Жобалық талдау, оның мазмұны мен міндеттері

Инвестициялық жобаны талдау қарастырылатын жобаның артықшылықтары мен кемшіліктерін жан-жақты бағалауға  негізделеді.

Жобаны маркетингтік талдау

Маркетингтік  талдауда да, тұтынушыпар мен бәсекелестерді талдау болуы қажет. Тұтынушыларды талдау тұтынушылардың сұранымын, нарықтың потенциалды сегменттері мен сатып алу процесінің сипатын анықтауы керек. Ол үшін жобаны жасаушы нарықты мұқият зерттеп, оған әсер ететін институционалды шектеулер мен нарық құрылымының шеңберінде негізгі бәсекелестерін талдау керек. Маркетинггік талдау нәтижесінің негізінде маркетингтік жоспар құрылады. Ол жоспарда өнімді әзірлеу стратегиясы, баға белгілеу, тауардың нарыққа жылжуы мен өтуі анықталуы тиіс. Бұл «аралас маркетинг» элементтері тұтасқа бірігіп, нарықта өнімге неғұрлым бәсекеге ыңғайлы жағдай жасауы керек. Маркетингтік жоспар фирманың басқа да шығаратын өнімдерінің бар болуын және фирма қызметінің ұйымдастырушылық, қаржылық, өндірістік және жабдықтау аспектілерін есепке алу керек. Маркетингтік жоспар шеңберінде мүмкіндігінше бәсекелестерінің әрекеттерін және оның осы жоспардың орындалу мүмкіндігіне тигізетін әсерін болжау керек.

Маркетингтік  талдау сұранысты алдын ала болжауды қамтиды. Инвестициялық жобаны даярлау барысында жобаның дәлдігін қалаулы дәлдікке жету шығындарымен салыстыра отырып анықтау керек. Шешім қабылдау процесі белгісіздік жағдайында іске асса да, дұрыс болжау осы белгісіздік дәрежесін азайтады.

Инвестициялық жобалаудың барлық маркетингтік аспектілерін қарастырудың мүмкін еместігін түсіне отырып, маркетингтің негізгі мағыналық бөлімдеріне тоқталайық. Маркетингтің барлық   сұрақтарының   түйісуі   келесі   блоктарды   атап көрсетуге мүмкіндік береді: нарықты талдау, бәсекелік ортаны талдау, өнімнің маркетингтік жоспарын жасау. Аталған бөлімдердің қажетті шарты қолданылатын ақпараттардың шынайылығы болып табылады. Төменде   көрсетілген   блоктардың қысқаша сипаттамасы көрсетілген.

Нарықты зерттеу мақсаты  - тұтынушылардың сұранымын анықтау, маркетинг бойынша шешім қабылдауды жеделдету және сапаны жоғарылату үшін нарық сегменттері мен сатып алу процесін анықтау. Сұрыныс пен өнімді өткізуді талдауда келесі сұрақтар қарастырылуы керек:

Потенциалды сатып  алушы кім? Өнімді сатып алу себептері  қандай? Сатып алу қалай жүргізіледі? Қандай ақпараттар керек және оларды қалай жинауға болады?

Нарықты құрылымдық зерттеуді  мемлекеттік немесе жеке кәсіпорындардың, жергілікті, ұлттық немесе халықаралық компаниялардың, дәстүрлі немесе жаңа, маркіленген немесе маркіленбеген өнімдердің бәсекелестерін анықтаудан бастау керек. Нарыққа енген жаңа қатысушылардың (болашақ бәсекелестер) мүмкіндіктері мен мәнін және тауар алмастырушылар тарапынан (мысалы, мақта мен синтетика, алкагольсыз сусындар мен жеміс-жидек шырындары) бәсекені бағалау керек.

Техникалық талдау

Инвестициялық жобаны техникалық талдау міндетіне мыналар жатады:

• жоба мақсаттарының көзқарастарына неғұрлым сәйкес келетін технологияларды анықтау;
• жергілікті жағдайларды талдау, оның ішінде шикізатқа, энергияға, жұмыс күшіне қол жеткізуді және оның құнын;
• жобаның іске асуы мен жоспарлаудың потенциалды мүмкіндіктерін тексеру.

Техникалық талдауды, әдетте, кәсіпорынның жеке сарапшылар тобы арнайы мамандарды шақыру арқылы жүргізеді. Техникалық талдаудың стандартты процедурасы қолда бар жеке технологияларды талдаудан басталады. Сонымен қатар келесі критерийлерді басшылыққа алу керек:

1. технология өзін алдын ала жақсы жағынан көрсетуі тиіс, яғни стандартты болу керек;
2. технология импорттық қондырғылар мен шикізаттарға бағытталмауы керек.

