Инвестициялық жобалар

     (8)

    Бұл функция бірнеше ерекшелігімен ерекшелінеді: кейбіреулері жай сипатқа ие, яғни ақша ағынының түріне байланыссыз болады, ал басқалары белгілі бір жағдайлар туындағанда ғана келеді, яғги ағындарға байланысты болады. Біріншіден, у=f(r) – түзу сызықты функция емес, төменде байқайтынымыздай, бұл ерекшелік IRR критериін есептегенде үлкен қиындыққа әкеледі.

      Екіншіден, егер r=0 болса, онда (8) формуланың оң жағындағы мән бастапқы ақша ағынының элеменнтерінің сомасына айналады, басқа сөзбен айтқанда, NPV графигі  дисконтталмайтын ақша ағынының барлық элементтерінің сомасына, сонымен қатар бастапқы инвестициялар көлеміне тең болатын, ордината осіндегі нүктемен қиылысады.

     Үшіншіден, (8) формуладан көріп тұрғанымыздай, жоба үшін у=f(r) функциясы сәйкесінше кемімелі  болып келеді. Себебі, инвестициялау жағынан бұл жобаның ақша ағының классикалық деп айтуға болады, өйткені кететін қаражаттың (инвестиция) орнын одан жоғары сомада болатын ағын иемденеді., яғни r өсуіне байланысты функция графигі обцисса осьтеріне ұмтылады және оны белгілі бір нүктеде қияды, ол IRR  болып табылады.             

NPV

      IRR             

              r

                                    y=f(r)

1-сурет. Классикалық инвестициялық жобаның NPV графигі.

      Төртіншіден, у=f(r) функциясы түзу сызықты болмағандықтан, сонымен қатар ақша ағыны элементтері белгілерінің әртүрлі болып келуіне орай, функция обцисса осімен бірнеше нүктеде қиылысу мүмкін.

Бесіншіден, тағы да, у=f(r) түзу сызықты функция болмағандықтан, IRR критериі қосындылар ерекшелігіне ие болмайды.

     Жоспарланатын инвестицияның тиімділігін зерттеу барысында пайданың ішкі нормасын есептеудің мәні келесіде көрініс табады: Жобаның күтілетін табыстылығын көрсетеді және сәйкесінше, осы жобамен байланысты мүмкін болатын шығынның максималды мөлшерін көрсетеді. Мысалы, егер жоба толығымен коммерциялық банк берген несие есебінен қаржыланса, онда IRR мәні банктің пайыз мөлшерлемесінің ең жоғарғы шегін көрсетеді, одан жоғарыласа , жоба шығынды деп таңылады.

      Тәжірбиеде кез-келген коммерциялық ұйым өзінің, онымен қоса инвестициялықта қызметін әртүрлі көздерден қаржыландырылады. Ұйым қызметіне қолданған аванстық төлемдер үшін пайыз, дивидент, сыйақы және тағы сондай сияқты төлейді, басқаша айтсақ, экономикалық потенциалын ұстау үшін кейбір шығындар шығарады. Осы шығындардың ұзақ мерзімді қаржы көздерін қатынасын көрсететін көрсеткішті "капиталдың орташа құны"  (WACC) деп атайды.

    Сонымен, IRR критериінің экономикалық мәні келесіде: рентабельділік деңгейі "капиталдың орташа құны" СС  көрсеткішінен, немесе WACC көрсеткішінен, төмен болмайтын кез-келген инвестициялық ұйым қабылдай алады. Белгілі бір жобаға есептелген IRR СС көрсеткішімен салыстырылады, бұл кезде олардың арасындағы байланысты былай түсіндіруге болады:

      Егер: IRR>СС, онда жобаны қабылдау керек.

                IRR<СС, онда жобаны қабылдамау керек.

                IRR=СС, онда жоба пайдасыз және шығынсыз.

   IRR-ді қандай көрсеткішпен салыстырмасақта, мынаны байқауға болады: жоба қабылданады, егер оның IRR қандай да бір шекті мөлшерден жоғары болса, сондықтан басқа жағдайларды ескермегенде, IRR үлкен мәні жағымды болады.

