Публицистика

Мүхтар Әуезов Ташкентте  шыққан "Шолпан" журналывда 1923 жылы жарияланған "Қазақ әдебиетінің  қазіргі дәуірі" атты тарихи-әдеби  сын мақаласында былай деп  жазыпты: "Жазба әдебиетте Абайдан  соң аты аталатын - "Қазақ" газеті. "Қазақ" газетінің мезгілі әдебиетке  үлтшылдық туын көтерген мезгілімен түстас...

...Бүл уақыттағы іс пен  сөзде тығыз камның, асығудың  ретінде бұдан өзгенің бәрін  қоя түрып, бір саясат әңгімесіне  жүмылдырудың, жалғыз соған ғана  үңілудің қалпында өтті... "Қазак"  газетінің бетіндегі бағыт пен  түтынған жол да осы ретпен  жүрді. Жазылған үсақ өлендер,  өңгімелер, барлық мақалалардың  бөрі де қазақты ұйқыдан ояту, сергіту, кушін біріктіру, оқығандарын  түзу жолға салу, соларға басшы  болу, қазақ ісіне көзкүлақ болуға  арналған. Бұл түтынған жолда  "Қазақ" газеті өз міндетін  атқарады..." [29]. Басылымның негізгі  мақсат - міндетін газетті шығарушылар  алғашқы нөмірдегі беташар мақалада-ақ  керсетіп берді: "Аталы жүртьшыздың,  ауданды үлтымыздың аруақты аты  деп, газетіміздің есімін "Қазақ"  қойдық. Үлт үшін деген істің  үлғаюына күшін қосып, көмектесіп, қызмет ету казақ баласына  міндет. Халыққа қызмет етемін  десендер, азаматтар, тура жолдың  бірі осы" /Қ. 1913, №1/. "Қазақ"  газетін шығарушы азаматтардың  қазаққа азаттык әперудегі тура  жол ретінде публицистикалык  кызметті тандағандығы осы алғашқы  беташар мақаладан-ақ көрініп  түр.

"Қазак" газетінде  қазақ публицистикасын жаңа белеске  көтерген қалам қайраткерлерінін  бірі - - Әлихан Бөкейханов болды.  Өзінің алғашқы публицистикалық  шығармаларын "Дала уалаятының  газетінде", "Айкап" журналында  жариялаған Ә.Бөкейхановтың "Қазақ"  газетінде екі жүзге жуық мақалалар  мен аудармалары басылған. Оларда  қазақ елінің ең түйінді деген  мөселелеріне тоқталған. Қазақ  елінің жері, отырықшы болуы, патша  үкіметінің қазақ еліне жүргізіп  отырған саясаты, сот, әкімшілік  туралы бай мағлүматгар берілген" [30,452 б.]. Ә.Бөкейхановтың белсенді  саяси қызметі, өсіресе, "Қазак"  газетінің бетінде жарык, керген  рухқа толы, ұлт сөзін сөйлеген  публицистикасынан көрініс тапты.

"Қазак" газетінің  бетінде жарияланған материалдар  қазак публицистикасы жанрларының  қалыптасу, даму эволюциясында  өзгеше орын алатындығымен ерекшеленеді. Әлихан Бөкейхановтың газетте  жарық көрген шығармаларының  ішінде публицистиканың ақпаратгық  жанрлары шоғырына жататын есеп  жанрында жазылған шығармаларын  есеп жанрының қазақ публицистикасындағы  алғашқы үлгілері ретівде атауға  болады. Бөкейханов - публицистің тағы  бір көп қалам тербеген шығармалары  эпистолярлык публицистика жанрлары. "Қазақ" газетінің бетівде  эпистолярлық публицистика ерекше  дамыды. Бұл жанр елге үндеу  айтудың, маңызды мәселелерді  жеткізудің, белгілі бір қоғамдық  мәні зор жағдайлардың шешімін  табудың таптырмас қүралына айналды.  Қазақ публиішстикасының қалыптасу,  даму жолында зор еңбек сіңірген  түлғалардың бірі Ә.Бөкейханов  екендігі оның "Қазақ" газеті  арқылы үрпаққа жеткен мүраларынан  айқын көрінеді. Публицист Ә.Бөкейханов  негізінен саяси мәселелерге  баса назар аударды. Оның асқан  білімпаздығы мен ішкі, сыртқы  саясатты жетік меңгергендігі,  саяси күрес әдістерін еркін  игергендігі бүл тақырыпта жазылған  шығармаларында терең көрініс  тапты. Ә.Бөкейханов - публицист өз  шығармашылығы арқылы қазақ публицистикасына  үлкен үлес косты. Оның публицистикасындағы  ерекшеліктерді былайша көрсетуге  болады: 1. Ә.Бөкейханов алғашқы саясаткер  - публицистің бірі. Совдықтан да  болар оның саясат тақырыбына  жазған мақалалары көп, әрі  бүл жазғандарынан қазақ тарихындағы  елеулі қоғамдық-саяси оқиғалар  туралы деректер алуға болады. 2. Бөкейханов - қазақ публицистикасын  пішіндік тұрғыдан дамытты. Ол  өз шығармаларында әлемдік үлгідегі жанрлардың бай палитрасын пайдалана білді. З.Бөкейханов публицистикасына еткірлік, батылдық, шыншылдық касиеттер төн. 4.0л әр жазған шығармасында қазақ халқының мүддесін жоғары қойды және қарапайым қазақ елінің бостандығы үшін қызмет етті. 5.Бөкейханов публицистиканы саяси күрес қүралына айналдырды. б.Әлихан "Қазақ" газетін жалпыүлтгык басылымға айналдыру мақсатында, қалам қайратан жүмсады.

