Жер рентасы

     Жеке (бөлек мәдени дақыл қатынастары  бойынша) және ортақ (жер-сулар  және егістік құрылым есебімен) жерлерді бағалау бөледі, олар  бағалау көрсеткіштерінің жүйелері  арқылы жүзеге асады. Жер-бағалау  көрсеткіштері жердің бағалау  стадияларымен және заттарымен, объекттерімен байланысты.

     Затталған еңбек және шығындар  толығымен, қор сыйымдылығы немесе  өндіріс құралдарының шығындары,  гектармен шартталған эталонды  жер жырту жұмыстарының көлемі  еңбек шығындары, бағалау көрсеткіштері  бола алады. 

     Жерлерді бағалау, жер реформаларын  жүргізу процессінде оптималды  қоныстандыру бойынша нақты басқарушы  шешімдерді қабылдау үшін негіз  болатын, қажетті шарт болып  табылады.

   Жерді бағалаудың әдісі, салыстырмалы құнарлықты дифференциалдық жер табысы қамтамасыз етеді. Бұлардың көлемі табиғат жасаан құнарлылықтың дәрежесімен  ғана емес, жерді жетілдіру үшін жасалған қосымша капитал салымдары мен еңбектен тәуелді болады. Бірақ жер сатылғанда, оның иесі жердің қыртысын салып қоймайды, ол одан жылдар бойы табыс (рента) алу құқын сатады. Сондықтан оның есебібойынша, жер үшін алынатын сома, егер ол банкіде сақталғанда, оған пайыз формасында рентаға тең табыс әкелуге тиісті [2,-121-б]

 

 

Rm

Jb = ------------------ x 100%

Qpm

 

 

     Мұндағы, Jb-жердің бағасы, Rm- рента мөлшері, Qpm-қарыз пайызы.

Ерте заманда, тіпті біздің заманымыздың өзінде дамымаған  кейбір

 

 

   17

мемлекеттерде, жерге қатысты барлық құқықтар нақты заңдар мен құжаттар

негізінде емес, жалпы келісіммен анықталды.Мұндай келісімдерді қазіргі заман тұрғысынан баяндасақ, ол белгілі орынды пайдалану үшін негізгі құқық ретінде қастырылады.

 

Жер қойнауын пайдаланушылар құқығы

 

1. Жер қойнауын пайдаланушылар құқығы келесі операцияларды жүргізеді:

     1) жер қойнауын мемлекеттік геологиялық зерттеу;

     2) барлау,барлау және өндіру жұмыстары

    3) өндіру

     4) жер асты құрылысы және эксплуатациясы, барлау және өндіру жұмыстарымен байланысты.

    2. Жер қойнауын пайдалану құқығы тұрақты және уақытша, айыру және

айырылмалған, ақылы және ақылы емес болады.

 

                        Жер қойнауын пайдаланушылардың субъектілері

 

   1. Жер қойнауын пайдаланушылардың субъектілері, қазақстандық және шетелдік заңды және тұлғалар болып табылады.

  2. Тұрақты жер қойнауын пайдаланушылар тұлғалар. Уақытша жер қойнауын пайдаланушы тұлғалар шектеулі мерзіммен шектеледі.

     Сервитуттар-бөтен жер учаскілерін шектеулі мақсатты пайдалану, оның ішінде жаяу өту, көлікпен өту, қажетті коммуникацияларды тарту мен пайдалану және өзге де қажеттер үшін пайдалану құқығы.

 

                                              Сервитуттар

 

     1. Осы кодексте және Қазақстан Республикасының өзге де заң актілерін көзделген жағдайларда меншік иесі немесе жер пайдаланушы өзіне меншік немесе жер пайдалану құқығымен тиесілі, жер учаскісін мүдделі жеке және заңды тұлғаларға шектеулі нысаналы пайдалану құқығын беруге міндетті.

