Шылым шегу жəне өкпенің қатерлі ісігі

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ  ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

МЕХАНИКА-МАТЕМАТИКА ФАКУЛТЕТІ

 

 

 

 

ТАҚЫРЫБЫ: Шылым шегу жəне өкпенің қатерлі ісігі

 

 

 

ОРЫНДАҒАН: САТЫНБЕКОВА Н.А.

АЖ-10-6А

ҚАБЫЛДАҒАН: ИСАНБЕКОВА А.Т.

 

 

 

 

 

 

АЛМАТЫ 2011

МАЗМҰНЫ

1. КІРІСПЕ

ТЕМЕКІ  ШЕГУ – ӨЗІН-ӨЗІ ӨЛТІРУ.........................................................3

2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ

ТЕМЕКІ  ҚҰРАМЫ.........................................................................................4

ӘРБІР 13 СЕКУНДТА БІР АДАМ ТЕМЕКІНІҢ ҚҰРБАНЫ......................6

ШЫЛЫМ ШЕГУДІҢ ЗИЯНЫ........................................................................8

ШЫЛЫМ ШЕГУ – АУРУ...............................................................................9

ШЫЛЫМҚОРЛЫҚ - ҚАТЕРЛІ ІСІК БАСТАУЫ.......................................11

ӨКПЕНІҢ ҚАТЕРЛІ ІСІГІ.............................................................................12

3. ҚОРЫТЫНДЫ

САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫ –  БАСТЫ БАЙЛЫҒЫМЫЗ.......................15

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.............................................16

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ТЕМЕКІ ШЕГУ –  ӨЗІН-ӨЗІ ӨЛТІРУ

Арақ ішіп, темекі шеккен,

Денсаулығының түбіне жеткен.

(Халық даналығы)

Темекі – құрамында  никотин (nicotiana) және төрт мыңға жуық улы зат бар темекі өсімдігінің  майдаланған, құрғатылған және қолдануға  дайын күйдегі жапырағынан жасалады. Тұқымы өте майда болғандықтан, алдымен  көшеті өсіріліп, сосын егістік жерге  отырғызылады. Темекі – жапырағында  танин, желім, шайыр, крахмал және алколоидтар  бар. Ең көп мөлшерде никотин алколоиды  бар. Никотин сульфат тұздары  ауыл шаруашылығында құрт-құмырсқаны өлтіру үшін қолданылады. Темекінің  түтіні ағзаға зиянды және улы заттардың  жиынтығынан тұрады. Бұлардың ішінде ең қауіптісі – никотин, синиль қышқылы, көмір қышқылы, сірке қышқылы, азот, эфир майы және өкпе рагіне ұшырататын әртүрлі радиоактивті элементтер (бензепирен, полоний, висмут, т.б.).

Никотин – циаминге пара-пар  у. Никотин улы зат болғандықтан, медицинада дәрі ретінде қолданылмайды. Мәселен, 5-6 тамшы никотинді итке берсе, сол заматта өліп кетер еді. Ал, бір қорап темекінің құрамындағы никотинді инемен шаншыса, адам лезде көз жұмады. Алайда, адам ағзасы никотинді қан арқылы емес тыныс жолымен қабылдайтындықтан, бірден емес, «баяу өлім» арқылы өз түбіне өзі жетеді.

Темекі құрамындағы улы  заттардың саны 70-тен 300-ге дейін  жетеді. Алайда, темекі шегу кезінде  улы заттар одан сайын арта түседі. Өйткені, темекі тұтатылғанда, температура 600-ден 900 градусқа дейін көтеріледі де, жаңа улы заттар мен өнімдер түзіледі. Осылайша темекінің құрамындағы улы заттар саны 4 мыңға дейін көбейеді.