"Қазақ" газетінде  маңызды қоғамдық мәселелерді  көтеруге ат салысып, калам  қайратымен күрескен алаш ардақтыларының  бірі -публицист Райымжан Марсеков  болатын. Р.Марсековтің алғашқы  публицистикалық шығармасы 1899 жылы "Дала уалаятынын газетінде"  жарияланды. Марсеков публицист  "Қазақ" газетіне белсене  араласты. Ол сол кездегі қазақ  зиялыларының ішіндегі аз жазса  да саз жазатын, ірі қоғамдык  мәселелерге ғана үн қататын,

асқан білімді, беделді адамдардың бірі болған. Райымжан - публицист қазақ  коғамындағы ең езекті мәселелерге  дер кезінде үн қатты. Оның қамтыған тақырыптарының аясы да кең: діннен оқу-ағартуга дейін, саясаттан шаруашылық мәселесіне дейін, жер, отаршылдық қиянаттары, әйел тендігі, мәдениет, әдебиет, баспасөз, билік, сайлау сияқты ауқымды қамтиды. Аталған тақырыптарды ашып жазуда, өзінің заңгерлік білімін тиімді пайдаланып, кез-келген мәселені шешуді заң тұрғысынан жүйелеп, елге пайдалы  етуді басты мақсат тұтады. Бұл - оның публицистикасының негізгі  ерекшелігі десек те болады. Тағы бір  өзгешелігі публицистикалық пікірталастарға  қатысқанда, қаламгер шындықты, өділдікті  ұстануы керектігін тәжірибе жүзінде  керсетіп береді. Өз мақалаларына "Р.М.", "Ром", "Райымжан" "Марсеков" деп қол қойып, қазак публицистикасының  қалыптасуына үлкен үлесін косады.