     Тәжірибеде бұл әдісті есептеу  қиынға түседі, егер қолыңызда арнайы қаржылық калькулятор болмаса. Бұл жағдайда дисконтталатын көбейткіштің мәнін қолдану арқылы интерация әдісін қолданамыз. Бұл үшін кесте арқылы дисконттаудың 2 мәнін таңдаймыз r2, осылайша, (r1, r2) аралықта NPV=f(r) функциясы өзінің мәнін «+» - дан «-» - ға немесе «-'» - дан «+'» - ға ауыстыратындай. Оған кейін, мына формуланы қолданамыз:

(9)

Мұндағы, r1-f(r1)>(f (r1)<0) жағдайында табуляцияланған дисконттау мөлшерлемесінің мәні.

r2-f(r2)<(f(r2)>0) жағдайында табуляцияланған дисконттау мөлшерлемесінің мәні.

      5. Инвестицияның қайтарылу мерзімін анықтайтын әдісі

       Дүние жүзілік есептеу-аналитикалық тәжірбиесінде ең оңай және кең тараған әдістерінің бірі болып табылады және ақша ағындарының біркелкі түсуін қарастырмайды. Қайтарылу мерзімін есептеу алгоритмі (РР) инвестициялардан түсетін жоспарланатын табыстардың тең бөлінуіне байланысты болады. Егер табыс жылдар бойынша тең бөлінсе, онда жылдық табыс көлеміне келетін біркелкі шығындарды бөлу арқылы қайтарылу мерзімін табамыз. Бөлшек мәнді тапқанда, ол алғашқы бүтін санына дейін жуықталады. Егер пайда біркелкі бөлінбесе, онда кумулятивті табыс арқылы инвестициялардың өтелетін мерзімі, тікелей жылдарды санау арқылы қайтарылу мерзімін есептейміз. РР көрсеткішін есептеудің жалпы формуласы келесідей түрге ие:

, бұл жағдайда (10)            

РР көрсеткіші жиі дәлірек есептелінеді, яғни жылдың бөлшек бөлігі де қарастырылады, бірақ бұл жағдайда ақша ағындарының жыл бойы біркелкі түсуі туралы ұжым жасалады. Мысалы, жобаның келесідей ақша ағындары бар (млн.тг): -100,40,40,40,30,20 РР көрсеткішінің мәні 3 жылға тең, егер есептеу дәлдігімен 1 жылға жасалса немесе 2,5 жыл тура есептеу жасасақ..

      Кейбір мамандар РР көрсеткішін есептеу кезінде уақытты ескеру керектігін айтады. Бұл жағдайда есептеу кезінде, WACC көрсеткіші бойынша дисконтталған ақша ағындары есептеуге алынады, ал формула келесі түрде болады:

, бұл жағдайда (11)

       Есептеу оңай болу үшін дисконттау, көбейткішін пайдалануға болады.         

FM2 (r %, n) көріп тұрғанымыздай, дисконттау кезінде қайтарылу мерзімі ұлғаяды, яғни ылғи DPP>РР. Басқа сөзбен айтқанда, барлық критерилер бойынша таңдалатын жоба, DPP критериі бойынша қабылданылмауы мүмкін.

      6.  Инвестиция тиімділік коэффициентін есептеу әдісі

       Бұл әдістің 2 жағы бар: біріншіден, ол табыстылық көрсеткішін дисконттауды көздемейді. Екіншіден, табыстылықты таза пайда PN (пайда минус бюджетке аударымдар) көрсеткіші сипаттайды. Алгоритімді есептеу оңай болғандықтан, тәжірибеде оны жиі қолданады: инвестиция тиімділігінің  коэффициентін немесе басқаша айтқанда пайдалықтың есепті нормасы (ARR), орташа жылдық пайданы PN инвестицияның орташа көлеміне бөлу арқылы анықталады. Инвестициялардың орташа көлемі капитал салымдарының бастапқы сомасын екіге бөлу арқылы анықталады, егер зерттелетін жоба бойынша барлық капитал шығындары мерзімі аяқталғанда есептен шығарылса, егер қалдық немесе құн (RV) ұйғарылса, онда оның бағалануы есептеулерде ескерілуі керек. Басқаша айтсақ, (12) формула бойынша ARR көрсеткішін есептеу алгоритмі әртүрлі болады, олардың кең тарағаны:

(12)

      Бұл  көрсеткішті жиі авансталған капитал рентабельділігінің коэффицентімен салыстырады. Ол өз кезегінде қызметіне авансталған қаражаттардың жалпы сомасына коммерциялық  ұйымның таза пайдасын бөлу арқылы есептелінеді (баланс- неттоның орташа нәтижесі). ARR – мен салыстыру үшін арнайы шекті белгілеуге де болады немесе жобалар түрлері, тәуекел деңгейі, жауапкершілік орталары бойынша дифференциалданатын жүйелері де салыстырылатын.

