Жер пайдалану құқығы

                                                ЖОСПАР 
 

1. Кіріспе

 

2. Негізгі бөлім 

 

1. Жер пайдалану  құқығы түсінігі

 

2. Жер пайдалану  құқығының түрлері

 

3. Уақытша жер  пайдалану құқығы

 

3.   Қорытынды

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                                      КІРІСПЕ 

        Қоғамға арналған жер – ұлттық байлықтың негізгі элементтерінің бірі болып табылады. Сондықтан оны тиімді пайдалану ел экономикасына біршама әсерін тигізеді. Жаңа елді мекендерді құру немесе ертеректе құрылғанды ұлғайту – әдетте жаңа жерлерді тарту арқылы жүзеге асырылады. Жерді тиімді пайдалану қала және ауыл шаруашылығы дамуының барлық жағына ықпалын тигізетін, үлкен мәселелер қатарына жатады. Жер ресурстары жөнінде толық зерттеулер, сондай-ақ жерлерді тиімді пайдаланудың, елді мекендерді қоса алғанда, саны, сапасы, құрамы, орналасуы, қазіргі және перспективалық мүмкіндіктерінің сипаттамасы жөнінде жан-жақты мәліметтер қажет. Жер ресурстарын тиімді пайдалануды қамтамасыз ету үшін 1992 ж. 17 тамыздан Қазақстан Республикасында мемлекеттiк жер кадастрын жүргiзу тәртiбi туралы Қаулысы жүргізіледі.

         Жер пайдалану құқығы - тұлғаның мемлекеттік меншіктегі жер учаскесін өтеулі және (немесе) өтеусіз негізде шектеусіз мерзімге (тұрақты жер пайдалану) немесе белгілі бір мерзім ішінде (уақытша жер пайдалану) иелену және пайдалану құқығы.

        Жерді пайдалану құқығына, табиғи ресурстарды пайдаланудың ерекше құқықтық белгісі бар түрі ретінде, айрықша тоқтала кеткен жөн. Жерді пайдалану құқығында, табиғатты пайдалану құқығының басқару түрлері сияқты, мақсаттық сипат бар. Бірақ кейбір жағдайларда ол жер учаскесінде жеке меншік құқығына жақын құқықтық режиммен азаматтық айналымға кіреді.  

              
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                 1.  ЖЕР ПАЙДАЛАНУ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ТҮСІНІГІ 

         Жер – өндіріс құралы. Адамдар жерді пайдаланып жұмыс істейді. Оның үстіне ол – өндіргіш күш. Себебі, жерге бидай тұқымын ексең, ол күзде бірнеше есе көбейіп шығады. Енді осылардың сыртында жер – табиғи фактор. Бүкіл жаны бар тіршілік оның аясында дамиды. Одан қуат алады.

Осындай үлкен ерекшеліктеріне байланысты адамдардың жермен қарым-қатынасы бірнеше  заңдылықтар бойынша реттеледі. Жерді сақтау, қорғау мәселелерін, жерді өндірістік тұрғыдан игеру, оның күтіміне мән беру, басқа да ерекшеліктерін ескеру мәселесін  көбінесе Жер кодексі қозғайды. Бұл жұмыс Жер ресурстарын басқару агенттігі құзырында, мемлекеттік стратегияға сай оның міндеттерін анықтап орындалуын қамтамасыз етеді.

           Ал енді жерді пайдалану құқығына  келетін болсақ. Жер пайдалану құқығы – бұл жер учаскесіне неліктен шығару құқығынсыз (сату, сыйлау және с.с) түрлі нысандарда пайда алу үшін жалдау шарты негізінде билік ету (иелену және пайдалану) мүмкіндігі.

Жер пайдалану  құқығы: 
      • мемлекеттік меншіктегі жер учаскелерін мемлекеттік органдардың

     актілері негізінде тікелей мемлекеттен жалға алу; 
      • жер учаскелерінің жекеше (мемлекеттік емес) иелерімен жалдау шартын

    жасасу нәтижесінде жер пайдалану құқығын алу; 
     • жер пайдалану құқығын әмбебаптың мирасқорлық немесе заңды

     тұлғаның қайта ұйымдастырылуы тәртібімен алу нәтижесінде туындайды.