Никотин темекі түтінімен  ауызға, одан әрі тыныс жолдарымен өкпеге, одан адам қанына сіңіп, қан  арқылы адам ағзасының түкпір-түкпірін улайды. Сілекей арқылы жұтынғанда, никотин өңешке, асқазанға өтеді. Сөйтіп, ауыздағы, еріндегі, тілдегі, таңдайдағы өте сезімтал жүйке талшықтарын  зақымдайды. Никотин қан арқылы миға жетеді, әуелі оның жүйке жасушаларын (нейрондарды) қоздырады, сосын оларды улай бастайды.  Ол  түтін арқылы тыныс жолдарымен өтетіндіктен, темекі түтіні оның ішкі қабыршақтарын ыстайды, ісіндіріп, қабындырады, қан түйіршіктеріндегі оттегіні адам ағзасына таратушы тамырларға ауыр зардабын тигізіп, қан айналымы қиындағаннан ми, жүрек, басқа ағзалар  «қорексіз» қалады. Көк түтіннің салдарынан адамның бүкіл қан тамырлары жиырылып, қан алмасу қиындайды. Жүрекке үлкен ауыртпалық түсетіндіктен, жүрек талмасына алып келеді. Миға баратын қан мөлшері азайып, ол өз күшінде жұмыс істей алмайды. Барлық ағзаларға оттегі жетіспегендіктен, бас ауырып, жүрек сыздап, аяқ-қол қақсайды. Темекі шегетін аналар тапқан баланың қан түйіршіктерінің гемоглобині кем болады.

 

 

ТЕМЕКІ ҚҰРАМЫ

Темекі түтінінде 30-астам  улы заттар бар: Никотин, Көмір қышқыл газы, Көміртек тотығы, Көгеретін қышқыл, Аммиак, Шайырлы заттар, Органикалық  қышқылдар және басқалары. Сигареттің 1-2 қорабында никотинның өлімдік  мөлшері бар. Темекішілді құтқаратыны, бұл мөлшердің организмге бірдені  емес, бөлшектеніп түсетіні.  
Статистикалық мәліметтер бойынша:шылым шекпейтіңдермен салыстырғанда аса ұзақ шегетіндер 13 ретке жиі стенокардиямен ауырады, ал 12 ретке - инфаркт миокардамен, ал 10 ретке – асқазандағы жарамен.  
Өкпе қылтамағы барлық ауруларының 96 - 100% шылым шегетіндер құрайды. Әрбір жетінші ұзақ уақыт шылым шегетін, қан тамырларының қатты сырқатымен ауырады. Темекі өнімдері, құрамында белок, углеводтар, минералды тұздар, клетчатка, ферменттер, майлы қышқылдары және басқалары бар, кептірілген темекі жапырақтарынан жасалынады.  
Олардың ішінен, адам үшін қауіпті, екі топ заттарды белгілеу маңызды - никотин және изопреноидтар.Темекі жапырағындағы мөлшеріне байланысты және адамның әртүрлі органдарына және жүйесінің әрекет күшіне байланысты никотин бірінші орын алады. Ол организмге темекі иісімен бірге кіреді, оның құрамында, никотиннан басқа, тітіркендіретін әрекеттегі заттар, соның ішінде, канцерогендік (Бензпирен мен Дибензпирен, яғни қатерлі ісік пайда болуға себепші, көп көмір қышқыл газы - 9.5% (атмосфералық ауада - 0.046%) және көміртек топтығы - 5% (атмосфералық ауада ол жоқ). Никотин жүйкелі уларға жатады. Жануарлаға жасалған эксперименттерде және адамдарға жасалынған бақылауда, никотин аз мөлшерде жүйке клеткаларын қоздырады, дем алу және жүрек қағыс жиіленуге, жүрек жиылынуы ритмы бұзулуға, жүрек айнуға және құсуға себепші болады. Көп мөлшерде кедергі жасайды, ал содан соң Орталық Жүйке Жүйесі, соның ішінде вегетативтік клеткалары қызметінің жанын кетіреді.

