Ядросыз әлем құру – адамзаттың аңсарлы арманы

Ядросыз әлем құру – адамзаттың аңсарлы  арманы

Бейсенбі, 13 Қазан, 2011 *

• **

Қазақ елі дүние дидарында тағы бір тамаша бастамасымен танылды. Астанадағы Тәуелсіздік сарайында өткен халықаралық форумда Ядролық қарусыз әлем жөніндегі декларация қабылданды. Құжатта  Нұрсұлтан Назарбаевтың әлемдік ядролық қарусыздану және таратпау үдерісіне қосқан орасан зор үлесі мойындалған. Адамзат  жаппай қырып-жою қаруынан құтылатын күнге жақындай түсті. Бұдан бұрын Елбасы Н.Назарбаевтың бастамасымен БҰҰ шеңберінде белгіленген Ядролық сынақтарға қарсы іс-қимылдың халықаралық күніне арналған шаралар аясында Астана мен Семей қалаларында ядросыз әлем құру мәселесіне арналған екі күндік халықаралық форум өтетінін айтқан болатынбыз. Кеше Астанадағы Тәуелсіздік сарайында «Ядросыз әлем үшін» атты сол форум өз жұмысын бастады.

Оған БҰҰ, МАГАТЭ, ЕҚЫҰ, ЯСЖТКҰ, ШЫҰ, АӨСШК, ЮНЕСКО, ЕурАзЭҚ сияқты халықаралық және аймақтық ұйымдар басшылары мен өкілдері, АҚШ, Жапония, Норвегия, Бельгия, Ұлыбритания, Франция, Ресей Федерациясы, Словакия, Швейцария, Пәкстан, Ирак, Түркия, Корея, Моңғолия, Вьетнам және т.б. елдер парламенттерінің депутаттары, мемлекет және қоғам қайраткерлері қатысты. Қазақстаннан Президент Әкімшілігінің жауапты қызметкерлері, Үкімет мүшелері, депутаттар, қоғам қайраткерлері, дипломаттар, журналистер болды.

Алдымен жиналғандарға «Қазақстан ядросыз әлемді қолдайды» атты деректі фильм көрсетілді. Онда Семей ядролық сынақ полигоны төңірегіндегі халықтың бастан кешкендері, олардың түрлі дауасыз науқастарға шалдыққандары және екінші, үшінші ұрпағында да кемтар балалардың туып жатқандығы, өз өмірін өздері қиюы жөнінде жантүршігерлік деректер көрсетілді. Осы сынақ алаңын жабу жолындағы Президент Н.Назарбаевтың КСРО әскери-өнеркәсіптік кешені генералдары мен мемлекет басшыларына қарсы қайраткерлік әрекеті, ақырында, 29 тамызда Елбасының Жарлығымен полигонның жабылғаны туралы айтылды. Сонымен бірге, фильмде полигонды жабудың маңызы жөнінде әлемдік саясаткерлердің пікірлері берілді. Ал 29 тамыз Президент Н.Назарбаевтың бастамасымен БҰҰ Бас Ассамблеясында арнайы қарармен 2009 жылдан бастап Ядролық сынақтарға қарсы іс-қимылдың халықаралық күні болып жарияланғаны мәлімделді. Фильм аяқталған соң көрермендер Мемлекет басшысына ұзақ қошемет көрсетті.

Осыдан кейін сахнаға Президент  Нұрсұлтан Назарбаев бастаған бір топ адамдар көтерілді. Конференция жұмысын Мемлекеттік хатшы Қанат Саудабаев құттықтау сөзбен ашып, жүргізіп отырды. Ол алдымен өзінің сөзін Астанаға «Ядросыз әлем үшін» халықаралық форумына қатысу үшін келіп отырған қонақтарға сәлем жолдаудан бастады. Бүгінгі кездесудің айрықша ерекшелігі – оның ядролық сынақтардың жантүршігерлік салдарын өз басынан өткізген Қазақстанда өтіп отырғандығы, деді ол. Форумға қатысушылар ертең бұрынғы Семей сынақ алаңында болып, көп жылдар бойы жүргізілген ядролық жарылыстардың сұмдығын өз көздерімен көре алады. Оның кейбір фрагменттері жаңа өздеріңізге көрсетілген фильмде де айтылды. Одан әрі Қанат Саудабаев бүгінгі форумға ядролық сынақ полигонын өз қолымен жапқан және қуаттылығы жағынан әлемде төртінші ядролық арсеналынан өз еркімен бас тартқан Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың қатысып отырғаны оның маңызын зорайта түсетінін атап өтті. Әлемдегі қауіпсіздік пен бейбіт өмірдің айнымас мәні болып табылатын адам ретінде ол еліміз тәуелсіздігін алған 20 жыл бойы ядролық қатерді таратпау мен қысқарту жөніндегі әлемдік үдерістің басында келеді. Міне, сондықтан да Нұрсұлтан Назарбаевтың ядросыз әлемге жету жолындағы стратегиялық болжамдары біздің пікірталастарымызға зор маңыз, шынайылық пен жауапкершілік береді, дей келіп сөзді Президент Нұрсұлтан Назарбаевқа берді.