XX ғасыр басындағы басылымдарға  белсене араласқан, қоғамдық ой  көшбасшыларының бірі - Ғүмар Қарашев  болды. Оның "Үльфат", "Шура", "Айқап", "Қазақ", "Қазақстан", "Дүрыстық жолы" газет-журналдарына  соқталы мөселелерді козғаған  бірнеше мақалалары жарияланды. Көп жылдар коммунистік идеология  Ғүмар Қарашев есімін айтуға  да, жазуға да тыйым салды. Бірақ  оның ез орны бар түлға екендігі  зерттеушілер қаламына 60-шы жылдары  іліне бастады. Москвада 1962 жылы  жарық көрген "Философская энциклопедия" атты еңбекте академик С.Зиманов  пен ғалым М.Ысмағүлов Ғүмар  шығармашылығына оң баға беріп,  дүрыс пікір қалыптастырды: "...казахский  поэт, публицист (астын сызған  біз - Б.Ж.), мыслитель ... подвергал  критике некоторые догмы ислама, ратовал за реформу школы, призвал  к сближению с русским народом..." |31,457 б.]. 1989 жылы ғана Ғ.Қарашевқа  тағылған айыптың күші жойылды.  Жазықсыз жапа шеккен қайраткер  туралы мемлекеттік қорытындыда: "Ғүмар Қарашев (1876-1921) - XX ғасырдың  басындағы түлғалы ақын өрі  қоғам қайраткері, философ, публицист  (астын сызған біз -- Б.Ж.). Оның  шығармаларында патшалык отарлау  саясаты да, өкіметтің екіжүзділігі  де, жергілікті үстем таптың надандығы  мен топастығы да өлтіре сыналды.  Оның елевдері өмірдің мөні  туралы, болмыстың зандары туралы, сол кезең дүниесіндегі ез  халқының орны туралы философиялық  ой-толғамдарға толы..." /СҚ. 1989, 9 желтоқсан/, -деген баға берідді. Ғүмар  Қарашев өз публицистикасында  ғасыр басындағы ең өзекті  мәселелерге назар аударды. Оның  публицистика-лық мақалаларында  қала салып, жаңа кәсіптерді  игеріп, отырықшы-лыққа бет бүру  мәселелері қозғалды. Халықты өнер, ғылым жолына түсуге, газет оқуға  шақырды. Ынтымак пен бірлікке  үндеді. Әсіресе. дін, оқу-ағарту, әдет-ғұрып, жер мәселелері туралы  қоғамдық маңызы зор ойларды  қозғады. Бар ғүмырын каза халкының  бақытты болашағына арнаған Ғ.Қарашев  Қазан төңкерісіне сенбеді, "Алаш" автономиясын қолдады. Ғүмар газетке  "Ғабдолла Мүштақ", "Оразақай", "Молда Қазақаев", "Ағатай  Байүлы", "Ғабдолла Көпжасаров", "Ғ.М.", "Ғұмар әл", "Қараш", "Қазақ", "Орда баласы", т.б.  бүркеншік аттармен көп жазып  түрды.

"Қазақ" газетінің  бетінде қазак, публицистикасын  дамытуға үлес қосқан авторлар  көптеп саналады. Олардың әрқайсысының  мұрасы жеке зерттеу нысаны  болуға лайық. Мәселен, Ж.Сейдалин, Ғ.Мұсағалиев, М.Тынышбаев, М.Шоқаев, Ж.Тілеулин, Ж.Басығарин, Е.Қасаболатов,  Х.Болғанбаев, Н.Қүлжанова, М.Есболов,  М.Оразаев, И.Әлімбеков, Ж.Жәнібеков,  М.Жұмабаев, Қ.Кемеңгеров, С.Дөнентаев  шығармаларында ғасыр басындағы  оқығандарды толғандырған зор  саяси, экономикалық, рухани мөселелер  қозғалды.

"Қазақ" газетінің  бетінде ең көп жазған Ә.Бекейханов, А.Байтүрсынов, М.Дулатов қоғамдағы  барлык мәселелерді қозғап, болып  жатқан оқиғаларды жіті бақылап,  шолу жасап, кейбір кезек күттірмейтін  жайттарға дер кезінде үн қатып,  елді қауіп-катерден сақтандырып,  казақты үлттық бостандық жарығына  бастап отырды. Олар Ресейдің  отаршылдық саясатын өшкереледі, Қытайдағы қазактар жайына да  назар аударды, Қазақ даласының  ішкі жағдайын үнемі назарда  үстады, сыртқы саясат мәселесімен,  халықаралық байланыстармен елді  таныстырып отырды, бірінші дүниежүзілік  соғыс тақырыбын жан-жақты қамтыды,  қазақтан әскерге адам алу  мәселесінде оңтайлы шешім кабылдады,  Ақпан төңкерісіне көзқарастарын  білдірді, жеке Қазақ Автономиясын  қүруға шақырды. Сөйтіп, газет  арқылы публицистиканың басқарушылық, бағыт беру-шілік, ағартушылық,  үйымдастырушылық, насихаттаушылық,  үгітші-лік функцияларын жүзеге  асырды. "Қазак" газетінің публицистері  қоғамдық-әлеуметтік ойға мүрындық  бодды, экономика, ауыл шаруашылығы,  егіншілік мәселелерін сөз етгі, жер мәселесін шешуге үйыткы  болды, оқу-ағарту, оқулықтар жасау,  кітаптар шығару, әліппе, емле, жер  игеру, кәсіп істеу, мәдениет, дін, әдебиет, баспасөз, тіл проблемаларын  шешуге көпшілікті үйыстырды.  Қазақтың оқыған зиялы қауымын  бір ойдың, бір мақсаттың төңірегіне - үлт азаттығын алу үшін күресуге  жүмылдырды. Осыдан-ақ "Қазақ"  газетіндегі публицистиканьщ - революция  алдындағы коғамдық ойдың нағыз  орталығы болғандығын көруге  болады.

