Современная белорусская литература

      Сацыяльна-маральная  завостранасць канфлікту ў п’есах М. Матукоўскага. Праблематыка твораў драматурга, іх жанравая адметнасць. Майстэрства тыпізацыі і камізму ў п’есе “Мудрамер” (1987). Публіцыстычная скіраванасць драмы “Бездань” (1992), выяўленне ў ёй складанасці ўнутранага стану чалавека. Гратэск і парадокс у мастацкай сістэме камедыі “Калізей” (1992).

      Агляд драматургіі для дзяцей. “Рыцарская”  п’еса (С. Кавалёў, Л. Рублеўская, П. Васючэнка, інш.).

      Полілінгвістычнасць літаратуры Беларусі. Стварэнне мастацкіх твораў на розных мовах: рускай, польскай, ідыш, іспанскай, нямецкай, курдскай, армянскай і інш. Літаратурны друк на рускай мове. Пісьменнікі, якія пісалі ці пішуць на дзвюх або некалькіх мовах (А. Адамовіч, Р. Рэлес, Г. Чарказян, інш.). Рускамоўная літаратура Беларусі: В. Блажэнны, А. Дракахруст, А. Сульянаў, М. Чаргінец, А. Папова, С. Алексіевіч, А. Аўруцін, Э. Скобелеў, інш.

      Роля  і стан мастацкага перакладу на сучасным этапе. Замежныя пісьменнікі на беларускай мове. Выданне ў 80-я — першай палове 90-х гг. альманахаў, кніжных серый, хрэстаматый па літаратуры народаў свету. Плённы і прадуктыўны перыяд у развіцці сучаснага літаратурнага перакладу. Выхад на беларускай мове кніг Ё.-В. Гётэ, А. Міцкевіча, Дантэ Аліг’еры, Г. Сянкевіча, інш. Пераклады біблейскіх тэкстаў, зробленыя А. Клышкам і В. Сёмухам. Анталогіі польскай паэзіі Я. Чыквіна і А. Лойкі. Пераклад на беларускую мову славутых паэтаў і пісьменнікаў славянскага свету (Т. Шаўчэнкі, А. Пушкіна, С. Ясеніна, Б. Пастарнака, М. Цвятаевай, Л. Стафа, Ч. Мілаша, В. Шымборскай, інш.). Творчая дзейнасць найбольш значных сучасных перакладчыкаў (Я. Семяжон, В. Сёмуха, І. Чарота, Н. Гілевіч, інш.), характарыстыка іх перакладчыцкай манеры. Беларуская школа перакладу.

      Беларускае  мастацкае слова ў сусветнай культурнай прасторы. Міжнародныя літаратурныя сувязі і кантакты. Уганараванне дзяржаўнымі ўзнагародамі і літаратурнымі прэміямі іншых краін беларускіх пісьменнікаў. Беларуская літаратура ў свеце, выхад анталогій беларускай паэзіі ў Расіі, Балгарыі, Югаславіі, інш. Перакладчыкі і папулярызатары беларускай мастацкай літаратуры за мяжой: Ф. Няўважны, Е. Путрамант, В. Жыдліцкі, Ч. Сэнюх, Н. Вылчаў, С. Паптонеў, Р. Рандаў, В. Сінг, М. Абала, Р. Эўцімава і інш. Беларуская літapaтypa замежжа (М. Сяднёў, Я. Юхнавец, М. Кавыль, А. Бярозка, У. Клішэвіч, інш.). Дзейнасць літаратурнага аб’яднання “Белавежа” ў Польшчы (А. Барскі, Г. Валкавыцкі, Я. Чыквін, Н. Артымовіч, М. Лукша, інш.). Творчасць пісьменнікаў замежжа ў агульнанацыянальным літаратурным кантэксце. 