Мен әлемдегі аса ірі Семей ядролық  сынақ полигоны жабылуының 20 жылдығына арналған маңызды халықаралық форумға қатысу үшін Қазақстан елордасына алғаш рет жиналып отырған біздің барлық жоғары қонақтарды құттықтасам деймін, деп бастады өзінің сөзін Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев. Бүгінде ядролық қауіпсіздік мәселелері әлемдік саясатта жетекші орындардың бірін алады. Өткен жылы осы жүзжылдықта алғашқы қол қойылған АҚШ пен Ресей стратегиялық ядролық арсеналдарын қысқарту туралы Париж шарты қолданысқа енгізілді. Сонда Вашингтонда Ядролық қауіпсіздік жөніндегі жаһандық саммит өткен болатын.

Мемлекет басшысы осыдан үш апта бұрын Нью-Йоркте БҰҰ Бас хатшысы  Пан Ги Мунның ұсынысы бойынша аталған проблемаға арналған жоғары деңгейдегі мәжіліс болғанын атап өтті. Алдағы жылдың наурызына белгіленген Сеул саммитіне дайындық жүргізілуде. Ал Астанадағы осы жолғы форум ядролық қауіпсіздік проблемаларының барлық спектрлері бойынша саясаткерлер мен жұртшылықтың кең көлемін қамтып, күш-жігерін біріктіруде маңызды қадам саналады. Оның қатысушыларының кең құрамы ядросыз әлем идеясының жаһандық деңгейде ешкімді бей-жай қалдырмайтынының жарқын көрсеткіші, деді Нұрсұлтан Назарбаев.

Жиырма жыл бұрын әлемде бірінші  болып біз өз жеріміздегі ядролық  полигонды жаптық, деп жалғады сөзін Президент. Қырық жылға созылған сынақ кезінде 450-ден астам жарылыс жасалса, соның ішінде 120-дан астамы атмосферада жасалды. Олардың жиынтық қуаты 2,5 мың Хиросиманы жойып жіберуге жеткілікті еді. Радиация 300 мың шаршы шақырымнан астам аумақты бүлдірді. Бұл – шамамен Германия сияқты Еуропадағы үлкен елдердің бірінің аумағына тең. Ядролық сынақтардың салдарынан 1,5 миллионнан астам адам зардап шекті. Менің Семей полигонын жабу туралы Жарлығым біздің осы жылы 20 жылдығын атап өтетін Тәуелсіздігімізге қадам басуымыздың кері қайтпас нүктесі болды.

Мемлекет басшысы барлық қазақстандықтар  үшін мұның егемендікті сезінуде тарихи акт, қазіргіміз бен болашағымызға күш беріп, ақыл қосқан сенім болғанын атап көрсетті. «Невада-Семей» қозғалысына біріккен халықтың ерік-жігерінің көрініс беруі нақ осымен түсіндіріледі. Бірақ біз әлемді «ядролық зұлымдықтың» ауқымды апанынан шешімді түрде аластап қана қойған жоқпыз. Біз жаһандық қатерден де биіктеп, еліміз тарихы мен бүкіл әлемнің ядродан арылуы пайдасына қағидатты таңдау жасадық. Қазақстан сондай-ақ, кеңестік әскери мәшинеден мұраға қалған ядролық сауыт-сайманын да шешті. Бұл ауқымы жөнінен әлемдегі төртінші зымырандық-ядролық арсенал болатын.