4 Қазак публицистикасының  шығармашылык түрі ретінде дамуы  атты тарауда кеңестік кезендегі  және еліміз тәуелсіздігінін  алғашқы жылда-рындағы публицистиканың  тақырыптык, мазмүндық жөне көркемдік  мәселелері қарастырылды. 4.1 Кеңес  дәуірівдегі публицистиканың даму  бағыттары. типологиясы деген  белімшеде 1917-1990 жыддар аралығын-дағы  қазак публшистикасының есу, өркендеу  жолдары зерттелді.

Кеңестік дәуірде газет-журналдардың көбеюімен бірге қазақ публицистикасынъщ  өрісі кеңейіп, дамудын жаңа сатысына көшті. Бүл кезендегі публицистикаға кеңестік кезеңнің саясаты, орыс публицистикасыньщ  дамуы ерекше әсер етті. Соның нәтижесінде  публицистикадағы пішіндік, жанрлык  жаңашылдық белгілер айқын керініс  бере бастады.

Кеңестік дөуірдің 20-шы, 30-шы жылдарындағы қазак публицис-тикасы жаңа даму жолына түсті. Бүл кезенде  Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы саяси өзгерістер, экономикалық моселелер, рухани жайттар шығарма езегіне  айналды. Жетістіктер де, кемшіліктер  де публицистика айнасынан ақикат керініс  тапты.

Соғыс жылдарындағы қазақ  әскери публицистикасы — елдің букіл  сана-сезім, куш-жігерін ортақ жауды  жеқуге жумылдырды. Бүл кездегі публицистикалык  шығармалар авторлары жогары патетикалык, пафосты, шешен тілді, ха,іық даналыгын  өз ойларына өзек етіп қолданды. Қазақтың әскери публицистикасы ауыз әдебиетінің  бай қазынасымен суарылып, тарихи аңыздардан, айтыстар мен мақал-мәтелдерден, жыраулық поэзия үлгілері мен шешендік сөздерден тамыр тартты. Және сол  бай рухани мұра майдандағы және тылдағы  деректі фактілермен, ақиқат окиғалармен, баяндаудың қуатты мәнері-мен астасып  жатты. Соның нәтижесінде өткір  тіл, ойды қысқа және дөл жеткізуге  күрылған ғажайып публицистикалық  шығармалар туды. Соғыс жылдарында халықтың күшін бір ойға біріктіретін публицис-тика түрлері мен жанрлары орнықты. Мәселен ундеу, памфлет, күнде-лік, хат, очерк, мақала, публицистик&шқ қуаты бай өлеңдердің тууы соның дәлелі.

Соғыстан кейінгі жылдары  бүкіл ел халык. шаруашылыгын қайта  қалпына келтіру ісіне жүмылдырылды. 1945 жылы "Республикалык, өлкелік  жөне облыстык газеттердің сапасын  арттыру және көлемін үлғайту  туралы" қаулы қабылдануының баспасөзді, публицистиканы дамытуға есер, ыклаіы зор болды. "Соғыстан кейінгі жылдары  республика газеттерінің мазмүны өзгерді, олар жергілікті емірді жан-жақты жазатын  болды, экономика мен мәдениет мәселелеріне баса назар аударылды. Газет бетгерінде очерк пен фельетон, баспасөзге шол>7 жанрлары жиі көрінді. Сөйтіп баспасөз өзінің жүмысын бейбіт дәуірге бейімдеп қайта қүра бастады" [32,49 б.]. Сөз  жок баспасездің бейбіт өмірге бейімделуімен  бірге, қазақ публицистикасы да күнделікті еңбек ырғағының айнасына айналды.