      Мемлекеттік меншіктегі жер учаскелерін мемлекеттік органдардың актілері негізінде тікелей мемлекеттен жалға уақытша өтеулі жер пайдалану құқығы жеке және заңды тұлғаларға, сондай -ақ халықаралық ұйымдарға беріледі. 
          Жер пайдалану құқығы — жеке немесе заңды тұлғаның мемлекеттік меншіктегі жер учаскесін ақылы және ақысыз негізде мерзімсіз (тұрақты) немесе белгілі мерзім шегінде (уақытша) иелену және пайдалану құқығы. Жер пайдалану құқығының субъектілері болып азаматтар мен заңды тұлғалар есептеледі. Қазақстан Республикасының “Жер туралы” Заңына (2001) сәйкес олар төмендегі топтарға бөлінеді: 
1) мемлекеттік және мемлекеттік емес жер пайдаланушылар; 
2) осы елдің азаматтары және азаматтығы жоқ адамдар; 
3) тұрақты және уақытша жер пайдаланушылар; 
4) бастапқы және кейінгі жер пайдаланушылар; 
5)          жеке және заңды тұлғалар.

       Жер кодексіне сәкес жер пайдалану  құқығы заттық құқық болып табылады жер пайдалану құқығына меншік құқығының нормалары қолданылады, себебі ол Жер кодексіне немесе заттық құқықтық мәніне қайшы келмейді.

       Бұл бәрінен бұрын мемлекеттік емес жер пайдаланушылардың ұзақ мерзімді бастапқы жер пайдалану құқығына қатысты. Бұл жер пайдаланушылар өздеріне тиесілі учаскелерді жалға немесе уақытша ақысыз жер пайдалануға беруге, сондай-ақ өздеріне тиесілі уақытша жер пайдалану құқығын иеліктен шығаруға құқылы. Қайталама жер пайдалану құқығы, әрқашанда уақытша болғандықтан, айналымда ол одан да бетер шектелген. Қайталама жер пайдалану құқығының иесі белгілі бір шаттармен жерін жалға өткізуге немесе уақытша немесе ақысыз пайдалануға беруге құқылы.

       Барлық  көрсетілген жағдайларда мемлекеттік  емес жер пайдаланушы, жер учаскесін  пайдалану және иемдену құқығынан басқа, өз құқығына билік ету құқығына ие және өкілеттіктерінің құрамы жағынан жер учаскесінің жеке меншік иесіне жақын. Бірақ, меншік иесі билік еткен құқық обьектісі болып меншік құқығының обьектісі ретіндегі жер учаскесі саналады, мемлекеттік емес жер пайдаланушы айналымға қосылған жер пайдалану құқығына тікелей, жер учаскесіне-жер пайдалану құқығы арқылы ғана жанама билік етеді.

       Жер пайдалану құқығын айналымға  қосудың практикалық маңыздылығы  сонда, сол арқылы жер азаматтық  айналымға шығады, ол жер жеке меншікте бола алмайды мемлекеттік жер пайдаланушылардың жер пайдалану құқығы азаматтық айналымға едәуір аз таралған. Мемлекеттік жер пайдаланушы, жер учаскесіндегі қозғалмайтын мүлікті белгіленген тәртіпте иеліктен шығаруға байланысты жағдайлардан басқа реттерде, өзіңе тиесілі жер пайдалану құқығын иеліктен шығаруға, сондай-ақ кепілге өткізуге құқылы емес.

         Жep пайдалану құқығы:

   1) жер пайдалану құқығын табыстау;

   2) жер пайдалану құқығын беру;

   3) жер пайдалану құқығының әмбебап  құқықтық мирасқорлық тәртiбiмен

   ауысуы (мұраға қалдыру, заңды тұлғаның қайта  ұйымдастырылуы)

     арқылы туындайды.

         Жер пайдалану құқығын табыстау, беру және оның ауысуы жер учаскесiнiң нысаналы мақсаты ескерiле отырып жүзеге асырылуға тиiс.

Жер пайдалану  құқығы:

1) мемлекеттiк  органдар актiлерiнiң;

2) азаматтық-құқықтық  мәмiлелердiң негiзiнде;

3) Қазақстан  Республикасының заңдарында көзделген  өзге де негiздерде туындайды.

           Жер пайдалану құқығын табыстау тұлғаға жер пайдалану құқығын тiкелей мемлекеттiң беретiнiн бiлдiредi.Азаматтарға және заңды тұлғаларға жер пайдалану құқығын табыстау облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың), ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жергілікті атқарушы органының шешімі негізінде, ал арнайы экономикалық аймақ аумағында арнайы экономикалық аймақ әкімшілігінің шешімі негізінде жер учаскесіне құқық табыстау жөніндегі құзыретке сәйкес жүргізіледі.