   2. Бөтен жер учаскесін шектеулі нысаналы пайданалу құқығы (сервитут):

    1) тікелей нормативтік құқықтық актіден;

    2) мүдделі тұлғаның меншік иесімен немесе жер пайдаланушымен шартының негізінде;

    3) жергілікті атқарушы органның актісі негізінде;

    4) сот шешімі негізінде;

      5) Қазақстан Республикасының зандарында көзделген өзге де жағдайларда туындауы мүмкін.

    3. Егер нормативтік құқықтық актіде мүдделі тұлғаның меншік иесімен немесе жер пайдаланушымен шарты негізінде сервитут белгілеу көзделсе, олардың мұндай шарт жасасудан немесе меншік иесі жер пайдалану қоятын

 

18

1шарттың талаптарынан бас тартуына мүдделі тұлға меншік иесі немесе жер қойнауын пайдаланушыға талап - арыз беруі арқылы сот тәртібімен дауласа алады.

   4. Егер нормативтік құқықтық актіге жергілікті атқарушы органның актісі

негізінде сервитут белгілеу көзделсе, сервитут белгілеуге мүдделі тұлға,               меншік иесі немесе жер пайдаланушы бұл актіге сот тәртібімен шағымдана алады.

                                    Сервитуттың тоқтатылуы

 

    Сервитуттың қолданылуы құқық иесінің бас тартуы, ұзақ уақыт (3 жыл) пайдаланылмауы, оның белгіленген мерзімінің өтуі нәтижесінде, тараптар

арасындағы  келісім негізінде, сот шешімі негізінде  және Қазақстан Республикасының  заң актілерінде көзделген өзге де негіздер бойынша тоқтатылады.

 

Жер қойнауын пайдалануға жасалған келісім-шарттардың салық                       режимінің үлгілері.

 

      Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу екі үлгіге бөлінеді:           

 1)бірінші үлгі, өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесін қоспағанда, жер қойнауын пайдаланушының осы Кодексте көзделген салық пен басқа да міндетті төлемдерді төлеуін көздейді;

 2) екінші үлгі жер қойнауын пайдаланушының өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесін төлеуін (беруін), сондай-ақ осы Кодексте кезделген  салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің

барлық түрлерінің төленуін көздейді, оларға: экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына салынатын  рента салығы; шикі мұнайга, газ конденсатына салынатын акциз; үстеме пайда салығы; жер салығы; мүлік салығы қосылмайды.

Бонустар.

Бонустар  туралы жалпы ережелер.

 

  1. Бонустар жер қойнауын пайдаланушының тіркелген төлемдері болып табылады.

      2. Жер қойнауын пайдаланушы жер қойнауын пайдалануды жүргізудің жеке жағдайларын негізге ала отырып, бонустардың мынадай түрлерін:

    1) қол қойылатын;

    2) коммерциялық табу бонусын төлейді.

 

Қол қойылатын бонус.

Қол қойылатын бонусты белгілеу тәртібі.

 

1. Қол қойылатын бонус жер қойнауын пайдаланушының келісім-шарт

 

19

жасалатын аумақта  жер қойнауын пайдалану жөніндегі  қызметті жүзеге

асыру құқығы үшін бір жолғы тіркелген төлемі болып табылады.

    2. Қол қойылатын бонустың бастапқы мөлшерлерін пайдалы қазбалар көлемі мен кен орнының экономикалық құндылығы ескерілген есеп негізінде Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.

     3.Қол қойылатын бонустың түпкілікті мөлшерін жер қойнауын пайдалануға құқық алуға өткізілген инвестициялық бағдарламалар конкурсының нәтижелері бойынша комиссия белгілейді және ол жер қойнауын пайдалану үшін берілетін кен орындарының (келісім-шарт аумақтарының) экономикалық құндылығы есепке алынып, келісім-шартта бекітіледі, бірақ бастапқы мөлшерлерден төмен болмауы.