Жүйке жүйесінің бұзылуы, еңбек қабілеті төмендеу, қолдың дірілдеу, есте қалудың нашарлауымен білінеді. Никотин организмге керекті заттарды жасап шығаратын бездерге де әсер етеді, атап айтқанда, бұйректемелерге, олар сол орайда, артериялық қысымды көтеретін және жұрек қысқартуын үдейтетін, қан жолдары тырысуын тудыратын қанға – гормон- адреналинді бөледі.  
Жыныстық бездерге зиянды әсер етіп, никотин ер адамдарда жыныстық әлсіздік- белсіздіктің дамуына себепші болады!!! Сондықтан, оның емдеуін ауруларға шылым шегуді қоюды ұсынудан бастайды. Әсіресе шылым шегу балалар мен жасөспірімдер үшін зиян. Әлі қатаймаған жүйке және қан тамырларының жүйелері темекіге ауыр әсерде болады. Никотиннан басқа, жағымсыз ықпалды темекі түтінінің басқа құрастырушы бөлшектері етеді. Көміртек тотығы организмге түскен кезде, кислородқа қарағанда иісті газ, гемоглобинмен жеңіл қосылатын есебімен, адамның барлық тамыр мен органдарына қанмен баратын оттек аштығы дамыла басталады.  
 
Эксперимент кезінде, темекі түтінің иіскеген 70% - тышқандарда, өкпе қатерлі ісіктері пайда болғаны белгіленді. Шылым шекпейтіндерге қарағанда, шылым шегетін адамдарда, қатерлі ісіктер 20 реттен аса жиірек болады. Адам неғұрлым көп шылым шексе, соғұрлым онда осы қиын аурудан өлу көбірек мүмкіншілігі бар.

Статистикалық зерттеулер, шылым шегетін адамдарда басқа  да органдарда- ас қазан, көмей, бұйректе, қатерлі ісік жиі кездесетіні  көрсетті. Шылым шегетіндерде, трубканың  мүштегінде жиналып қалатын канцерогендік  экстракт әсерінен, төменгі еріннің  қатерлі ісігі жиі болады. Өте  жиі шылым шегу, ылғи жөтел мен  ауыздан шығатын жағымсыз иісі бар, бронхитты созылмалы ауруға дамытуға әкеп соғады. Созылмалы қабыну нәтижесінде  бронхалар кеңейеді, содан қиын салдары  бар бронхоэктаза – пневмосклероз  болады, өкпенің эмфизема, жеткіліксіз  қан айналымына апаратын, өкпе жүрегі деп аталатынға әкеп соғады. Осы  құмарпаз шылым шегушінің сыртқы түрін анықтайды:қарлықан дауыс, ісіңкі беті, ентікпе. Шылым шегудің туберкулез пайда болуында да аса ролі көп. Сонымен ауратын 100-адамның 95-і ауру алдында, шылым шеккен. Жиі шылым шегушілер жүректерінің ауруын сезеді. Ол стенокардияның дамуымен, жүректің былшық етін азықтандыратын, қан тамырының тырысып қалуына байланысты (жүрек қан тамырының жеткіліксізі).

Шылым шекпейтіндермен салыстырғанда, инфаркт миокарда шылым шегушілерде 3 реттен аса жиі кездеседі. Шылым  шегу, көбінесе ер адамдарды зақымдаушы, аяқ тамырлары қатты тырысуының ең басты себебі болуы мүмкін. Бұл  ауру тамақ ішудің бұзылуына, гангренаға және нәтижесінде аяқты ампутациялауға апарады. Темекі түтініндегі заттардан  сондай-ақ, ас қорытқыш тракт, бірінші  кезеңде тістер және ауыздың шарышты қабығы азап шегеді.

Никотин асқазан шырынның шығуын көбейтеді, ол қыжылдаған ауруды, жүрек айнуды және құсықты туындатады. Бұл белгілер, шылым шекпейтіндерге қарағанда, шылым шегушілерде жиірек болатын гастриттың, ас қазан жара ауруының көріністері болуы мүмкін. Мысалға, ас қазан жара аурулары, ер адамдар арасында, 96 - 97% шылым шегушілері. Шылым шегу жарым-жартылай немесе толық  соқырлыққа апарады.  
Бұл өте қауіпті ауру, ол уақытта тіпті қатты емдеу де жеткіліксіз болуы мүмкін. Шылым шегушілер өздерін ғана емес, айналасындағы адамдарға да қауіп төндіреді. Медицинада «Пассивтік шылым шегу»-деген термин пайда болды. Шылым шекпейтін адамдардың организмінде темекі тартқан және желдетпеген бөлмеде болғаннан кейін, никотинның едәуір концентраты анықталады.

