Стылістыка рэпартажу. Вобраз аўтара ў рэпартажы

Хаця ў рэпартажы сустракаюцца “вобразныя” газетныя клішэ і амаль штампы, усё ж, у параўнанні з заметкай, значна большую ролю адыгрываюць, з аднаго боку, агульнамоўныя, а з другога – індывідуальна трапічныя ўтварэнні.

Фразы ў рэпартажы павінны быць кароткія. Варта пазбягаць нагрувашчвання думак у адной фразе. Пры вольным вусным выкладанні магчымы фразы больш распаўсюджаныя, чым пры чытанні. Пад фразай мы разумеем семантыка-фанетычнае адзінства, аб’яднанае прыкметай інтанацыйнай закончанасці. Патрабаванне да невялікага аб’ему фразы абгрунтавана фактарам напружвання ўвагі чытача.

Часта ў рэпартажы назіраюцца так званыя стылістычныя змяшэнні – ужыванне ў адным кантэксце слоў і выразаў рознай стылістычнай афарбоўкі.

“…Декана, который подписал мой “диплом”, в природе не существует”

“Рэспубліка”

Стылевыя асаблівасці рэпартажа вельмі рэльефна выяўляюцца на марфалагічным узроўні. Паколькі заметка статычна, а рэпартаж – працэсуален, лагічна прадбачыць, што з часцін мовы асаблівую вагу ў рэпартажы набывае дзеяслоў. Таксама вялікую ролю ў ім адыгрываюць асабовыя і адносныя да яго прыналежныя займеннікі.

Асабовыя і прыналежныя займеннікі з’яўляюцца адным з асноўных сродкаў выражэння аўтарскага “я”. Дзеялоў выконвае аналагічную функцыю, але акрамя аўтарскай мадальнасці дзеяслоў перадае яшчэ і дынаміку развіцця апісваемай сітуацыі. Вось чаму дзеяслоў можна лічыць адным з арганізуючых звенняў моўнай тканіны рэпартажу У заметцы такую функцыю выконвае назоўнік. [19]

У рэпатажы не толькі выкарыстоўваюцца самыя разнастайныя  дзеяслоўныя формы, але ўраджанне “імгненнасці” ствараецца ў першую чаргу ўжываннем асабовых форм у цяперашнім часе. [16]

“Заходим в бытовку, которая располагается в одном из жилых домов, знакомимся с дворниками. Бригадир Людмила дает мне метлу и перчатки.

- Так, за работу! Видели сколько листвы во дворах?

К восьми утра понимаю, что размахивать метлой не такое уж простое дело. Накануне прошел дождь, и листья прибило к асфальту. Смести их к бордюрам никак не получается, и я сразу и безнадежно отстаю от других дворников”

“Рэспубліка”

Стыль рэпартажу мае і сінтаксічныя асаблівасці. Сінтаксіс рэпартажа не такі кніжны, як сінтаксіс інфармацыйнай заметкі. У рэпартаж трапляе не толькі размоўная лексіка, але і размоўныя сінтаксічныя канструкцыі. Для апошніх бывак характэрна “размытасць” сінтаксічных адносін. Напрыклад, пропуск падпарадкавальных злучнікаў, якія ўводзяць даданыя сказы, можа прывесці да аднясення гэтых сказаў да розных тыпаў па значэнню (распаўсюджаная з’ява калі адзін сказ можа быць кваліфікаваны, як даданы часу і мэты, часу і ўмовы і інш.).

У рэпартажы выкарыстоўваюцца стылістычныя (рытарычныя) фігуры – гэта моўныя звароты, якія маюць своеасаблівую сінтаксічную будову і ўзмацняюць выразнасць выказвання. Да іх адносяцца антытэза, эліпсіс, інверсія. [6]

Антытэза (ад грэч. Antithesis - супрацьпастаўленне) – выраз, у якім супрацьпастаўляюцца кантрасныя, процілеглыя паняцці, прыметы. Звычайна антытэза асноўваецца на антонімах. Выкарыстанне антытэзы дае магчымасць засяродзіць увагу слухача на пэўных рысах героя, абстаноўкі, з’явы і такім чынам узмацніць уражанне ад іх.

“Перед каждой батареей – кран регулировки тепла: в любом помещении квартиры можно сделать нужную температуру в любое время суток. Зимой и летом.”