 

Қол қойылатын бонусты төлеу мерзімі.

 

      Қол қойылатын бонус келісім-шарт күшіне енген күннен бастап, күнтізбелік отыз күннен кешіктірілмей бюджетке төленеді.

 

Салық декларациясы.

 

      Жер қойнауын пайдаланушы қол қойылатын бонус бойынша декларацияны

тіркелген жері бойынша салық органына төлеу  мерзімі басталған айдан кейінгі 

айдың 15-іне  дейін табыс етеді.

 

Салық салу объектісі.

 

     Жер қойнауын пайдаланушының  жинақталған табыстардың жинақталған  шығыстарға қатынасы 1,2-ден жоғары  болған салық кезеңіндегі әрбір  жекелеген келісім-шарт бойынша  таза табысының бір бөлігі  үстеме табысқа салық  салу объектісі болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

20

3.2. Жер заңдарын бұзғаны үшін заңды жауаптылықтың түрлері

 

      Заңды жауаптылықты түрлерге бөлудің негізінде құқықтың салалық орны жатады.

      И.С.Самощенко және  М.Х.Фарухшин жазғандай, заңды жауаптылықтың түрлерінің көп болуы әртүрлі құқық салаларына тән құқықтық реттеу әдістерінің көптігін көрсетеді.

      Құқық салаларында реттеу әдістері де, оларды құқықтық қамтамасыз ету құралдары да, ең алдымен, салалық құқықтың реттелетін қоғамдық қатынастарының шеңберімен анықталатын өзіндік мазмұнымен және пайдалану  жағдайларымен ерекшеленеді. Бұдан шығатын қорытынды, құқықтық реттеу әдістері мен оларды құқықтық қамтамасыз ету құралдары құқықтың пәнінен ажыратылмайды. Бұл ретте құқықтық қамтамасыз ету құралдары құқықтың әдісіне де, пәніне де бағынады және оларға қызмет етеді. Олар өздерінің бағыты бойынша қорғау қатынастарының шеңберін реттеуге ғана емес, сонымен қатар, жалпы мағынадағы құқықты мемлекет үшін қажетті бағытта дамытуға, оның негізгі мақсатына жетуге жағдай жасауға арналған.

      Ерекше атап өтетін жайт, жер құқығы нормалары жерге меншік құқығын, жер пайдалану құқығын және жер қорғауды реттей отырып, олардың жүзеге асырылуын құқық бұзушыларға зияндарды өтеу міндетін жүктеу, меншік құқығын, жер пайдалану құқығын қалпына келтіру, жерге қатысты заңсыз мәмілені жарамсыз деп тану, заңсыз алып қойылған жер учаскелерін қайтарын беру, топырақтың құнарлығын қалпына келтіру (жерлерді жаңғырту), ескерту және жазалау сияқты әдістер мен шаралар арқылы қамтамасыз етеді.

     Жер заңдарының нормалары талаптарды орындау мен сақтауға, яғни, субъектірдің тиісті жүріс-тұрысына қарай бағыттала отырып жасалған. Алайда, жер заңдарының қандай да бір нормаларына қатысты тиісті жүріс-тұрыс ережелерінің бұзылуы орын алған жағдайда (құқықбұзушылықтар), олардың салдарын арнайы ескерту және мәжбүрлеу шараларын қолдану жолымен жоюға байланысты қатынастар туындайды. Бұл жерде ескеріп өтетін жайт – жалпы ескерту шаралары (превенциялар) әрқашанда құқық нормаларынан көрініс табады(мысалы, ҚР Жер кодексінің 65-бабы).