1.1  Сучасная беларуская проза

Сучасная  беларуская проза  жыве клопатамі пра час, народны  лёс, які   праламляецца  ў  лёсе асобных  людзей. Яна вызначаецца  пільнай  ўвагай  да асобы  чалавека  і  штодзённых  праяў   жыцця. Рэальныя  здабыткі  сучаснай   прозы  немалыя.  Пашырылася  рэчышча   “ваеннай”  прозы  творамі В. Быкава,   І. Навуменкі, І.Чыгрынава. А. Адамовіча, А.Савіцкага і іншых  пісьменнікаў. Нямала  твораў   прысвечана  маральна-этычным  і   філасофскім  праблемам, пасляваеннаму   часу. Больш адчувальнай стала  патрэба   ў звароце да  мінулага, да   гістарычных падзей, якія  ацэньваюцца   з пункту  гледжання сучаснікаў  (творы   У.Караткевіча, І.Шамякіна, У.Калесніка, В. Коўтун, А. Лойкі).

Разам  з  традыцыйнымі  ў   сучаснай  беларускай  літаратуры  з’явіліся новыя  тэмы, уласцівыя  менавіта сёнешняму   дню. Гэта  перш за  ўсё  чарнобыльская   тэма, а  таксама   сталінскія   рэпрэсіі  30-х  гг..  Больш   абвострана  ставіцца  пытанне  аб   жыцці  сёнешняй  вёскі  і  яе   праблемах,.  Аб неабходнасці  беражлівых   адносін  да  прыроды,  аб  сэнсе   чалавечага  жыцця.

Тэма  Вялікай  Айчыный   вайны,  да  якой  звяртаюцца   пісьменнікі  як  старэйшага,  так  і   малодшага  пакаленняў,  стала   вызначальнай  для  сучаснай   беларускай  літаратуры.

Ад  імя  таго  пакалення,   чыё юнацтва прыпала на  гады   ваенных выпрабаванняў,  піша   Аркадзь Марціновіч. Убачанае  і   перажытае на  вайне паслужыла   яму матэрыялам  для раманаў “Не   шукай слядоў  сваіх”, ,  аповесці   “Няхай  ідзе  дождж”.  Храналагічныя   рамкі  рамана “Груша  на  Голым   Полі”(1986)  невялікія – вясна – восень   1942 г.  Галоў-ны  герой – беларускі   юнак  Ігнат  Валока.  Скончыўшы   ваеннае  вучылішча,  ён  становіцца   камандзірам  роты  супрацьтанкавых   ружжаў.  Часць,  дзе ён  пачынае   новую  службу,  рыхтуецца  на  фронт.   А  потым –

перадавая,   баі,  удачы  і  няўдачы,  горыч   страт,  успаміны  пра  родную  вёску   і  яе  людзей. Паступова  прыходзіць   воінсккая  сталасць,  якая  не   дазваляе  герою  рамана  думаць   толькі  пра  сябе.  Валока   клапоціцца  пра  сяброў,  думае  пра   свой  пачэсны  абавязак  перад   Радзімай,  у  імя  вызвалення  якой   гіне  ў  цяжкім  1942  гідзе. Заключны   раздзел  рамана --першы   пасляваенны  год.  Наладжваецца   мірнае  жыццё  ўжо без прыгажунні-грушы,   якая  засохла на  голым полі,   Ігнатаў бацька,  у якога загінулі   два сыны  і два зяці,  ставіць   на  папялішчы новую хату.  Жыццё,   на  думку аўтара,  негледзячы  на   страты  і згубы,  нельга  спыніць,   яно прадаўжаецца.