 

ӘРБІР 13 СЕКУНДТА БІР АДАМ ТЕМЕКІНІҢ ҚҰРБАНЫ

Жыл сайын дүниежүзінде темекі шегудің салдарынан 4 млн. адам қайтыс болады екен. Мұны жыл бойына күн  сайын 25 ұшақ апатқа ұшыраған жолаушылардың  санымен салыстыруға болады. Бүгінде жер шарында 1,2 млрд. адам темекі шегетін көрінеді. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДСҰ) дерегі бойынша, 1997 жылы темекіден 3 млн. адам қайтыс  болса, бұл көрсеткіш жыл сайын 33 пайызға өсіп отырған. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының есебіне жүгінсек, егер жағдай өзгермесе, онда таяу жылдарда темекі жарты миллиард адамның түбіне жетуі мүмкін. Бұл  келеңсіз мәлімет үрейлендіріп, үркіту үшін емес, нақты дерек. Егер жарнамалық тұрғыда насихат жасауға тыйым салынбаса, ғасыр соңына дейін жер бетінде 1 млрд. кісі  темекінің құрбанына айналмақ. Ал, шылым шегетіндердің 95 пайызы өкпенің қатерлі ісігіне ұрынады. ДДСҰ мәліметіне сүйенсек, жер шарындағы 2 миллиард жасөспірімнің санасы никотинмен уланған. Америкалық бір ғалымның темекінің адамзатқа қауіптілігін атом бомбасымен салыстырғаны бар. Төмендегі нақты мәліметтерге қарап шықсаңыз, бұл сөздің негізсіз еместігіне көз жеткізесіз.Қатерлі ісік (рак) ауруларынан қаза болған әр 100 адамның 90-ы шылым шегетіндер екен. Темекі түтіні автомобиль түтінімен салыстырғанда 4 есе улы. Егер адам 15 жасында шылым шегуді бастаса, оның өмір ұзақтығы 15 жылға қысқарады. Медицина қызметкерлерінің болжамы бойынша, көп кешікпей темекі бүкіл жер бетінің 10 пайыз тұрғындарын о дүниеге аттандырады. Түтінді әр жұтқан сайын адам өмірі қысқара түсетіндігі ғылымда дәлелденген. Дүниежүзі ғалымдары бір ауыздан қорытындыға келген; өкпе рагы ауруларының 90 пайызы шылым шегетіндердің үлесіне тиеді. Егер шылым шегушілер күніне 20 тал темекі шексе, олардың өкпенің қатерлі ісігі  ауруына шалдығу қаупі өзгелерге қарағанда 10-15 есе артады. Тек бір тал темекі шеккен адам ағзасында никотиннің зардабы мен бүйрек үстіндегі бездерден бөлінетін арденамен және норадренамен деп аталатын гармондардың жұмысы бұзылады. Туберкулезбен ауырған ересек 100 адамның 95-і ұзақ уақыт темекі тартқандар. Еркектер және әйелдер арасындағы жыныстық тәбетсіздіктің басты себептерінің бірі – никотин. Темекі түтініндегі ең көп заттар – шайыр (смола), көмір тотығы, кансерогендік заттар және иондалған қорғасын. Әлемде әр 13 секундта бір адам, әр 65 секундта бес адам темекі кесірінен көз жұмады. АҚШ-та темекі салдарынан өлген адамдар саны төрт соғыста  яғни, I, II дүниежүзілік соғыста, Корея мен Вьетнам соғысында өлген американдықтардың санынан асып түскен. Спортта өнер көрсетіп жүрген адам шылым шегуді бастаса, оның көрсеткіштері 40 пайызға күрт төмендейді. Егер 100-120 миллиграмм никотинді адамның тамырына жіберсе, ол кісі  сол сәтте-ақ о дүниелік болады. 40-50 жасқа дейінгі еркектердің арасында жүрек ауруынан қайтыс болғандардың 80 пайызына темекі себеп болған. Аяқ тамырларының тығындалуының 90 пайызы темекінің салдары.