Егер өз технологиясын  қолдану мүмкін болмаса, онда төмендегі схемалардың бірі бойынша біреуімен шетелдік технология мен қондырғыларды тарту мүмкіндігіне талдау жүргізіледі:

• шетел фирмасымен бірлескен кәсіпорын – бөлшектеп инвестицияландыру және барлық технологиялармен қамтамасыз ету;
• технологиялық «ноу-хауды» іске асыратын жаңа қондырғыны сатып алу;
• «Turn-kеу» - қондырғы сатып алу, зауыт салу, технологиялық процесті қалыптастыру;
• «Рrоduct-in-hand» - «turn-kеу» + кәсіпорынның қажетті дайын өнім шығарғанға дейін персоналды оқыту;
• өндіріс үшін лицензиялар сатып алу;
• шетелдік технолог тарапынан техникалық көмек. Технология   таңдау    ережесі    кейбір  альтернативті   технологияларды кешендік талдауды және қандай да бір агрегатталған критерийдің негізінде жақсы вариантты таңдауды қарастырады.

Альтернативті технологиялардың ішінен таңдаудың негізгі факторлары технологияны қолдануының келесі аспектілеріне негізделеді:

1. Сәйкес масштабтарда таңдалған технологияларды бұрынғы бойынша қолдану (нақты бір нарық үшін масштабтар аса үлкен болуы мүмкін).
2. Шикізатқа қол жеткізушілік (потенциалды жабдықтаушылардың саны  қанша,  олардың  өндірістік қуаттылығы қандай, шикізаттың  сапасы,   шикізатты  басқа тұтынушылардың  саны қанша, шикізаттың құны, жеткізудің әдісі мен құны, қоршаған ортаға қатысты тәуекелі).
3. Коммуникациялар мен коммуналды қызметтер.
4. Технологияларды сатып отырған ұйымның патенті мен лицензиясы бар екендігіне көз жеткізу керек.
5. Ең болмағанда технологияны сатушының өндіріспен серіктесе жүруі.
6. Технологияның жергілікті жағдайларына бейімделуі (температура, ылғалдылық, т.с.с.).
7. Жүктемелік фактор (пайыз түрінде номиналды қуаттылықтан жобаның жағдайларымен) және толық өнімділікке сәйкес, тұрақты жағдайына шығу үшін уақыттың керектігі.
8. Экология мен қауіпсіздік.
9. Капиталдық және өндірістік шығындары.

 

Кесте 3 - Ең үздік техникалық шешімді таңдау үлгісі

 

Сәттіліктің негізгі  факторлары	Фактордың мөлшері	Бәсекелестері
		A	B	C	D
Бұрынғы қолдану	3	6	3	2	0
Шикізаттың жетімділігі	5	3	4	6	9
Коммуникациялар мен коммуналды қызметтер	2	5	3	2	6
Патенті мен лицензиясының болуы	1	0	0	10	10
Технологияның жергілікті жағдайларына бейімделуі	2	7	5	4	7
Ауырлық факторы		7	4	6	8

 

3-кестеде көпбаламалы таңдаудың үлгісі келтірілген, онда әр фактор он баллдық шкала бойынша бағаланады.

 

Жалпыланған критерий мына формула бойынша есептеледі:

 

G ω= ω₁ G₁ + ω₂ G_2+...+ ω_n G_n ,

мұндағы ω – жеке критерийдің салмағы, G_k – жеке критерийдің шамасы.

Критерийдің жоғарғы  мәніне ие техникалық жоба ең жақсысы болып саналады. Қарастырған мысалымызда А және  D техникалық баламалары бірдей дерлік, бірақ D басымырақ.

Қаржылық талдау

Инвестициялық жобаның  бұл бөлімінің көлемді және еңбек сыйымдылығы жоғары. Қаржылық талдаудың өзара байланысты мәселелер кешенін қарастырайық. Инвестициялық жобалаудың қаржылық бөлімінің жалпы нұсқасы қарапайым тізбекке негізделген:

1. Кәсіпорын қызметінің соңғы 3 (дұрысы 5 жыл) жыл ішіндегі
2. қаржылық жағдайына талдау жасау.
3. Инвестициялық жобаны дайындау кезеңіндегі кәсіпорынның қаржылық
4. жағдайына талдау жасау.
5. Негізгі өнім өндірісінің залалсыздығына талдау жасау.
6. Инвестициялық жобаны жүзеге асыру барысындағы пайда мен
7. ақша ағымдарын болжамдау.
8. Инвестициялық жобаның тиімділік бағасы.

Кәсіпорынның  бұдан  бұрынғы   қызметі   мен   ағымдағы жағдайына қаржылық талдау жасау әдетте кәсіпорынның пайдалылығы мен оның басқару тиімділігін, несие қабілеттілігін, өтемпаздығын көрсететін негізгі қаржылық коэффициенттерінің интерпретациясы мен есептеулеріне келтіріледі.

Қаржылық бөлімде  кәсіпорынның өткен жылдардағы негізгі қаржылық есебін беру және негізгі көрсеткіштерді салыстыру аса қажет. Егер инвестициялық жоба батыстық стратегиялық инвесторды тарту үшін дайындалса, онда қаржылық есепті беруін инвесторды тартқан батыс мемлекеттің форматтарына келтіру керек.