У  беларускай  прозе  нямала   твораў,  у  якіх  народ і  вайна   разглядаюцца  праз  прызму   ўспрыняцця  мірнага  жыхара.  Гэта   раманы “Плач  перапёлкі”,  “Апраўданне   крыві”,  “Свае  чужынцы”(1983) І.Чыгрынава,   “Тартак”  І. Птушынава,  “Чужое  неба” Б.Сачанкі,  “У падзямеллі”  М.  Аўрамчыка,   “Знак  бяды”  В. Быкава.  Трагедыя   тут  у  тым,  што  чалавек   безабаронны  перад  жорсткасцю,   несправядлівасцю. Яго  з  сям       ‘ёй  могуць  вывесці  ў   чужую  краіну  і  ператварыць  у   раба  , прыкрыцца  ім  ад  куль.   Галгофай,  напрыклад,  для  герояў   В.Быкава,  месцам  здзекаў  і   гвалту  стаў  уласны  хутар,  што   падкрэслівае  асабліва  трагічнае   становішча  чалавека  на  вайне.

Многія  творы  пра   Вялікую  Айчынную  вайну  грунтуюцца на даку- ментальнай   аснове.  Кніга  А. Адамовіча,  Я. Брыля,  У. Калесніка “Я  з   вогненнай  вёскі” (1975) — страсны   публіцыстычны  дакумент,  абвінавачанне   фашызму.  З  ваенных  эпізодаў,   фактаў,  лічбаў,  фотаздымкаў,   галасоў  людзей,  якія  цудам   уратаваліся з агню,  складваецца   цэласны вобраз  нязломнага   беларускага народа.  Са  старонак   кнігі паўстаюць маці,  бацькі,   дзяды,  якія  выжылі,  каб   расказаць усяму свету пра   здзекі  катаў-нелюдзяў,  пра адну   з самых  трагічных  старонак  ў   гісторыі  беларусаў.

У  дакументальнай   аповесці  С. Аляксевіч  “У  вайны   не  жаночае  аблічча” (1985)  сабраны   вмвль  дзвесце  споведзяў  жанчын-франтавічак,   падпольшчыц  і  партызанак.  Медыкі,   сувязісткі,  сапёры,  лётчыцы,   снайперы,  стралкі,  зенітчыцы,   танкісты,  дэсантніцы,  шафёры,  яны   прайшлі праз  усе выпрабаванні   жорсткага часу.  На  самай   страшнай  вайне ХХ  ст.  жанчыне   давялося  стаць салдатам.  Яна не   толькі  ратавала,  перавязвала   параненых,  а і страляла  са  “снайперкі”,   бамбіла,  падрывала масты, хадзілі   ў  разведку.  Жанчына  забівала   ворага,  які  з  нечуванай   жорсткасцю  знішчаў  усё  жывое  на   сваім  шляху.  “Не  жаночая  гэта   доля – забіваць”, -- згодзімся мы  з   гераіняй  гэтай кнігі.  Але вайна,   у якой  зусім не  жаночы  твар,   прымусіла ўзяцца  за  зброю і   жанчын.  Сабраныя  разам расказы   жанчын  малююць аблічча вайны,   гучаць  як  сведчанні – абвінавачванні   фашызму.

Страшныя   факты  недаверу  да  людзей,  віна   якіх  была  толькі  ў тым,  што   апынуліся пад немцамі,  прыводзіць   С. Грахоўскі ў дакументальнай   аповесці  “Зона маўчання”.

Пра   мінулую  вайну  шмат  піша  А. Савіцкі.  У  80-я  гг.  ён  апублікаваў   раманы  “Літасці  не  чакай”, “Памерці   заўсёды  паспееш”  (разам  з  раней   напісаным  творам  “Верай  і   праўдай”  яны  складаюць  трылогію).   У  апошніх  раманах  “Зямля  не   раскажа”,  “Верасы”,  “Обаль”   пісьменнік  расказвае  пра  барацьбу   беларускіх  партызан,  пра  жыццё   людзей  горада  і  вёскі  на   акупіраванай  тэрыторыі.  Падзеи  ў   гэтых  творах  адбываюцца  ў   полацкіх  лясах,  на  левабярэжжы   Заходняй  Дзвіны,  у  Полацку  і   блізкіх  да  яго  насельных   пунктах.  Раман  “Обаль”  пісьменнік   прысвяціў  юным  змагарам  Падзвіння,   якія  загінулі  ў  барацьбе  за   волю  сваёй  Бацькаўшчыны.  Героі   твора – Фруза  ЗЗянькова,  кіраўнік   Обальскай  падпольнай  арганізацыі,   і  Зіна  Партнова.