“Рэспубліка”

Інверсія (ад лац. Inversio - перастаноўка) – змяненне ў сказе звычайнага, прамога парадку слоў з мэтай надання пэўнаму слову, члену сказа дадатковай семантычнай і эмацыянальна-экспрэсіўнай нагрузкі. З дапамогай інверсіі падкрэсліваецца важнасць той ці іншай з’явы, апісанню надаецца ўзнятасць, урачыстасць або дынамічнасць. Але непатрэбная інверсія у сказе робіць мову напышлівай, манернай, таму ўжываць яе варта толькі там, дзе адчуваецца ў гэтым сапраўдная неабходнасць.

“К деталям своих костюмов относятся очень внимательно”

“Рэспубліка”

Эліпсіс (ад грэч. еlleipsis – пропуск) – моўны зварот, у якім свядома апускаецца дзеяслоў-выказнік. [13]

“По ту сторону порога – уютная двушка с хорошей планировкой: большая кухня и такой же коридор с подсобкой, просторные комнаты, окна – на обе стороны”

“Рэспубліка”

Часта выкарыстоўваюцца сінтаксічныя канструкцыі з ярка выражанай экспрэсіўнасцю –сказы-звароты, рытарычныя пытанні, паўторы.

“Вопрос: откуда у него корочки и образцы бланков?”

“Так не проще ли отучиться пять лет в университете и получить заветные корочки в дополнение к саммому главному – знаниям.”

“Рэспубліка”

Важнейшая сінтаксінчая рыса, якая адрознівае рэпартаж ад інфармацыйнай заметкі – шырокае ўжыванне простай мовы. Іншы раз простая мова ўключаецца ў заметку, але такое ўключэнне ўспрымаецца, як рэпартажная цытата, як іншастылевое ўкрапванне. Заметка, якая змяшчае два – тры абароты з простай мовай, часцей за ўсе нагадвае невялічкі рэпартаж, таксама як рэпартаж, пазбаўлены простай мовай ці недастаткова ёй насычаны, можа ўспрымацца, як расшыраная заметка.

“- Что вы видите на этом рисунке? – спросила Валентина Александровна, прикрывая рукой его название.

-Уютная комната, игрушки… А как тут раскрывается тема конкурса?

- Взгляните на название картины, - заведующая указала мне на подпись: “Комната для приемного брата”. – А вот еще одна интересная работа…”

“Рэспубліка”

Такім чынам, простая мова – абавязковы атрыбут рэпартажу. Аднак функцыянальная роля яе зусім іншая, чым у белетрыстыцы ці нарысе, дзе ўключэнне простай мовы носіць пэўныя мастацкія цэлі.

Сінтаксічныя сродкі, як лексічныя і марфалагічныя, ствараюць напружаннасць рэпартажнага выкладання.

Значную ролю ў рэпартажы адыгрываюць няпоўныя сказы, у якіх, у выніку пропуску дзейніка, смыславы цэнтр пераносіцца на дзеяслоў-выказнік. Такія сказы дынамізіруюць апавяданне. [21, с.102]

“Храню сотню мундиров и полтысячи знаков военной доблести”

“Шьют форму, участвуют в реконструкции сражений”

“Рэспубліка”

Не ўсе стылістычныя асаблівасці рэпартажа можна апісаць у тэрмінах граматыкі. Напрыклад, такія тыпы маўлення, як апавяданне, апісанне, разважанне перш за ўсё адрозніваюцца па зместу.Так званыя кампазіцыйна-сэнсавыя (або функцыянальна-сэнсавыя) тыпы маўлення выконваюць важную ролю ў стварэнні моўнай таканіны рэпартажу.

Апісанне звычайна перадае сувязі паміж прадметамі і з’явамі рэчаіснасці. Яно характарызуецца статычнасцю, адзінствам пункту гледжання на апісваемы аб’ект. Аснову вобразнага апісання складае прадметная лексіка. Апісанне таксама часта выкарыстоўваецца як зачын рэпартажу. Апісанні мастацкай літаратуры адрозніваюцца ад апісанняў публіцыстычных тым, што апошнія маюць падкрэслены сацыяльна-ацэначны характар. У рэпартажы апісанне выконвае функцыю дакументальна дакладнай перадачы абстаноўкі такой, як убачыў яе аўтар. [8]

Апавяданне ў адрозненне ад апісання – дынамічнае, выражае сувязі паміж падзеямі, служыць для выражэння часавай, храналагічнай паслядоўнасці дзеянняў або з’яў. У апавядальных сказах, як правіла, уся актыўная інфармацыя сканцэнтравана ў складзе выказніка. Дзеясловы і акалічнасныя словы – галоўныя кампаненты апавядання.