60, 70-ші жылдардағы қазак,  публицистикасы шүрайлы тілмен  көркейе түсті. Бүл әсіресе  сол кездері мол жазылған публицистика-лык  лепті мақалалар мен көркем  очерктерде көрініс тапты. Осы  кезең туралы сөз еткенде, академик  С.Қирабаев: "Қазақтың көркем әңгімелерімен  жалғас, көсемсөз, очерк, ой толғанысы,  емірді бейнелі жолмен тануға  үмтылған публицистика да бүл  дәуірде едәуір өркендеді" [33,166 б.], - деп атап көрсетгі. Десек  те, 60-шы, 70-ші жылдарда жарык көрген  шығармалардағы әсіреқызыл, жасанды  суреттеу, асыра мақтау, мадақтау, жалаң  үраншылдык сияқты заман туғызған  кемшіліктер де болды.

80-ші жылдары қазақ публицистикасының  дамуында зерттеу-шілік, тарихи-танымдык, багыт анық орнықты. Түтас ізденіс  негізін-де, журналистік зерттеулер  нәтижесінде тарих қойнауында  жасырын жатқан деректердің беті  ашыла бастады. Кеңестік дәуірде  қазақ публицистикасы тектік, түрлік, жанрлық, стильдік тұрғыдан қалыптасьш, дамыды. Публицистиканың өз алдына  дербес теориясы да жасадды.  Осы өзгерістерге орыс публицистикасы-ның  теориясы мен төжірибесі орасан  зор ықпал етті. Егер алғашқы  газет "Туркістан уалаятаның  газеті" бетінде акпараттык жанрлардағы  публиііистика қалыптаскан болса, "Дала уалаятының газеті", "Ай-қап", "Қазақстан", "Қазақ", "Үран", "Алаш", "Сарыарқа", "Абай", "Ақжол", "Шолпан", "Таң"  басылымдарының бетінде талдамалы  жанрлардағы публицистика қалыптасты. Ал кеңестік дәуірде публицистиканың  бай жанрлық палитрасы көрініс  тауып, өркендеді.

Қазақ публицистикасының  кеңестік дәуірдегі даму жолындағы  негізгі бағыттарды біз талдап-таразылаған  жарияланымдардың мазмұндық және турлік жағынан біртұтас бірлікте қарастыра  отырып айқывдауға тырыстык,. Олар: қогамдық-саяси  багыт, көркемдік багыт, сыншыідық-сатиралык, баеыт, поэтикалық-философиялык, багыт, улттык, психологиялық-көркемдік багыт, проблемалық-аналитикалық багыт, зерттеушілік, тарихи-танымдық багыт болып табылады. Бұл мерзімдегі публицистика ерекшеліктері  С.Сейфуллин, Ж.Аймауытов, Б.Майлин, М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, С.Мұқанов, Б.Бүлқышев, М.Иманжанов, Ә.Нұршайықов, С.Төлешов, Б.Қыдырбекұлы, Ә.Нұрпейісов, З.Қабдолов, Н.Ғабдуллин, Ғ.Қайырбеков, Ш.Мұртаза, Қ.Найманбаев, Т.Жанүзақов, О.Бөкеев, А.Сейдімбек, Ж.Елшібеков, М.Қабанбаев, Ж.Аупбаев шығармашылықтары арқылы ашылды.

1917-1990 жылдардағы публицистикалық  шығармаларды талдап, таразылай  келе, кеңестік дәуірдегі казақ  публицистикасын тегіне, туріне  қарап бөлу жөніндегі мынадай  тұжырымдарға келдік:

1.   Публицистиканың   тектік  түрғыдан  алғандағы   жүйелерін  үш топқа    жіктеуге    болады:    а)    Ақпараттық-оқигаІШ    публицистика; ә)Талдамалы публицистика; б) Көркем  публицистика.

2.   Публицистиканың  түрлік жағынан алғандағы типологиясы:  а) қогамдық-саяси публицистика; ә) экономикалык, публицистика; б)  мо-рсьіьдық-этикалық публицистика; в) әдеби публицистика; г) сыни  пуб-лицистика; г) гылыми-танымдық  публицистика; д) әскери публицистика.

3.  Жанрлык тұрғыдан  алғанда, акпараттық-окиғалы публицистика  тобына: заметка, есеп, репортаж, сухбат; талдамалы публицистика тобына: корреспонденция, мақала, шолу, рецензия, баспасөзге шолу, хат (эпистолярлық   жанр   ретінде),   тусіндірме   (комментарий);   көркем публицистика    тобына:     суреттеме,     очерк,     фелъетон,     памфлет жанрларын кіріктіруге  болады.