Значнае   месца  ў  сучаснай  беларускай   прозе  займаюць  творы  на   маральна-этычныя  тэмы.  Праблеме   хзаемаадносін  бацькоў  і  дзяцей,   адказнасці  старэйшага  пакалення  за   лёс  маладзейшага  прысвечаны   аповесці  В. Блакіта  “Вырай”,  А. Асіпенкі  “Рэха  даўніх  падзей”,  Т. Бондар  “Марыя”,  раман  А. Карпюка  “Карані”.

Справамі,   працай,  побытам,  узаемаадносінамі   праходзяць  людзі  выпрабаванне  на   чалавечнасць.  Праблеме  адказнасці   чалавека  за  ўсё  зробленае  ім   у  жацці  прысвечан  раман  Л. Дайнекі  “Футбол  на  замініраваным   полі”.  Дзеянне  адбываецца  ў   нашы  дні,  хаця  нямала  старонак   у  творы  адведзена  падзеям  вайны.   Іван  Памалейкінвярнуўшыся  з   канцлагера,  прытулак  для  свайго   сумлення  шукае  ў  новых  працах   і  шлюбах.  Аднак  у  яго  53-гадовым   узросце  не  дае  яму  спакойна   жыць  памяць  вайны,  на  якой  ён   дбаў  толькі  пра  захаванне   свайго  жыцця  любымі  сродкамі.   Падслухаўшы  размову  фашыстаў  аб   тым,  што  палонныя  будуць  гуляць   у  футбол  на  замініраваным  полі,   Памалейкін  не  папярэдзіў  таварышаў,   Сам жа,  прыкінуўшыся   хворым   на  сэрдца,  адстаяў на  полі  ў   якасці  бакавога  судзі,  на  яго   вачах загінулі  сябры,  якія  пасля   вайны ўсё часцей  стануць   прыходзіць  ў сны,  клікаць да   адказнасці,  І  не  будуць  даваць   спакою  вочы  Рыгора  Невідовіча,   калі  той,  акрываўлены,  “поўз   праз  дым  і  агонь  з   футбольнага  замініраванага  поля”.

Для   беларускай  прозы  не  новай  з’яўляецца   тэма  жыцця  сучачнай  вёскі,  якая   знайшла  сваё  адлюстраванне  ў   аповесцях  “Ціхае  лета”  П. Місько,   “Раданіца”  А. Кудрвўца,  рамане  І. Шамякіна  “Вазьму  твой  боль”.   Запусценне  вёсак,  у  якіх  шчырыя   аратыя  і  сейбіты  дажываюць  свой   век  у  адзіноце,  паказана  ў   аповесці  С. Грахоўскага  “А  маці   не  спіць”.  Павел  Кастрыцкі –   галоўны  герой  аповесці – адмовіўся   ад  маці,  пакінуўшы  яе  без   кута  і  грошай.  Аглядаючася  на   пражытыя  гады,  маці  ўспамінае   дні  калектывізацыі   і   раскулачвання,  высылку  ў  Сібір   бацькоў,  адвечных  працоўнікаў,   вайну,  гібель  дзяцей  і  мужа.   Гераіня  шукае  сваю  віну  ў  тым,   што  сын  стаў  эгаістам,  стаў   цурацца  ўсяго  роднага,  сваёй   вёскі,  мовы  і  ўрэшце  старой   маці.  Не  змаглі,  значыць,  бацькі   прылучыць  уласных  дзяцей  да   раднай  зямелькі,  навучыць  іх   любіць  яе  так,  як  любілі  яе   самі.  Старэйшае  пакаленне  адчувае   віну  за  гэта –  такую  думку   прыводзіць  С. Грахоўскі.