Осылай деген Президент Қазақстанның ядролық бомбалар мен оларды жеткізу құралдарына иелік еткенін мәлімдеді. Кейінгі бес жыл бедерінде АҚШ және Ресейдің қатысуымен Жер шарының кез келген нүктесіне жетуге қабілетті 1200 оқтұмсығы бар 110-нан астам баллистикалық зымыран бөлшектелгенін атап көрсетті. Сол уақытта еліміздегі ядролық арсенал Ұлыбритания, Франция, Қытай үшеуін қосып алғандағы ядролық әлеуеттен асып түсетін еді, деді Нұрсұлтан Әбішұлы. Қазақстан ТМД елдерінің ішінде алғашқылардың бірі болып Ядролық қаруды таратпау туралы шартқа қосылды. Бүгін мен мұның Қазақстанның шынайы Тәуелсіздігіне ауқымды және драмалы қадам болғанын тура айта аламын. Есесіне біз әлемнің АҚШ, Ресей, Ұлыбритания сияқты жетекші ядролық державаларынан өзіміздің қауіпсіздігімізге берік халықаралық кепілдік талап етіп, оны 1995 жылы алдық. Кейін бұл кепілдемеге Франция мен ҚХР қосылды.

15 жыл бұрын Қазақстан Ядролық сынақтарға жаппай тыйым салу туралы шартқа қатысушы атанды. Өңірдегі көршілерімізбен бірге Орталық Азияда ядролық қарудан азат аймақ құру туралы шартқа қол қойылды. Және бүгінде еліміз жаһандық антиядролық қозғалыстың көш басында келеді. Мұның бәрін егжей-тегжейлі айтып отырған себебім – бұлар Тәуелсіз Қазақстанның ядросыз биографиясындағы жарқын беттер болып табылады. Бұл біздің антиядролық тәжірибеміз және де әлемнің барлық мемлекеттерін соңымыздан еруге шақырамын, деді Қазақстан басшысы өзінің сөзінде.

Президент Семей полигонын жабу туралы Жарлыққа қол қойылған күн уақыт өткен сайын алыстап бара жатқанына назар аударды. 20 жыл бұрын осы полигонды жаба отырып қандай күйде болғанымды әр адам, әр саясаткер басынан өткермегені анық. Бірінші кезекте бұл зұлымдықты жеңген қуаныш болатын. Бірақ, КСРО әскери-өнеркәсіп кешенінің жанталасқан қарсылығы мен басында сол кездегі президент Горбачев тұрған биліктің қатты қарсылығын еңсеруге тура келді. Бізге қысым жан-жақтан жасалды. Жылдар, онжылдықтар өте келе бұл шешімнің жаһандық өркениеттегі маңызы айшықтала түседі екен. Қазіргі ұрпақ әзірше бұл оқиғаның тарихи ауқымын жеткілікті бағалай алмай отыр, деді Мемлекет басшысы.

Нұрсұлтан Назарбаев не себепті  мұндай ой түюге барып отырғанына түсінік берді. Өздеріңіз ақылға салып көріңіздерші. Адамзаттың атомды ыдырату құпиясын ашқанына жүз жылға жақындап қалды. Бұл өткен ХХ ғасырдағы ғаламат ғылыми жаңалық болды. Әскери атомның қуаты мен тажалдығы саясаткерлерді өркениеттің өзін өзі жою қатеріне қарсы іс-қимыл танытудың жолдарын іздеуге мәжбүрледі. Осылайша таратпаудың жаһандық үдерісі пайда болды. Оның аясында ядролық арсеналдарды қысқарту туралы және қатерлі қаруды сынауға мүмкіндік қарастыратын бірқатар халықаралық келісімдер жасалды. Бірақ мұның бәрі шектеу шаралары ғана еді, деді Президент.

Қазақстан басшысы Семей полигонын  жабу әлемде ядролық қаруды сынауға  толықтай тыйым салған алғашқы және күні бүгінге дейін жалқы қалып отырған осы бағыттағы табыс екенін қадап айтты. Қазақстан біздің жаңа мемлекетіміздің күш-қуаты ядролық бұлшық еттерін көрсетуде емес, керісінше, оларды қолданбауда және толықтай бас тартуда деп бірден және мәңгілікке шешім алды, деді Нұрсұлтан Назарбаев. Және бұл біздің мемлекеттілігіміздің – жалпыұлттық идея рангына шығарылған бүкілхалықтық ақыл-ойымыздың темірқазығы болды. 1991 жылдың 29 тамызында іс жүзінде жаһандық ядро тарихында жаңа дәуір басталды. Әлем жаппай қырып-жоятын қарудан өз еркімен, саналы түрде және біржақты негізде бас тартқан елді үлгі тұтуға мүмкіндік алды. Және Қазақстан жасаған бұл қадамның маңызы шын мәнінде уақыт пен кеңістікте алдыңғы кезекке шықты. Сондықтан 29 тамыздың біздің бастамамызбен БҰҰ тарапынан Ядролық сынақтарға қарсы іс-қимылдың халықаралық күні деп жариялануын заңдылық деп қабылдаймыз.