    Инвестиция тиімділіп коэффициентіне негізделген әдістің кемшіліктері ақша ағындарының уақыт компоненттері ескерілмейді. Орташа жылдық пайдасының сомасы бірдей жобалардың арасындағы айырмашылықты бұл әдіс жасамайды, бірақ жылдар бойынша пайда сомалары қалқымалы болатын болса. Сонымен қатар, әртүрлі жылдар көлемі және тағы сол  сияқты аралығында іске асатын, бірдей орташа пайданы иемденетін жобалар арасында айырмашылықты жасамайды.

Бөлім-ІІ Инвестициялық жобаны экономикалық дәлелдеу

2.1 Инвестициялық жобаның экономикалық мәні

және оның мәселелері

              Инвестициялық жоба – бұл экономикалық пайда табу мақсатымен ұзақ мерзімге жұмсалатын ақшалай және басқа да ресурстар.

              Бұл пайданы есептеп шығару мен бағалау үшін басқарушы есептің пайдалатын экономикалық есептеулер жүйесінің біршама элементтері қолданады.

              Демек, инвестициядағы басқарушы алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін және соның негізінде басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін, бірқатар инвестициялық жобаларды талдауға және оларды бағалауға тура келеді.

              Тап осыған байланысты жаңа экономикалық шындыққа сәйкес ұзақ мерзімді инвестицияларының тиімділігін бағалау мен талдау жүйесі ең бір өзекті мәселеге айналып отыр.

              Бүгінгі таңда, өмірлік маңызы бар шаруашылық саласында дұрыс және оптималды басқарушылық шешімдерін қабылдауға мүмкіндік беретін, шынайы дәрежеде экономикалық белсенділік деңгейін көтеретін және оны сапалы әдістемелік тәсілмен қамтамасыз ететін есептеулердің қажеттілігі пісіп жетілді. Ұзақ мерзімді инвестицияларды талдау және есептеулердің жүргізудің (көкейкестілігі) барлық бағыттары бойынша зерттеулер жүргізудің көкейкестілігі, көптеген қаржылық ұйымдардың да (банктер, сақтандыру компаниялары, инвестициялық және зейнетақы қорлары және т.б.), және бірқатар жекелеген инвесторлардың да, алдында тұрған тауқыметті мәселесі болып тұр. Ал бұдан алынған зерттеулерді одан әрі іске асыру, одан да қиық мәселе болып отыр.

              Жақын уақыттан беру ұзақ мерзімді инвестицияларды талдау мен есептеуге, яғни  Қазақстанның экономикасына батыс компанияларының қаражаттарын тартуға байланысты, инвестицияның мәнісін ашуға біршама талпыныстар жасалып жатыр.

              Осы кезге дейін инвестициялық есеп пен талдау бойынша жүргізілген зерттеулер кешенді сипатта болған жоқ, өйткені ол жөніндегі әдістемелік зерттеулер қажет деңгейінде нығайтылмады. Қазіргі кезде Қазақстанның экономикасына тартылатын ұзақ мерзімді инвестицияларды тиімді бағалау, талдау және шаруашылық субъектісінің қаржылық қызметін басқару барысында, әлі де болса есептің кейбір жекелеген әдістері жете зерттелмеген.

              Осы күнге дейін негізгі қорларды жаңғыртуда инвестициялаудың қажеттілігін бағалау, осы шараларды қаржыландырудың оптималды көздерін таңдау, күрделі қаражаттардың тиімділігін бағалау, тәуекелділіктің сезімталдығын және дағдарыстың әсерін жаңаша принципте дисконттау, „икемді” мөлшерлемені табу және оны талдау мәселелері өз шешімдерін толығымен тапқан жоқ.