Шчымлівае   развітанне  са  старой  матчынай   хатай  і  вёскай  паказана  ў   рамане  Л. Гаўрылкіна  “Матчына  хата”.   Працэсы  міграцыі вясковых  жыхароў   у  горад  і  вяртанне  іх  у   якасці  блудных  дзяцей  знайшлі   адлюстраванне  ў  аповесцях  М. Гіля   “Тэлеграма  з  Кавалевіч”  і  “Дзень   пачаўся”.

З   Вёскайзвязана  пераважная  большасць   твораў  А. Жука.  Галоўны  герой   аповесці  “Паляванне  на  Апошняга   Жураўля” – былы  партызан  Сцяпан   Дзямідчык.  Усё  сваё жыццё  ён   сумлена працуе  на  зямлі,  “хварэючы”   і  за  вырашчаны  хлеб,  і за   алешнік каля  вёскі,  і за   зайцоў,  курапатак,  і за  сям’ю   баброў.  Гэта  складаны  і няпросты   чалавечы  характар.  Герою твора   да  ўсяго ёсць  справа.  Таму  і   ўступае ён  у перастрэлку з   браканьерамі.  Цяжка паранены,  ён,   так і не  ачуняўшы  на  працягу   трох  дзён,  памшрае.  Перад ім   як  бы  ў сне праходзіць  усё   жыццё ( вайна,  праца ў вёсцы,   каханне).  Савечанае верай у   справядлівасць  і чалавечнасць. Аўтар   аповесці  ўзнімае праблему   заўчаснага  старэння  вёсак,   выступае  супраць  бяздумных  і   жорсткіх  адносін  да  прыроды.   Разам  са  старым  пакаленнем,   заўважае  А. Жук,  вымірае  і  лыбоў   да  зямлі,  сялянскай  працы.   Апошнія  прадстаунікі  старэйшага   пакалення  сялян-працаўнікоў,  як   апошнія  жураўлі,  сумотна  і   тужліва  углядаюцца  ц  сёнешні   дзень,  заклікаючы  моладзь  захаваць   “жураўліную  радзіму”,  вярнуцца  да   вытокаў  жыцця,  яго  першаасновы:   “Праміналі  гады,  не  стала  за   новымі  палямі  тых  вялікіх  і   родных  балот,  і  цяпер  на   новыя  паселішчы  другая  пралягла   дарога”.

Аб   неабходнасці  беражлівых  адносін  да   прыроды  сцвярджаецца  ў  творах  В. Казько (“Неруш”,  “Выратуй  ў  памілуй   нас,  чорны  бусел”),  І. Пташнікава (“Мсціжы”),   В. Карамазава (“Пушча”), Х. Лялько (“Світанне   над бярозамі”).

У   апошні  час  у  беларускай   літаратуры  пачынаюць  гучаць   трывожныя  і  заклапочаныя  словы   аб  будучым  нашай  прыроды,  аб   тым,  што  паветра,  вада  і  зямля –  аснова  ўсяго  жывога  на  планеце – забруджваюцца.  Атручванне  прыроды   звязана з безгаспадарчай  дзейнасцю   чалавека,  якая  і прывяла да   самай страшнай  катастрофы   сучаснасці – аварыі  на  Чарнобыльскац   АЭС.  Гэтай тэме  прысвечаны  творы   І. Шамякіна (“Злая зорка”).  І. Пташнікава  (“Львы”),  Б. Сачанкі (“Родны   хутар”,  “Запіскі  аб  радыяцыі”)   і інш.

Харктэрнай   асаблівасцю  сучаснай  прозы  з’яўляецца   вяртанне  яе  да  мінулага.  Увагу   пісьменнікаў  прыцягваюць  усе  эпохі   і  перыяды  жыцця  народа.   Адбываецца  пераасэнсаванне  колішніх   падзей  з  пазіцый  сучаснасці.   Падзеі  пачынаюць  разглядацца  ў   кантэксце  часу  мінулага  і   сёнешняга.