        Облыстың (республикалық маңызы бар қаланың, астананың), ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) жер қатынастары жөніндегі уәкілетті органы өз құзыреті шегінде мемлекеттiк емес жер пайдаланушыларға уақытша жер пайдалану құқығын табыстаған кезде Қазақстан Республикасы Үкіметінің немесе жергілікті атқарушы органның уақытша жер пайдалану құқығын табыстау туралы тиісті шешімі негізінде осындай жер пайдаланушылармен жер учаскесiн жалға беру шарттары немесе уақытша Арнайы экономикалық аймақ әкімшілігі арнайы экономикалық аймақ қатысушыларына, сондай-ақ жеке тұлғаларға, дара кәсіпкерлерге және қызметін арнайы экономикалық аймақта тіркелген  
тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын резидент еместерге жер пайдалану құқығын табыстаған кезде жер пайдаланушымен жерді уақытша пайдалану құқығын табыстау туралы шешім негізінде жер учаскесін жалға беру шарты жасалады.

            Егер жер учаскесi жер қойнауын пайдалануға лицензия немесе келiсiмшарт жасасуды талап ететiн қызметтi жүзеге асыруға немесе iс-қимыл жасауға арналса, осы учаскеге жер пайдалану құқығын табыстау жер қойнауын пайдалануға тиiстi лицензия алынған немесе келiсiмшарт жасалған соң жүргізіледі.өтеусiз жер пайдалану шарттары жасалады.  
 

                      

               2.  ЖЕР ПАЙДАЛАНУ ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ТҮРЛЕРI 

          Тұрақты жер пайдалану

          Тұрақты Жер пайдалану құқығы тек қана мемлекеттік жер пайдаланушыларға беріледі, ол ешқандай мерзіммен шектелмейді.          Тұрақты жер пайдалану құқығы шетелдік жер пайдаланушыларға тиесiлi болмайды:

• Жер учаскелерi тұрақты жер пайдалану құқығымен мынадай мемлекеттiк жер пайдаланушыларға:
• кондоминиум объектiлерiндегi үйлердi (құрылыстарды, ғимараттарды), үй-жайларды шаруашылық жүргiзу құқығымен немесе оралымды басқару құқығымен иеленетiн заңды тұлғаларға;
• ауыл шаруашылығы және орман шаруашылығы өндiрiсiн жүзеге асыратын заңды тұлғаларға;
• ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерiнде жер пайдалануды жүзеге асыратын заңды тұлғаларға;

         Тұрақты жер пайдалану құқығы шетелдік жер пайдаланушыларға тиесiлi болмайды. Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген өзге де жағдайларда берiледi.

         Уақытша жер пайдалану құқығы

          Уақытша Жер пайдалану құқығын қысқа мерзімді (5 жылға дейін) және ұзақ мерзімді (5 жылдан 49 жылға дейін) болып бөлінеді. Уақытша Жер пайдалану құқығын беру мерзімдері жердің нысаналы мақсатын ескере отырып тағайындалады.

        Кейiнгi жер пайдалану (қосалқы жалдау) құқығы

        Бастапқы жер пайдаланушы өзiнiң  жер пайдалану құқығын иелiгiнен  шығармай, ал өзiне тиесiлi учаскенi (немесе оның бiр бөлiгiн) жер  учаскесі орналасқан жердегі  облыстың (республикалық маңызы  бар қаланың, астананың), ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) уәкілетті органына хабарлай отырып, басқа тұлғаға уақытша жер пайдалануға беретiн жағдайларда, кейiнгi жер пайдалану туралы шарттың негiзiнде кейiнгi жер пайдалану туындайды.  
          Кейiнгi жер пайдаланушы әрдайым уақытша жер пайдаланушы болып табылады, өз құқықтарын басқа жер пайдаланушыларға беруге құқығы болмайды.  Жер учаскесiн кейiнгi жер пайдалануға берген кезде бастапқы және кейiнгi жер пайдаланушылар жер пайдаланушының мемлекет алдындағы мiндеттерiн толық көлемiнде атқарады.

        Кейiнгi жер пайдалану туралы шарт жалдау шарты немесе уақытша өтeуciз пайдалану туралы шарт нысанында жасалады.

         Кейiнгi жер пайдаланушы жер учаскесiнде шаруашылық жүргiзудi жүзеге асырады, сондай-ақ кейiнгi жер пайдалану (қосалқы жалдау) туралы шартта белгiленген шарттарды сақтай отырып, жер пайдаланушының басқа да құқықтары мен мiндеттерiн iске асырады. 
 
 
 

                     3.   УАҚЫТША ЖЕР ПАЙДАЛАНУ ҚҰҚЫҒЫ 

          Жер учаскесi азаматтар мен заңды тұлғаларға уақытша өтеулi жер пайдалану (жалдау) немесе уақытша өтеусiз жер пайдалану құқығымен берiлуi мүмкiн. Егер Кодексте және Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде өзгеше белгiленбесе, уақытша өтеусiз жер пайдалану құқығы 5 жылға дейiнгi мерзiмге табысталады. 
          Уақытша өтеусіз жер пайдалану құқығы