Тэма Вялікай Айчыннай вайны ў літаратуры

Тэма Вялікай Айчыннай вайны стала на доўгія гады адной з галоўных тэм літаратуры XX стагоддзя. Чыннікаў таму шмат. Гэта і ўсведамленне тых нічым незаменных страт, якія прынесла вайна, і вастрыня маральных калізій, якія магчымыя толькі ў экстрэмальнай сітуацыі (а падзеі вайны - гэта менавіта такія падзеі), і тое, што з савецкай літаратуры надоўга было выгнана ўсякае праўдзівае слова аб сучаснасці. Тэма вайны заставалася часам адзіным астраўком сапраўднасці ў струмені надуманай, фальшывай прозы, дзе ўсе канфлікты, згодна ўказанням "звыш", павінны былі адлюстроўваць барацьбу добрага з лепшым. Але і праўда аб вайне прабівалася нялёгка, нешта перашкаджала сказаць яе да канца.

Сёння ясна, што немагчыма зразумець падзеі тых гадоў, чалавечыя характары, калі не ўлічваць, што 1941-га года папярэднічалі страшны 1929-ы год - год "вялікага пералому", калі за ліквідацыяй "кулацтва як класа" не заўважылі, як ліквідавана было ўсё лепшае у сялянства, - і, можа быць, яшчэ больш страшны 1937-ы год.

 Адной з першых спроб сказаць праўду пра вайну стала аповесць В. Быкава "Знак бяды". Аповесць гэтая стала этапнай у творчасці беларускага пісьменніка. Ёй папярэднічалі яго творы пра вайну: "Абеліск", "Сотнікаў", "Дажыць да світання" і іншыя. Пасля "Знака бяды" творчасць пісьменніка набывае новае дыханне, паглыбляецца ў гістарызм, перш за ўсё ў такіх творах, як "У тумане", "Аблава".

  У цэнтры аповесці "Знак бяды" - чалавек на вайне. Не заўсёды чалавек ідзе на вайну, яна сама часам прыходзіць у яго дом, як гэта здарылася з двума беларускімі старымі, сялянамі Сцепанідай і Петраком Багацька. Хутар, на якім яны жывуць, акупаваны. У сядзібу з'яўляюцца паліцаі, а за імі - і фашысты. Яны не паказаны В. Быкавым жорсткімі і зверствамі, проста яны прыходзяць у чужую хату і размяшчаюцца там як гаспадары, вынікаючы ідэі свайго фюрэра, што кожны, хто не арыец, - не чалавек, у яго хаце можна ўчыніць поўны спустошу, а саміх насельнікаў хаты - ўспрымаць як рабочую жывёлу. І таму так нечакана іх тое, што Сцепаніда не гатовая падпарадкавацца ім беспрекослсвно. Не дазволіць сябе зневажаць - вось выток супраціву гэтай немаладой жанчыны ў такой драматычнай сітуацыі. Сцепаніда - моцны характар. Чалавечая годнасць - вось галоўнае, што рухае яе ўчынкамі. "За сваю цяжкую жыццё яна ўсё ж спазнала праўду чалавечых адносін і пакрысе здабыла сваю чалавечую годнасць. А той, хто аднойчы адчуў сябе чалавекам, ніколі ўжо не стане быдлам ", - так піша В. Быкаў аб сваёй гераіні. Пры гэтым пісьменнік не проста малюе нам гэты характар, - ён разважае аб вытоках яго фармавання. Задумваючыся над сэнсам назвы аповесці, успамінаеш радкі з верша А. Твардоўскага, напісанага ў 1945 годзе: "Перад вайной, як быццам у знак бяды ..." Тое, што рабілася яшчэ да вайны ў вёсцы, стала тым "знакам бяды", пра якім кажа Быкаў.

  Сцепаніда Багацька, якая "шэсць гадоў, не шкадуючы сябе, надрывалася ў парабках", паверыла ў новае жыццё, адной з першых запісалася ў калгас - нездарма яе завуць сельскай актывісткай. Але неўзабаве яна зразумела, што няма той праўды, якую яна шукала і чакала, у гэтай новай жыцця. Асцерагаючыся падазроны ў патураюць класаваму ворагу, менавіта яна, Сцепаніда, кідае гнеўныя словы незнаёмаму мужчыне ў чорнай скуранцы: "А справядлівасць не патрэбна? Вы, разумныя людзі, хіба не бачыце, што робіцца? "Не раз яшчэ спрабуе ўмяшацца Сцепаніда ў ход справы, заступіцца за арыштаванага па ілжывым даносе Лявона, адправіць Петрака ў Мінск з прашэннем да самога старшыні ЦВК. І кожны раз яе супраціў няпраўдзе наторкаецца на глухую сцяну. Не ў сілах змяніць сітуацыю ў адзіночку, Сцепаніда знаходзіць магчымасць захаваць сябе, сваё ўнутранае пачуццё справядлівасці, адысці ад таго, што дзеецца навокал: "Рабіце што хочаце. Але без мяне ". Менавіта ў перадваенных гадах варта шукаць крыніца фарміравання характару Сцепаніды, і не ў тым, што яна была калгасніца-актывісткай, а ў тым, што здолела не паддацца ўсеагульнага асалодзе падманам, пустымі словамі аб новай жыцця, здолела не паддацца страху, здолела захаваць у сабе чалавечае пачатак. І ў гады вайны яно вызначыла яе паводзіны. У фінале аповесці Сцепаніда гіне, але гіне, не змірыўшыся з лёсам, а супраціўляючыся ёй да апошняга. Адзін з крытыкаў заўважыў іранічна, што "быў вялікі ўрон, нанесены Сцепанідай арміі ворага". Так, бачны матэрыяльны ўрон не вялікі. Але бясконца важна іншае: Сцепаніда сваёй гібеллю даказвае, што яна - чалавек, а не працоўная скаціна, якую можна па дакараць, зняважыць, прымусіць падпарадкавацца. У супраціве гвалту выяўляецца тая сіла характару гераіні, якая як бы аспрэчвае смерць, паказвае чытачу, як шмат можа чалавек, нават калі ён адзін, нават калі ён у бязвыхаднай сітуацыі.

 Побач са Сцепанідай Пятрок паказаны як характар ​​калі не супрацьлеглы ёй, то, ва ўсякім выпадку, зусім іншы - не актыўны, а хутчэй нясмелы і мірны, гатовы да кампрамісу.

  Бясконцае цярпенне Петрака заснавана на глыбокім перакананні, што можна з людзьмі пагаварыць дабром. І толькі ў канцы аповесці гэты мірны чалавек, вычарпаўшы ўвесь запас свайго цярпення, вырашаецца на пратэст, адкрыты адпор.

   Народная трагедыя, паказаная ў аповесці В. Быкава "Знак бяды", раскрывае вытокі сапраўдных чалавечых характараў.