Шығынсыздықты талдау негізгі өнімдерді шығару мен  өткізудің өзіндік құн құрылымын талдау бойынша жүйелік жұмыстарды және барлық шығындарының айнымалылар (өндіріс көлемі мен сату көлемінің өзгеруіне орай өзгереді) мен тұрақтыға (өндіріс көлемі өзгеруіне байланысты өзгермейтін)  бөлінуін қамтиды. Шығынсыздықты талдаудың негізгі мақсаты – шығынсыздық нүктесін анықтау, яғни пайданың нольдік мәніне сәйкес келетін тауар көлемін сату. Шығынсыздықты талдаудың маңыздылығы нақты немесе жоспарланған пайданы инвестициялық жоба процесінде шығынсыздық нүктесі мен кәсіпорынның пайданы алып келетін іскерлігі сенімінің кейінгі бағасымен салыстыруға негізделген.

Жобаның қаржы  бөлімінің неғұрлым жауапкершілігі мол бөлігі оның инвестициялық бөлігі болып табылады, ол мыналарды қамтиды:

• жоба бойынша кэсіпорынның  инвестициялық қажеттіліктерін анықтау;
• инвестициялық     қажеттіліктердің     қайнар     көздерін белгілеу (және ары қарайғы ізденіс);
• инвестициялық жобаны іске асыру үшін тартылған капиталдың құнын бағалау;
• жобаның іске асуы есебінен түсетін пайда мен ақша ағымдарын болжау;
• жоба көрсеткіштерінің тиімділігінің бағасы.

Жобаның іске асу  мерзімінде оның өтелімділігін бағалау  мәселесі әдістемелік тұрғыдан өте  қиын. Жобаны іске асыру нәтижесінде пайда болатын ақша ағымының көлемі, «ақшаның  құны уақыт өтуіне қарай» деген қағиданы есепке ала отырып сомалық  инвестиция   шамасын  жабуы   керек. Бұл   принцип бойынша: «Доллардың қазіргі құны бір жылдан кейінгі алынған доллардың құнынан үлкен», яғни бір жыл кейін алынған әрбір жаңа ақша  ағымы бір жыл ерте алынған оған көлемі тең ақша ағымынан   төмен   мәнге   ие.    Ақша   ағымының   уақытты мәнділігін өлшейтін сипаттамсы ретінде инвестициялық жобаны іске асыру нәтижесінде алынған ақша ағымын инвесициялаудан түскен түсімнің нормасы көрінеді.

Экономикалык талдау

Экономикалық  талдау жобаның мемлекеттік байлығын ұлғайтуға әсер етуін бағалаудан тұрады.

Экономикалық  талдау   міндеті   қойылымының   мысалын қарастырайын. С деген компания кез келген бір тауарды келесі шарттармен өндірсін:

• компанияға шикізатты арзан бағамен мемлекеттік ұйым сатсын;
• импортталатын  қосалқы  элементтерді   де   компанияға мемлекет халықаралық бағалардан төмен сатсын;
• кәсіпорын өзінің жұмысшыларына еңбек ақысын мемлекеттік стандартының деңгейінде төлесін;
• нәтижесінде кәсіпорын тауарларды мемлекеттік кәсіпорындарға шетелдің еркін нарығындағы бағадан едәуір төмен бағамен сатады.

Міндет – мемлекеттің  осындай жобаны іске асырудан табатын пайдасын төменде көрсетілген нұсқалармен салыстыра отырып анықтау:

• комианияға шикізат пен қосалқы бөлшектерді нарықтық бағамен сату, жұмысшыларға еңбекақыны әлемдік стандарттар бойынша төлеу, содан соң компаниялардан тауарларды еркін бағамен сатып алу;
• ұқсас   тауарларды   шетелден сатып алу.

Осылайша, экономикалық талдау процесіңде бұл жобаның іске асуының нәтижесінде түскен кәсіпорын иелерінің пайдасын емес, мемлекеттің пайдасын анықтау керек.

Егер жобаның қаржылық үлесі белгілі болса да, экономикалық үлес өте сирек бағаланады. Сондықтан да ірі инвестициялық жобалар үшін олардың қаржылық тиімділігінен гөрі, экономикалық тиімділігі мен экономикалық тартымдылығын талдау қалыптасқан. Инвестициялық жобаның экономикалық тартымдылығын өлшеу келесі нұсқау бойынша іске асуы мүмкін.

1 қадам. Мақсаттарды таңдап, оларды өлшейді. Мысалы:

 

Мемлекеттің мақсаттары	Мақсаттың салмағы
Қатты валютаның  ағылуы	0,30
Қатты валютаның  үнемделуі	0,20
Жергілікті нарықта  өнімнің көбеюі	0,15
Халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету	0,20
Аумақтарды дамыту	0,15
Барлығы	1,00