Разважанне – важнейшы кампанент аўтарскага маўлення, якое звязвае, цэментуе рэпартаж у адно закончанае цэлае. Гэты тып маўлення прызначаны для тлумачэння пэўнага паняцця або з’явы, для доказу ці абвяржэння пэўнай думкі. Існуюць два асноўныя метады разгортвання матэрыялу ў разважаннях: сінтэтычны і аналітычны. Можна ісці ад агульных палажэняў да прыватных, г.зн. спачатку прывесці агульнае палажэнне, якое трэба даказаць, а потым падаць факты, доказы і ілюстрацыі (аналітыка); можна, наадварот, ад прыватных назіранняў і з’яў ісці да агульных, г.зн. спачатку паведаміць факты і назіранні, а потым зрабіць агульны вывад, змяшчаючы ў сабе галоўную думку, якую хацеў даказаць аўтар (сінтэз). Але часцей за ўсё сустракаюцца разважанні змешанага тыпу, дзе аналіз перакрыжоўваецца з сінтэзам. [2, с. 103]

Неабходна адзначыць, што цыркуляванне сродкаў адных стыляў у межах другіх – працэс агульны для сучаснай мовы, цяпер характэрна ўзаемадзеянне стыляў, уплыў аднаго на іншы. Гэтая тэндэнцыя становіцца зусім адчувальнай пры вывучэнні стылістыкі рэпартажу.

ГЛАВА 2 ВОБРАЗ АЎТАРА Ў РЭПАРАТАЖЫ

2.1. Аўтарскае “я” як асноўны элемент рэпартажу

Складанасць праблемы стылістыкі жанраў абумоўліваецца і складанасцю, мнагапланавасцю і ў нейкай меры ўмоўнасцю самога паняцця “жанр”. Сапраўды, жанр – гэта ў значнай меры ўмоўная, абстрактная катэгорыя. Ён адлюсторўвае не столькі саму рэчаіснасць, колькі характар адносін да яе. Жанр- гэта заўсёды ўстаноўка на пэўны тып, сродак адлюстравання рэчаіснасці, на характар і масштаб абагульненняў. Важна адзначыць, што адносіны да рэчаіснасці, якія складаюць спецыфіку любога жанру, выяўляюцца перш за ўсё ў форме вобраза аўтара. Калі ў змястоўным плане вобраз аўтара адлюстроўвае характар адносін да рэчаіснасці, то ў лінгвістычным – выражае моўную форму жанру. Таму некаторыя даследчыкі прапануюць у аснову стылістычнай класіфікацыі жанраў пакласці ступень праявы, удзелу аўтарскага “я” ў маўленні. [11]

Вобраз аўтара, аўтарскія адносіны да прадмета размовы, ступень выражанасці аўтарскага “я” вызначаюць не толькі форму маўлення, але і агульную стылістычную танальнасць матэрыялу, своеасаблівасць адбору лексічных і граматычных сродкаў мовы, наогул усю моўную (маўленчую) кампазіцыю твора. Так, мера ўдзелу аўтарскага “я” ў моўнай структуры рэпартажу, з’яўляючыся асноўнай стылествараючай прыкметай жанру, у той жа час дазваляе вылучаць шэраг яго разнавіднасцей – ад кароткага інфармацыйнага рэпартажу, дзе факты ў асноўным толькі паведамляюцца, да рэпартажу аналітычнага, напоўненага аўтарскім роздумам, аўтарскай экспрэсіяй, публіцыстычнымі каментарыямі, вобразнымі сродкамі. Кожная з гэтых разнавіднасцей рэпартажу, падпарадкуючыся пэўнай форме вобраза аўтара, абумоўлівае характар выбару лексіка-граматычных сродкаў: нейтральная, агульнаўжывальная лексіка, фразеалогія, граматычныя сродкі – у рэпартажах інфармацыйнага тыпу; актыўнае выкарыстанне эмацыянальна-экспрэсіўнай лексікі і фразеалогіі, гутаркковых сродкаў сінтаксісу – у рэпартажах аналітычнага, публіцыстычнага характару. [15]

Улічваючы вялікую стылествараючую ролю аўтарскага “я” ў складзе маўлення, варта падрабязней разгледзець формы аўтарскай мадальнасці, сродкі і спосабы выражэння аўтарскага я і іх уплыў на стылістычную манеру журналістаў.