              Тәжірибеде, инвестициялық таңдаудың екі әдісі бар, онда мөлшерлеменің ең төменгі шегін капиталдардың орташа құны бойынша анықтаса, ал екінші әдісінде тәуекелділіктің ең жоғарғы сатысы бойынша есептелінеді. Бұл арада, капиталдардың орташа құнын дисконттау мөлшерлемесін оның түпкілікті варианты деп есептеуге болмайды, өйткені ол нақты жағдайды толық көрсетілуі мүмкін, сондықтан да оған жиі түзетулер енгізіледі. Бүгінге дейін әлемдік дәрежеде инвестициялық жобаларды бағалау мен есептеудің „қолайлы” әдісі табылған жоқ.

              Бірақта, қазіргі нарықтық экономика жағдайларында ұзақ мерзімді инвестицияларды есептеу қажеттілігі және оған тиісті күнге артып келеді.

              Сондықтан, осы мәселелер туралы экономикалық әдебиеттерде әртүрлі пікірлер бар:

              Енді сол пікірлерді, біз үш жаққа біріктіреміз:

Күрделі қаржыны бөлу концепциясын бухгалтерияда пайдаланатын түсінігі қолданғанды қалайды, яғни бухгалтерлік баланс мәліметтері бойынша;

Күрделі қаржыны бөлу концепциясы кезінде, қажет түзетулерден кейін, танылуы керек деп санайды.

Инвестиция элементі ретінде активтің кез келген элементтерін қарастырған - ұлғайтылған тұжырымдаманы пайдаланғанды қалайды.

Бірінші топтағы ұғым бойынша таза инвестициясы болып, негізгі құралдарға жұмсалатын (жұмсалған) және баланстың активінде көрініс тапқан (материалдық, материалдық емес, қаржылық) күрделі қаржының өзгерісі бойынша анықталады. Оның басымдылығы, тек пайдаланыуында ғана, бірақ осыған қарамастан осы бойынша инвестицияны санайды.

              Ал түзетулерден кейін қолданатын күрделі қаржы тұжырымдамасының, басты 2 кемшіліктері бар, атап айтсақ:

біріншіден, бухгалтерия есебінде тек ГИС-нің меншігіндегі

инвестицияларды ескереді;

              - екіншіден, бухгалтерия есебінде материалдық емес активтерді инвестиция ретінде ескерілмейді, себебі оның есебінде көптеген дүдәмалдылықтың бар екендігі анық.

              Мұндай жағдайда, талдаушылар күрделі қаржы қатарына жалға алынған негізгі құралдарды (лизинг бойынша) және материалдық емес активтердің амортизацияланбаған шығындарын активтерге қосу арқылы түзетулер енгізеді. Тек осындай түзетулерден кейін таза инвестициялар деңгейі анықталады.

              Талдаушылардың аз ғана тобы ұлғайтылған тұжырымдаманы пайдаланады, бұл тұжырымдамаға сәйкес активтің (капиталдың) барлық элементтері (кейде пассивтері де) субъектінің табыстылығын анықтау үшін инвестиция ретінде қарастырылады.

              Бұл анықтама негізінен шағын кәсіпорын үшін сәйкес келетін сияқты, өйткені инвестицияны бұндай кең мағынада қарау кәсіпорындардың мақсатына сай келе бермейді. Олар инвестицияға салынған қаржының түрлеріне (яғни, өздерінікі немесе қарызға алынғанына), қарамастан күрделі қаржыны бөліп қарауды мақсат тұтпайды, ондағы салымдар, тек жалпы салымдар бойынша өлшенеді. Инвестицияларды, негізінен барлық инвестицияланған капиталдардың жиынтығы ретінде қарастырады. Демек, инвестицияның бухгалтерлік тұжырымдамасы тек күрделі қаржыны бөлу ғана емес, сондай-ақ, барлық активтердің жиынтығын береді. Егер бухгалтерияда әр түрлі себептер бойынша есеп мәліметтері бұрмаланбайтын болса, онда („тыңшы” ретінде немесе коммерциялық құпия ретінде), инвестицияны бағалауға бухгалтерлік есептің мәліметтерін қолдануға болар еді.