Рыгор Барадулін

РЫГОР БАРАДУЛIН. БIЯГРАФIЧНЫЯ ЗВЕСТКI. ТВОРЧЫ ШЛЯХ ПАЭТА. 

Ты прыйшоў з  вайны і гора,

Ты – з малітвы,

Ты з разгневанага бору,

Ты смалісты.

Сто паэтаў цягнуць  хорам,

Ты салістам.

Ты нібы святло ў  лесе

Ад каліны,

Ты ад самай добрай песні – 

Ад Куліны.

Пімен Панчанка, “Паходжанне  майго друга Рыгора Б.” 

Рыгор Барадулін  – народны паэт Беларусі, крытык, перакладчык, грамадскі дзеяч. Яго  імя шмат што значыць у сучаснай беларускай паэзіі.

У графе “прафесія” ён звычайна ставіць “літаратар”. А хай сабе віратлівыя жыццёвыя пуцявіны прымусілі б яго быць інжынерам, фінансістам, медыкам, ён усё роўна  быў бы паэтам. Гэта яго прызванне, яго жыццё, яго лёс. Па спосабу  светаўспрымання, спосабу бачыць з’явы  і рэчы ён – паэт. Гэта яго сацыяльная, грамадская, асабістая функцыя, яго  натура.

Ён тэмпераментна  дарыць жыццё слову, таму, што падуладна  толькі таленту. Ад “сонца” у крыві, ад улюбёнасці ў родную зямлю і  родную мову, ад яснага ўсведамлення свайго дачынення да натуры, стыхіі, быцця. Ён не ўмее не жыць вершам, не ўбачыць  паэтычны вобраз у любым выяўленні  сутнага.

Лёс Барадуліна , як і лёс кожнага паэта, абумоўлены сацыяльнымі карэннямі, часам, яго  асабістай біяграфіяй. Тым часам, у якім жыве паэт, і тым, што існуе  ў гістарычнай памяці народа. І  яшчэ ў тым трэцім вымярэнні, у  прасторы і часе душы, дзе адыходзіць на другі план падзейнае, фактаграфічнае, а ўзбуйняецца ў паэтычным  усведамленні спрадвечнае.

Рыгор Барадулін  закаханы ў мову, прыкуты да слова. Яго палонны і яго ўладар. Ведае  – гэта заўсёды набытак, шчасце, дараванае жыццём, гісторыяй. Скарб, які можна памнажаць і выдаткоўваць, захапляцца ім, дзяліцца ім з усімі.

Нарадзіўся паэт на хутары Верасоўка Ушацкага раёна  ў сям’і рабочага ў 1935 годзе. Падчас вучобы ў Беларускім дзяржаўным ўніверсітэце пачынае публікавацца; пасля заканчэння БДУ працаваў у рэдакцыях газеты “Советская Белоруссия”, часопісаў  “Бярозка”, “Беларусь”, “Полымя”. З 1972 г. працуе ў выдавецтве “Мастацкая літаратура”. Выступае ў друку з 1953 года. Выдаў зборнікі паэзіі “Маладзік  над стэпам” у 1959 пасля паездкі  разам з аднакурснікамі на збор ураджаю  ў Кустанайскую вобласць, “Рунець, красаваць, налівацца” (1961), “Нагбом” (1963), “Неруш”(1966), “Адам і Ева” (1968), “Вяртанне ў першы снег” (1972), “Рум” (1974), “Абсяг” (1978), “Вечалле” (1980), “Амплітуда смеласці” (1983), “Маўчанне  перуна” (1986), “Самота паломніцтва” (1990), “Міласэрнасць плахі” (1992), “Евангелле ад Мамы” (1995), творы сатыры і гумару і інш.

Барадулінская паэзія запомнілася адразу многім жывімі імгненнямі, адкрытасцю эмоцый, і да таго ж насцярожыла  многіх. Тым больш, што пачынаў  ён у канцы 50 – пачатку 60 – х  гадоў, калі такі грамадскі рэзананс мела паэзія адкрытага дыскусійна-публіцыстычнага  ўхілу, найбольш ярка і выразна прадстаўленая, можа, у вершах Еўтушэнкі. А тут  усё больш пялёсткі, плёсы, матылькі, сонца, ветры, птушкі.

У Рыгора Барадуліна ёсць тэмы і рпаблемы, якія сталі  хваляваць яго толькі апошнія  гады, ёсць такія, што былі яму асабліва блізкія нейкі час, ёсць і такія, што хвалююць яго ўвесь час, прасякаюць усю яго творчасць.