Розныя формы выражэння аўтарскага “я” ствараюць шматгранныя стылістычныя адценні: большая ці меншая стрыманасць, строгасць выкладу, прастата, эмацыянальнасць, лірычнасць, публіцыстычнасць.

Так, выкарыстанне ўласнага займенніка 1-й асобы адзіночнага ліку звязана з адкрытым, непасрэдным удзелам “я” ў маўленні, што нараджае звычайна такія якасці слова, як публіцыстычнасць, эмацыянальнасць, але можа мець і нейтральны стылістычны характар звычайнага рэпарцёрскага я.

Форма “мы”, распаўсюджаная ў многіх жанрах і стылях, пераважна навуковых і афіцыйных, хаця і захоўвае аўтарскую мадальнасць, але значна больш стрыманая, строгая і афіцыёзная, чым “я”, і сустракаецца ў асноўнам у рэпартажах інфармацыйна-дзелавога характару. [16]

Да форм аўтарскай мадальнасці шчыльна прымыкае і такі граматычны сродак, як “цяперашні рэпартажу”. Ён, аднак, мае і самастойнае значэнне. Гэта таксама адна з рыс рэпартажу. Гэту своеасаблівую форму ўжывання цяперашняга часу дзеяслова трэба адрозніваць ад так званага цяперашняга актуальнага, або цяперашняга гістарычнага. “Цяперашні рэпартажу” – гэта адно са значэнняў, адна з функцый шматпланавага цяперашняга часу. З яго дапамогай рэпарцёр паведамляе аб тым, што непасрэдна адбываецца на яго вачах, сведкам або ўдзельнікам чаго ён з’яўляецца ў гэты момант. Зразумела, што “цяперашні рэпартажу” амаль ва ўсіх рэпартажах чаргуецца з іншымі дзеяслоўнымі часавымі формамі. Так, у адступленні ад галоўнай лініі развіцця тэмы традыцыйна ўжываецца прошлы час дзеяслова, часцей закончанага трывання. Кампазіцыйная роля цяперашняга рэпартажу тлумачыца яго апісальнасцю і мадальнай афарбоўкай. У функцыі цяперашняга рэпартажу часта выступаюць намінатыўныя сказы. [19]

Такім чынам, аўтарская мадальнасць, нават калі яна ўскосна прысутнічае, іграе вядучую ролю ў фарміраванні стылю рэпартажу і з’яўляецца адной з асноўных прыкмет жанру.

2.2. Рэпартаж на старонках сучаснай газеты: стылістычныя асаблівасці, праблемы выражэння аўтарскай мадальнасці

Бадай, ніводзін іншы жанр не зазнаў такога расслаення, як рэпартаж. Для адных журналістаў ён яшчэ ў дарэвалюцыйны час быў надзейным сродкам рэалістычнага апісання дынамічных падзей. Другія ж стварылі яму нядобрую славу скандаліста, дэзынфарматара, бульварнага пашляка.

Рэпартажы Гіляроўскага, Кальцова – найлепшы ўзор работы журналіста ў гэтым цікавым і вельмі складаным жанры. Але сеняшні рэпаратаж незаўсёды адпавядае сапраўдным патарбаванням жанру. Мяркуючы, што рэпартаж займае шмат месца на старонках газет, многія выданні, асабліва рэгіянальныя, імкнуцца спрасціць яго да расшыранай заметкі, зрабіць носьбітам толькі фактаў, пазбавіць яго вобразнасці і сродкаў выражэння аўтарскай мадальнасці. Самі рэпарцёры, здаецца, іншы раз лянуюцца выказаць сваё ўласнае меркаванне, пункт гледжання па той ці іншай праблеме, эканомяць на экспрэсіўнасці.