвестициялық банк өкілдері, рейтингтік агенттіктің аналитиктері және жаңа қүнды қағаздарга ие болатын инвесторлар. Осылайша, фирманың инвесторлары менеджерлер әрекетіне тек қана сайлау арқылы немесе өз құнды қагаздарын сату арқылы әсер етеді. Ал жаңа инвесторлар менеджерлер мінез-құлқын талдап, анализдей оты-рып олардың әрекеті тиімсіз болса, қүнды қағазды сатып алудан бас тарта алады. Нәтижесінде жаңа инвесторлар бұрынғыларға қарағанда менеджерлер әрекетін тиімдірек бақылайды, өйткені бүрынғы акционерлер үшін агенттік проблеманы азайтып, құнды қағаздарды максимал бағага сатуға деген стимулы бар.