Радзіма, мова, маці – ад “Маладзіка над стэпам”, першага  яго зборніка, да “Евангелля ад мамы”, апошняга па часе напісання, - абавязкова прысутнічаюць у творчай памяці паэта. Як непадзельнае трыадзінства ўяўляе гэтыя самыя дарагія для яго  паняцці Рыгор Барадулін.

Яго першы зборнік  “Маладзік над стэпам” выявіў незвычайную душэўную шчодрасць  і прыгажосць лірычнага героя. Яшчэ у першых вершах гэтага зборніка аўтар  паказаў уменне адкрыць эстэтычную каштоўнасць бытавой дэталі, падрабязнасці, розныя грані біяграфіі свайго лірычнага  героя. Элементы рацыянальнасці ў мастацкай сістэме Барадуліна зведзены да мінімуму. Барадулін, калі сказаць словамі Блока, - лірык па светапогляду, па светаадчуванню, па вельмі асабіста-эмацыянальнаму ўспрыняццю рэчаіснасці, што ўласціва далека не кожнаму. Паэтычны вобраз яго – амаль адзіная форма існавання думкі і перажывання.

З імем Барадуліна ў  беларускай паэзіі звязаны рэдкасны дар асабліва эмацыянальна, пластычна, шматколерна ўспрымаць навакольны свет. Ягоны творчы шлях, - пры ўсей неадналінейнасці развіцця - з’яўляецца падцвярджэннем таго, што рост творчых  магчымасцей паэта непасрэдна звязаны  з росквітам і ўзбагачэннем яго  асобы. Добра памятаецца нізка вершаў “Вечар над Таболам” (якая ўвайшла  ў першы зборнік) – маладая  свежасць пачуццяў, радасць калектыўнай  працы, камсамольскі энтузіязм, якія так  поўна і непасрэдна выявіліся  ў гэтым “цалінным цыкле”. Перачытваючы яго сёння, бачыш, што ў светаўспрыманні  паэта пераважаў калектыўны пачатак, як быццам бы паэтычнае “я” аўтара “раствараецца ў масе”, у калектыве  студэнтаў, што працавалі ў цалінным саўгасе. З цягам часу ўсё часцей і часцей на першы план у вершах паэта выступае паўнакроўнае і шматтзначнае “я” ў непаўторнасці індывідуальнага  быцця.

Некаторым крытыкам падалося, што пасля “Маладзіка над стэпам” малады паэт сцішыў сваю хаду. Не, гэта не так. Сёння добра  відаць, што і  

другі зборнік “Рунець, красаваць, налівацца!” (1961) быў крокам наперад. У гэтым пераконвалі  вершы “Трэба дома бываць часцей”, “Палата мінёраў”, той жа “Вятрак” і інш.

Развіццё паэта  – ад кнігі да кнігі – ішло натуральным чынам. Пабольшвалася  матываў роздуму, радок стаў інтанацыйна  больш свабодным, гнуткім. Сакавітасць, рэчыўнасць пісьма, якія з’явіліся  ў першым зборніку, цягнуцца тонкай ніткай праз усю творчасць паэта.

Тэма Радзімы гучыць шматстайна, напорыста; эмоцыі ўзбагачаюцца шдэйна і душэўна. На грунце свайго, асабшстага вопыту паэт выходзіць на шырокія абагульненні.

Верш паэта ўсё  больш і больш паглыбляе свой ідэйна-маральны змест, становіцца з’явай грамадскай свядомасці.

Трэцяя кншга мела характэрна барадулінскае найменне – “Нагбом”. І. Шклярэўскі ў адным  з артыкулаў пра Барадуліна тлумачыў: ““Нагбом” – гэта калі бярэш  у рукі заледзянелае вядро і п’еш з яго, здзьмухваючы звонкія ільдзінкі  і леташняе лісце”. Нагбом – метафара ўсёй барадулінскай паэзіі з яе свежасцю і першанароднасцю фарбаў.

Паэзія Барадуліна пастаянна ўзбагачаецца новымі сродкамі выразнасці, імкнецца да свежых мастацкіх  форм,. здольных ярчэй, эмацыянальней  выявіць унутраны сэнс падзей, светаадчуванне сучасніка. У кнізе “Нагбом” узмацнілася  імкненне да большай маштабнасці  ўспрыняцця рэчаіснасці: “Я – сын  зямлі, нашчадак хлебаробаў, услед за сонцам доўга мне брысці”. Барадулінская  паэзія паглыбляе разуменне духоўных каштоўнасцей чалавека – узнікае  вобраз маці. Яе вобраз упершыню ўзнікае  ў цыкле вершаў “Трыпціх”, у якім аўтар расказаў пра родную зямлю  і яе працавітых гераічных людзей. “Трыпціх” – гэта асэнсаванне  свайго роду, прыналежнасці да роднай зямлі. 