      Құқық бұзушыларға қолданылатын шаралардың сипатына қарай жер заңдарын бұзғаны үшін заңды жауаптылықтың келесі түрлерін ажыратуға болады-жер-құқықтық, әкімшілік, мүліктік-жер-құқықтық, қылмыстық,

тәртіптік, жарғылық-тәртіптік-еңбек жауаптылығы.[2-кесте,-30-б]

     Соңғы жылдары жер-құқықтық әдебиетәнде  жер заңдарын бұзғаны үшін  заңды жауаптылықтың тұрақты  орын иеленген. Бұған дейін заңды  жауаптылықтың бұл түрін бір  ғалымдар жоққа шығарса,енді біреулері  оның бар екенін дәлелдеуге  тырысқан. Қазіргі кезде жер заңдарының  мазмұнына көз жүгіртсек, жер  заңдарын бұзғаны үшін жер-құқықтық  жауаптылықтың заңды түрде көрініс тапқанына күмәнданудың орынсыз екенін байқауға болады.

     Еңбек тәртібін бұзғаны үшін, яғни, жұмысшының өзіне жүктелген

 

21

міндеттерді орындамағаны немесе тиісті түрде орындамағаны үшін жұмыс 

беруші тәртіптәк  жазаның келесі түрлерін қолдана  алады:

 

1. Ескерту
2. Сөгіс
3. Жеке еңбек шартын бұзу

 

Еңбек тәртібін бұзғаны үшін жеке еңбек шартын тоқтату  үшін, заңдардың талаптарына сәйкес, осы әрекет бірнеше рет орын алуы тиіс және еңбек міндеттерін өрескел  түрде бұзу сипатында болуы тиіс.

    Жер заңдарын бұзғаны үшін әкімшәләк жауаптылық- бұл жер құқық бұзушылықтары саласындағы заңды жауаптылықтың түрлерінің бірі. Мұндай жауаптылық тек заңдарда көзделген жағдайларда және әкімшілік құқық бұзушылықтың құрамы орын алған жағдайда ғана туындайды.

     Әкімшілік құқық бұзушылық дегеніміз осы Кодекс бойынша әкімшілік жауаптылық тағайындалатын жеке тұлғаның құқыққа қайшы, кінәлі әрекеті немесе әрекетсіздігі (ҚР ӘҚБК 26-бабы)

    Қылмыстық жауаптылық жауаптылықтың мейлінше ауыр нысаны болып табылады және ол әкімшілік және тәртіптік жауптылыққа қарағанда соттың кінәлі тұлғаға қоғамдық қауіптің жоғары деңгейін білдіретін әрекеті үшін қолданылатынымен ерекшелінеді. Қылмыстық жауаптылықтың негізі болып қылмысты, яғни, ҚР Қылмыстық кодексімен қөзделген қылмыс құрамының барлық белгілеріне ие әрекеті немесе әрекетсіздігі жасау табылады. Бір қылмыс үшін ешкім де қайтадан қылмыстық жауапқа тартуға болмайды.

     Сол себепті, жер заңдарын бұзғаны үшін қылмыстық жауаптылық ҚР Қылмыстық кодексінің қылмысты-жазалаушы нормаларыеа сәйкес жер құқығы қатынастары саласындағы қылмыстық жазаланатын қылмыстық әрекеттер үшін туындайды.

    Жерге орналастыру – мемелекеттің жер саясатын іске асырудың, жер қатынастарын реттеуге, жерді тиімді пайдалану мен қорғауды ұйымдастыруға арналған жер заңдарының сақталуын қамтамасыз ету жөніндегі шаралар жүйесінің маңызды құралы болып саналады.

      Қазіргі кезде және алдғы жылдарда жерге орналастыруда  «Қазақстан Республикасында» 2000-2003 жылдарда жер құқын қамтамасыз ету бағдарламасында және «Қазақстан Республикасның «Жер туралы» Заңын іске асыру жөніндегі шаралар жоспарында» белгіленген едәуір көлемді жұмыстарды орындау міндеті тұр.

      Қойылған міндеттердің айрықша маңызды

     -  жер қатынастарын реттейтін нормативтік–құқықтық актілерге өзгерістер

         мен толықтырулар енгізу;