Нұрсұлтан Әбішұлы осындай батыл  қадамның нәтижесінде ғасырлар тоғысындағы 20 жыл бойы жаһандық ядролық қарсы  тұрушылық қаупі айтарлықтай төмендегенін атап көрсетті. Орталық Еуропадағы ядролық зымырандар межесі жойылды. АҚШ пен Ресейдің арсеналдарын айтарлықтай қысқартқан СШҚ-1 және СШҚ-2 шарттары жүзеге асырылды. Біз бастамашылық танытқан АӨСШК үдерістері Еуразияның кең байтақ кеңістігіндегі мемлекеттер арасындағы сенімді дәйектілікпен жоғарылатып келеді. Ядролық сынақтарға жаппай тыйым салу туралы шартқа қазірдің өзінде 182 мемлекет қол қойса, 154-і ратификациялап үлгерді. Көп жағдайда Қазақстанның арқасында планетамыздағы барлық басқа полигондар – Невада, Лобнор, Жаңа Жер үнсіз қалды. «Ядролық клуб» державалары сынаққа мораторийді сақтап отыр. Тұтастай алғанда, 20 жыл ішінде ядросыз әлем жолында маңызды қадамдар жасалды, деді Мемлекет басшысы.

Дейтұрғанмен, көптеген күрделі мәселелер ашық күйінде қалып келеді, деп сабақтады сөзін Президент. Біріншіден, ядролық қауіпсіздіктің өңірлік өлшемінің маңызы біршама артты. Бүгінде Оңтүстік Азия мен Таяу Шығыстағы ядролық қарулануды халықаралық бақылаудың тиімді тетігі жоқ. Біз жекелеген ядролық державалар мен осы қатерлі қаруға қол жеткізу табалдырығында тұрған елдердің қарсы тұрушылықтарын айқын аңдап отырмыз. Атом технологиялары мен материалдарының халықаралық лаңкестер қолына түсуінің қаупі зор. Екіншіден, Ядролық сынақтарға тыйым салу туралы шарт төңірегінде паттық жағдай туындауда. Ол бірқатар ядролық және «табалдырықты» елдердің қол қою және ратификациялау үдерістерін созбалаңға салуының салдарынан күшіне ене алмай отыр. Үшіншіден, ядролық қарусызданудың жаһандық үдерістеріне «ядролық клубтың» барлық державалары қатыспауда.

Қазіргі кезде ядролық мемлекеттердің бірнеше түрі бар, деді осы орайда Нұрсұлтан Назарбаев. Бұл ресми ядролық державалар, атом қаруына де-факто ие мемлекеттер және «табалдырықты» деп аталатын елдер. Ядролық державалар ядролық қарулары жоқ елдерге қауіпсіздік кепілдігін бермейді. Мұның ақыры ядролық қарудың әлемнің «жарылу қаупі бар» өңірлеріне таралуына алып келуі ықтимал. Сонда неліктен ядролық қаруға де-факто ие мемлекеттер бұл клубқа енбейді? Неліктен оларды алдыңғыларының қатарына қосып, ядролық қарулары болғаны үшін тиісті жауапкершілік жүктемеске? Барлық шарттар мен келісімдерге қарамастан, екі мемлекет өткен ғасырдың соңында ядролық державалар қатарын толықтырды.

Әлемдік қоғамдастық әзірше бейбіт атом дамыту үстіндегі мемлекеттерге қатысты әділетті шешім таба алған жоқ. Ядролық таратпау туралы шарттың ассиметриялық нормалары тек ядросыз мемлекеттерге қатысты ғана санкцияларды қарастырады. Осындай жағдайда сенім тапшылығы айтарлықтай проблемаға айналып отыр. Ал сенім болмаған жерде қауіпсіздіктің ешқандай жүйесі, оның үстіне ядролық жүйесі тиімді болып табылмайды. Бесіншіден, атомнан туындайтын қазіргі заманғы қатер елдердің бейбіт ядролық энергетика қауіпсіздігі режімін сақтау мәселесінде тепе-теңдік ұстамауынан да тереңдей түсуде. Бұл жерде әңгіме «бейбіт атом» нысандарына МАГАТЭ тарапынан жеткілікті деңгейде бақылау жасалмауы немесе аталған мәселеде халықаралық құқықтық базаның айқын еместігі туралы ғана болып отырған жоқ. Кейбір ядролық энергетикалық циклды коммерцияландыру жағдайларында қауіпсіздік мәселелері екінші, тіпті кейде үшінші кезекке ысырылатынын байқап жүрміз, деді Қазақстан басшысы.