Ад бацькі свайго

ў радню

Я атрымаў

з дзяцінства

Шырокую даланю – 

Тапарышча

любое

сцісну! 

Паэт звяртаецца да такіх дэталей, падрабязнасцей, якія знаходзяць для сябе ў запасніках нашай памяці, індывідуальным жыццёвымвопыце вельмш спрыяльную глебу. Мы суперажываем разам з паэтам; вобраз пашыраецца, вырастае, кранаючы ўсё новыя бакі нашага светаадчування.

Адна за другой выходзяць  кнігі : “Неруш” (1966), “Адам і Ева” (1968), “Лінія перамены дат” (1969), “Вяртанне  ў першы снег” (1972) і  
 

іншыя. Паэт, расказваючы  пра сябе і сваё пакаленне, здолеў шырока адлюстраваць прыгажосць Радзімы  і роднай прыроды, паказаць вялікую  чалавечнасць і гераізм савецкіх людзей, веліч іх подзвігу ў Вялікай  Айчыннай вайне і пафас стваральнай  дзейнасці, дружбу народаў. У паэзіі Барадуліна знаходзім вострае адчуванне  роднага дома, радзімы, прыроды, мовы, гісторыі. Яго паэтычнае майстэрства  надзвычай высокае: багацце мовы, шматстайнасць вобразна-стылёвых сродкаў, своеасаблівы псіхалагізм дапамагаюць  дакладнаму і паўнакроўнаму выяўленню  жыцця.

Плённа развіваецца  інтымная лірыка, даючы прастор чалавечай  пяшчоце, багаццю пачуццяў, асабістасці. Паэт пераканаўча паказвае, што пачуццё  кахання дапамагае чалавеку глыбей і паўней адчуваць свет, прыгажосць яго аб’ектыўнай рэальнасці. Інтымная лірыка пашырае сваю “зямную” аснову, эстэтэзуе не толькі высокі духоўны  пачатак, але і здаровую рэчыўнасць.

Пашыраецца сацыяльны  аспект яго творчасці. Асоба, яе ўнутраны свет і свядомасць – вось што  кранае паэта. Яго цікавяць духоўныя патэнцыі чалавека, права на індывідуальнасць, самастойнасць выбару і рашэнняў.

Прыйшла сталасць.

У яго паэзіі назіраецца не толькі больш адкрытасці, шчырасці (гэтага заўсёды хапала), але і  імкненне да паглыблення набытага жыццёвага  вопыту. Р. Барадулін прадстае перад  чытачом – у кнігах “Лінія перамены дат”, “Вяртанне ў першы снег”  і іншых – рэальнай, нявыдуманнай асобай свайго героя, які перажыў  жах фашысцкіх блакад, бачыў і  гнеў, і высакароднасць душы народа, гераізм сваіх бацькоў, братоў і  сясцёр. Для яго паэзіі становіцца характэрным матыў вечнага чакання  тых, хто не вярнуўся з вайны –  бацькоў, мужоў, сясцёр і братоў.

Шырокі рэзананс набывае паэма “Блакада” (1968), прысвечаная  светлай памяці бацькі Івана Рыгоравіча, якая была напісана ў родным горадзе  – ва Ушачах. Удалай аказалася паэма  “Вяртанне ў першы снег” (1971), у якой паэт ізноў прыгадвае маленства, першыя ўражанні дзяцінства, юнацтва  і маладосць. Але гэтай паэме  ўжо бракуе той эпічна йгрунтоўнасці, што была ўласціва знакамітай “Блакаддзе”…

Р. Барадулін адносіцца  да паэтаў надзвычай эмацыянальных. Новыя кнігі вершаў – “Рум” (1974), “Абсяг” (1978), “Вечалле” (1980) – пацвяржае  гэту прыродную своеасаблівасць  яго таленту, яго паэтычную канцэпцыю. У яго паэзііпа-ранейшаму шмат непасрэднасці, жыццёвых “ліўняў”, матэрыяльнасці быцця, жывых аўтабіяграфічных фактаў. І цяпер асабліва цяплее голас  паэта, калі ён дакранаецца сваім  талентам да блакіту азёр, зелені бароў  і лугоў роднай Ушаччыны, калі любуецца і захапляецца добрымі справамі сваіх землякоў. Так, ён не адмаўляецца  ад традыцыйнай сваёй паэтыкі  – умення прадметна і шматфарбна ўспрымаць навакольны  
 