Дүниежүзілік денсаулық  сақтау ұйымының мәліметінше, Колумбтың  Америка құрлығын ашқаннан бергі  осы уақытқа дейін шылым шегуден  ең кемі 1 миллиардтан астам адам көз жұмған.

Темекі салдарынан өмірімен қоштасқан адамдардың саны есірткі  салдарынан өмірмен қоштасқан жандар санына қарағанда 13 есе көп.

Темекі тартпайтындарға  қарағанда тартатындардың  арасында кенеттен өліп кету 10 есе көп. Күніне 1 қорап темекі тартатын адамның денесінде 20 жылда 7 кг күйе мен қарамай жиналады.

Әлемде  болған өрттің 70 пайызына темекі тұқылының өшірусіз қалуы себепші  болған.

ШЫЛЫМ ШЕГУДІҢ  ЗИЯНЫ

Шылым шегу – зиян қызмет, оған күш салмай тастауға болмайды. Ол нағыз нашақорлық, және оны көбі шындап көңілдеріне алмайтыны, аса  қауіпті.  
Никотин – ол өсімдіктен жаралған, ең бір қауіпті у-дың бірі. Егер никотинге батырған әйнек таяқты тек оның тұмсығана жақындатса ғана болды, құс өліп қалады. Үйдің қояны никотинның ¼ тамшысынан, ал ит – ½ тамшысынан өледі. Адамды өлтіретін никотинның мөлшері 50-ден 100- мг дейін, немесе 2-3 тамшы құрайды. Дәл осы мөлшер күн сайын, 20-25 сигарет тартқаннан кейін, қанға сінеді. (бір сигаретте шамамен 6-8 мг никотин бар, олардың 3-4 мг қаңға түседі). Бұ мөлшер бір қабылдағанда емес, біртіндеп, түскеннен кейін ғана, темекішіл өлмейді. Оның үстіне, никотинның жартысы, темекідегі басқа у-ды формальдегидті- бейтараптандырады. 30-жыл ішінде мұндай темекішіл, орташа 800 г никотинді жұтып, шамамен 20 000 сигарет, немесе 160 кг темекі тартады. Кішкене, өлімді емес мөлшердегі никотинды жүйелі түрде жұту, шылым шегу әдет құмарлығын туындатады. 
Никотин адамның организмінде болып жатқан, алмасу процессіне қосылады, сосын қажетті болып алады.  
Бірақ, егер темекі тартпайтын адам бір тартқанда никотинның едәуір мөлшерін қабылдаса, онда өліп кетуі мүмкін. Шылым шегу балалар мен жасөспірімдер үшін өте қауіпті. Шылым шеккен бөлмелерде тұратын балалар жиі және көбірек дем алу органдарының аурулармен аурады. Шылым шегуші ата-аналардың балаларында, олардың бір жас өмірінің ішінде, бронхит жиілігі көбейеді және қатты аурудың даму қауіп-қатері арттырады. Темекі түтіні, өсіп келе жатқан бала үшін маңызды, күннін ультракүлгін сәулеллерін жібермейді, заттардың алмасуына ықпал етеді, қанттың сінімділігің нашарлатады және балаға өсу кезінде қажет, С- витаминың бұзады.  
5-9 жасында баланың өкпе функциялары бұзылады. Соның салдарынан, төзімділік пен күшті талап ететін, денелік қызметке қабілеті төмендейді.Шылым шегетін отбасындағы балаларда, әсіресе ерте жасында жиілірек қатты пневмония және қатты респираторлық аурулар байқалады.  
Шылым шекпейтін отбасындағы балалар, негізінде дендері сау болады. Аналары аяғы ауыр кезінде, шылым шеккендердің балаларында, талма аурулар болады.