Енді мәселенің басқа қырынан келейік, деп жалғады сөзін Нұрсұлтан Назарбаев. Трансұлттық корпорациялардың ядролық энергетикаға арта түсіп отырған қызығушылығы «бейбіт атомды» пайдалану жөніндегі халықаралық конвенцияларда іс жүзінде қаперге алынбайды. Мұның барлығы, әрине, шешуді қажет ететін күрделі проблемалар. Соған қарамастан, адамзат атомды ыдырату технологиясын иеленген 100 жыл бойы бұған дейін еш уақытта ядролық әлем құру үшін осындай кең мүмкіндік болған емес. Және осы ыңғайлы сәтті пайдалану бәріміздің ортақ борышымыз!

Қазақстан басшысының атап көрсеткеніндей, ядросыз әлем – утопия емес. Бұл – планетаның айтарлықтай бөлігінде көрініс беріп отырғанындай, нақты шындық. Ядролық қарудан азат аймақтар Оңтүстік және Орталық Америкада, Австралия мен Океанияда, Африкада, Оңтүстік-Шығыс және Орталық Азияда құрылса, бұл – іс жүзінде Жер шарының жартысы. Бүгінде ядросыз мемлекеттер қатарын толықтырып отырғандарға барлық ядролық мемлекеттер тарапынан халықаралық-құқықтық кепілдеменің тиімді тетігі қажет. Ядросыз әлем идеясының радиофобияға ешқандай қатысы жоқ. Алты онжылдық қатарынан «әскери атомның» қатерлі көлеңкесі жаһандық ядролық энергетиканың орасан перспективаларын лайықты бағалауға кедергі жасап келді.

Бірақ факт факт түрінде қалып отыр. Планетаның көмірсутегі қорлары азайып барады. Сондықтан энергияның қайталама көздерінің болашағы зор. Дегенмен, олар таяу болашақта жаһандық экономиканың өсе түсіп отырған қарқыны талап ететін қуат көздері көлемін бере алмайды. Қазіргі кезде адам баласы үшін атом энергиясынан асқан қуатты да қолжетімді көз жоқ. Бүгінде шамамен 40 шақты ел бейбіт атом саласында зерттеулер жүргізіп жатыр. 15 мемлекет атом электр стансаларын салуда немесе салу ниетінде. Олардың қатарында Қазақстан да бар. Біз үшін ядролық энергетика – болашақ инновациялық кластерлердің бірі. Біз бүкіл әлемдік уран қорының төрттен біріне иелік етудеміз. Бізде үлкен ғылыми әлеует пен ядролық энергетиканың инфрақұрылымы бар. Халықаралық міндеттемелерді қатаң сақтай отырып, біз «бейбіт атомның» барлық нысандары қауіпсіздігінің жоғары деңгейін қамтамасыз еттік, деді Нұрсұлтан Әбішұлы.

Қазақстан МАГАТЭ-нің басшылығымен жұмыс істейтін Халықаралық ядролық отын банкі депозитарийі рөліне өзінің кандидатурасын ұсынғаны белгілі, деді Мемлекет басшысы. Біз аталған мәселе оң шешіледі деп санаймыз. Қазақстан таратпау, қарусыздану және атом энергиясын бейбіт пайдалану мәселелерінде ең сенімді әріптес болды, болып келеді және бола береді. Біз ядросыз әлемде планетамыз ұмтылуға тиісті орасан мақсат көреміз. Бұл – қандай да бір идеологиялық және мәдени айырмашылық коррозиясына ұшырамаған жаңа әмбебап жалпыадамзаттық құндылық. БҰҰ Бас Ассамблеясы 66-шы сессиясының мінберінен мен Ядросыз әлемнің жалпыға ортақ декларациясын жасау идеясын ұсындым. Бұл – осыдан 20 жыл бұрын ядролық қатерге қасқайып қарсы тұрған Қазақстанның саналы қадамы. Оның үстіне біз бүгінде осындай декларацияны қабылдау оңайға соқпайтынын түсінеміз. Мемлекеттер ядролық қаруларынан арылғылары келмейді. Оларға ядросыз өмір жоқ секілді көрінеді.