свет. Аднак сёння  ўменне гэтае ўсё часцей падпарадкоўваецца  задачам пранікнення ў новыя  “абсягі” рэчаіснасці і духоўнага  свету чалавека, выхаду на больш  мастацкі ўзровень мастацкага абагульнення. Сённяшнія творы паэта ў большай  ступені пазначаны рысамі ў думлівасці і развагі.

Зборнік “Рум” разам  з перакладам выбранай лірыкі Ф. Гарсія Лоркі “Блакітны звон Гранады” ў 1976 годзе адзначаны Дзяржаўнай прэміяй БССР імя Янкі Купалы.

Новыя рысы набывае  паэтыка . У кнізе “Абсяг” пейзажы  і краявіды будуюцца з адчуваннем унутранай перспектывы, шматпланавасці, з праекцыяй на духоўнае жыццё.

Паэтычнае перажыванне  набывае новы а’ём і глыбіню. Якраз  у пашырэнні асацыятыўнага кола душэўных адценняў бачыца ўзбагачэнне  рэалізму лірыкі Барадуліна. За прадметамі і праявамі жыцця ён хоча ўлавіць  другі і трэці іх план, спасцігнуць  іх неадназначнасць і філасоўскую  сутнасць.

Жыццёвы і і дэйны  мастацкі вопыт паэта адлюстраваўся  ў “Баладзе Брэсцкай крэпасці” (адзначана  прэміяй Ленінскага камсамола Беларусі). Гэта – паэма, якая асэнсоўвае подзвіг  абаронцаў Брэсцкай цытадэліз вышыні сучаснасці.

Паэт ідзе ў гісторыю, яму дапамагае багатае асацыятыўнае мысленне. Здаецца, што яму ўсё  падуладна. “Дзён сівое прадзіва ніткаю суроваю на сцяжыну прадзеда памяць выкіроўвае”.

Вершы Барадуліна адкрываюць нам нешта надзвычай істотнае, важнае ў маральным абліччы самога паэта і яго пакалення. Духоўныя крытэрыі суровага ваеннага і пасляваеннага  часу для яго жывыя і актуальныя і сёння, нездарма ён патрабуе “так адзін аднаго паважаць, як пасля  вайны паважалі!”. З гэтым пэўным чынам звязаны паказальны для  сённяшняга Барадуліна матыў самааналізу і пераацэнкі каштоўнасцей: “Куды ж так імчаўся на злом галавы, каго ягукаў і шукаў?”. Паэта ўсё больш пачынае займаць тэма ўзросту, часу, чалавечай адказнасці за пражыты век.

Словатворчасць –  асобная тэма ў дачыненні да яго  паэзіі.Нават наватворы гучаць у  Барадуліна зусім па-народнаму і  добра ажыўляюць мову.

Словатворчасць для  Р.Барадуліна вельмі характэрна: лацно, погарбы, харашба, галута, парух, прысмеркі, імасць, чалавека-земляня – гэтыя  і іншыя словы ўзяты паэтам з дыялектнай мовы або створаны ім самім. А дзеясловы і прыметнікі: славянніца, галініцца, антэніцца, ратоўчы, стахлая…Любіць ён карыстацца прыслоўямі, іх у яго безліч, і ўсе карыстаецца  крамяныя, свежыя: калодна, вульна, прадонна, прыплодна, ліхвярна, борна, азёрна і  г.д. Думаецца, што намаганні паэта  ў галіне моватворчасці плённыя, яны супадаюць з агульным рэчышчам духоўнай дзейнасці народа як моватворцы.

Яго паэзія развіваецца  ў бок шматмернага, аб’ёмнага  паказу жыцця.  

Яе рост непарыўна  звязаны з ростам асобы, яе духоўным светам, стваральнай памяццю. “Вечалле”  – так назваў сваю кнігу Барадулін, зачапіўшы цэлае “гняздоўе” слоў: вечалле – веча – вечар –  вечнасць… Паэзія, на яго думку, заклікана вярнуць асобе разуменне  ўсеабдымнасці яе быцця, паказаць, на якой тоўшчы часу стаіць сённяшні чалавек.