Жазба әдебиетінің қозғалысқа әсері
Қозғалыстың өрістеуіне ақын-жазушылардың
қаламгерлік те, қайраткерлік те үлестері
айрықша болды. Біздің ойымызша, Алаш
қозғалысы дәуірі - ұлттық жазба
әдебиетінің тарихындағы ерекше
жылдар. Қазақтың жазба әдебиетінің
өмірге келуінің бастапқы кезеңі Абай
заманымен байланысты болғанымен, оның
буыны бекіп, бұғанасы қатуы XX ғасырдың
алғашқы онжылдықтарына келеді. XIX ғасырдың
екінші жартысындағы жазба әдебиетке Ыбырай Алтынсарин, Абай, Шәкәрім, Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы , Нарманбет Орманбетұлы т.б. кейбір жекеленген әдебиет
өкілдерінің шығармашылығы мысал бола
алса, келесі ғасырдың басында жазба әдебиет
өкілдерінің саны еселеп артты. Жазба
әдебиеттің жарық көретін қалыптары -
баспасөз, кітап басу ісінің дамуы жазба
әдебиетті өркендете түсті. Ендігі жерде
әдебиет оқырманға арнала бастады. «Айқап» журналы,
«Қазақ» т.б. газеттер көркем ойды мыңдаған
оқырманға жеткізушіге айналды. Үшіншіден,
көркем проза, драма, әдеби сын үлгілері
туып қалыптасты. Әдеби сынның қалыптасуы,
оның шығармаға, әдеби мұраға, әдеби
процеске баға беруі - жазба әдебиеттің
есейе бастағандығының айғағы болды. Абай
шығармаларының түңғыш жинағының жарық
көруі - жазба әдебиеттің қал ыптасуына
игі ықпал етсе, Міржақыптың «Оян,
қазағы!», Ахаңның «Масасы» әдебиеттегі
ұлтшылдық, елшілдік ұрандарды күшейтті.
Сөйтіп бұл жаңашыл дәстүрдіЖүсіпбек, Мағжан, Сұлтанмахмұт, Мұхтар, Бейімбет секілді жас дарындар соны көркемдік
сапада, тың қырынан жалғастырып әкетті.
Соның нәтижесінде, Алаштың қалам кайраткерлері
қазақтың түңғыш романдары мен драмалық
шығармаларын, алғашқы әдеби-сын мақалаларын
дүниеге келтірді. Қазақтың сөз өнерін
жанрлық жағынан да, идеялық-көркемдік
жағынан да байытып, жазба әдебиетін қалыптастырды.
Шамасы он-он бес жылдың ішінде Алаш қаламгерлерінің
ерен қабілеті, ұлтына деген ерекше махаббаты,
туған жұртының бүгінгісіне көңілі толмаған
күдігі мен азат болашағына сшгш үміті
кейінгілерге үлгі боларлық әдеби туындыларды
өмірге әкелді. Алаш ұранды әдебиеттің
беті мен екпіні, бағыты мен мазмұны Ахаң
бастаған қазақ ақын- жазушыларының ұсталып
кеткен кезеңіне дейін, яғни1920 жылдардың соңына дейін жалғасты.
Сол екпін, сол бет, сол бағыт қашанда ұлтына
перзенттік сүйіспеншілігі мен адалдығын
сақтаған қаламгерлердің шығармашылығында
баяу болса да қан тамырындай бұлқ-бұлқ
соғып жатты. Алаштық саралы жолдан ауытқыған
советтік әдебиет әсіре қызылдың тез оңатынын
сезбестен, адамға емес, саясатқа қолбалалық,
құлдық сапарын айғай-шумен, беттен алумен
бастап, бір кісінің ғұмырындай ғана өмір
кешті. Әуелден таза, әуелден көркем, әуелден
адамға, ұлтқа деген жанашырлық пен ізгілікке,
шуак пен мейірімге толы «Алаш әдебиеті»
аталатын алып бәйтерек қайта жаңғырып,
ізгілік тұқымдарын шаша баетады. Ендігі
жерде қазақ баласы жасағанынша жасайтын
оның байтак та баянды мәңгілік өнегелі
сапары басталды.