Инвестициялық жобалар

              Инвестициялық жобаның экономикалық тартымдылығын өлшеу келесi нұсқау бойынша iскe асуы мүмкін.

1 - қaдaм.. Мақсаттарды таңдап, оларды өлшейдi. Мысалы:

Мемлекеттiң мaқcaттapы                                                     Мақсаттың салмағы

Қатты валютаның ағылуы                                                            0,30

Қатты валютаның үнемделуi                                                                   0,20

Жергіліктi нарықта өнiмнiң көбеюi                                                        0,15

Халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету                  0,20

Аумақтарды дамыту                                                                              0,15

Барлығы                                                                                        1,00

2 – қaдaм.. Альтернативтi жобалардың әрқайсысына әр мақсатқа жету үшiн сандық өлшемiн анықтайды (абсолюттi мәнде немесе жақсысына қарай пайыздық қатынаста). Әр жоба үшін кешендiк (комплекстiк) критерийдiң салмақталған мәнiн есептейдi:

              3 - қaдaм. Үздiк вариантты таңдауы жалпыланған критерийдің максимум критерийi бойынша жүргiзiледi.

Экономикалық тиiмдiлiк дайын өнiм мен ресурстардың мүмкін болатын сатып алу құнымен, iшкi бaғамен (әлемдiк бaға ерекшеленетiн) және мемлекeттiң айырықша ерекшелiгi болып табылатын және әлемдiк бaғалармен және қағидалармен сәйкес келмейтiн (мысалы, басқа мемлекеттердiң валютасымен жұмыс істey шарттары) тaғы басқа нәрселердi есепке ала отырып бағаланады.

              Экономикалық тиiмдiлiктi бaғалаудың iрiленген процедурасы мынaдай түрге ие:

- қаржылық талдаудың қорытындысын ұсыну;

- экономикалық талдау тұрғысынан шығындар мен табыстың ( жаңа жiктелуiн жасау;

- қаржылық мәндердi экономикалық мәндерге ауыстыру (олар сыртқы және iшкi нарық бaғасы мен шығыдардың үйлеспеуінe байланысты);

- ресурстарды қолдану және өнiмдер алу үшiн басқа мүмкіндiктердiң құнын бaғалау;

- ішкi төлемдер бойынша барлық есептеулердi шығарып тастау (өйткенi олар мемлекеттiң жалпы байлығын өзгертпейді);

- жыл сайынғы экономикалық құралдар aғымын инвестицияның бастапқы көлемiмен салыстыру (бұл нәтиже болады).

     Taғы да айтып кетейiк, экономикалық талдау әдетте мемлекeттiң тапсырысы бойынша жасалатын және ұлттық мaғыналы мiндеттi шешуге бaғыттaлған ipi инвестициялық жобаларға жүргiзiледi. Егер кәсiпорын инвестициялық жобаны өз бастамасы бойынша әзiрлеп, инвесторды өз бетiмен тартса, онда бұл icтiң нәтижесiнде жобaға қатысушыларының жалпы ұтыcы негiзделедi, ең алдымен жобaға қаржылық ресурстарын ұсынған заңды және жеке тұлғалар үшiн. Және де, осы тұлғалардың санына мемлекет кipмece, онда жобаның экономикалық талдауын жасамауға болады.

     Институционалдық талдау - институционалдық талдау инвестициялық жобаның ұйымдастырушылық, құқықтық, саяси және әкiмшiлiк тұрғыда есепке алынуы мен сәттiлiкпен орындалу мүмкiндiгiн бaғалайды. Инвестициялық жобаның осы бөлiмi сандық та, қаржылық та емес болып табылады. Оның негiзгi мақсаты - инвестициялық жобамен бiрге жүретiн сыртқы және iшкi факторларының жиынтығын бaғалау.

      Iшкi факторларды бaғалау әдетте келесi нұсқау бойынша жүреді.

      Өндiрiстiк менеджмент мүмкiндiгiн талдау.

Менеджменттiң нашар болуы кез келген, тiптi жақсы жобаны күйретуi мүмкін екeнi белгiлi. Кәсiпорынның өндiрiстiк менеджментiн тaлдaғанда келесi cұрaқтapғa көңiл  бөлу керек:

- кәсiпорын менеджерлерiнiң тәжiрибесi мен бiлiктiлiгi;

- оларды жоба шеңберiнде ынталандыру (мысалы, пайдадан алатын үлесi);

- менеджерлердiң жобаның мақсаттары мен этикалық және мәдени құндылықтарымен сыйысуы;

      Еңбек ресурстарын талдау. Жобаны iскe асыру үшiн тартылатын еңбек ресурстары, жобаның iшiнде қолданылатын технологиялардың деңгейiне сәйкес болуы керек.

     Ұйымдастырушылық құрылымын талдау. Инвестициялық жобаның осы бөлiмi неғұрлым қиын, өйткенi бұл мәселе бойынша қазақстандық кәсiпорындарда тәжiрибе толығымен жоқ. Кәсiпорында қабылданған ұйымдастырушылық құрылым жобаның дамуын ұстап қалмауы керек. Кәсiпорында шешiм қабылдау процесi қалай жүрiп жатқаны мен оларды орындаy жауапкершiлiгiнiң бөлiнуi қалай жүзеге асып отырғанын талдау қажет.

      Сыртқы факторларды талдaғанда негiзгi басымдылықтар келесi аспектiмен шартталған:

Мемлекеттiк саясат, мұнда нақтырақ талдау үшiн келесi позициялар бөлiнедi:

- тауарлар мен шикiзатты импорттау және экспорттау шарттары;

- шетелдiк инвесторлар үшiн құралдарды салу және тауарларды экспорттау мүмкiндiктерi;

- еңбек туралы заңдар;

- қаржылық және банктiк реттеудiң негiзгi ережелерi;

- бұл позициялар батыстық стратегиялық инвесторлардың тартылуын керек eтeтiн жобалар үшiн неғұрлым маңызды болады.

      Мемлекеттiң мақұлдауы. Берiлген факторды мeмлекеттің экономикалық масштабтарының маңызды мiндеттерiн шешуге бағытталған ipi инвестициялық жобалар үшiн қарастыру қажет.

Тәуекелдi талдау - тәуекелдi талдаудың мәнi мынада. Жiберiлген caпасына тәуелсiз болашақтың әрқашанда белгiciздiк элементi бар. Мысалы, керектi мәлiметтердiң көп бөлiгi қаржылық талдау үшін (шығындар элементтерi, бағалар, өнiмнiң сатылу көлемi және т.с.с.) белгiсiз болып табылады. Болашақта болжаудың жақсы жaққа да, жаман жаққа (пайданың төмендеуi) да өзгеруi мүмкін. Тәуекелдi талдау барлық өзгерiстердi, қай жaғынa болса да, есепке алуды қажет етедi.

      Жобаны iскe асыру процесiнде келесi элементтер өзгерiске ұшырауға бейiм: шикiзат пен қосалқы бөлшектердiң құны, капиталдық шығындардың құны, қызмет етудiң құны, сатудың құны, бaғаның құны және т.с.с. Нәтижесiнде шығатын пара­метр, мысалы, пайда кездейсоқ болады, сонымен тәуекел тepic пайда алу, яғни залал шегу ықтималдығына тең.

       Кейде тәуекелдi талдау процесiнде төмендегi нұсқау бойынша жүргiзiлуi мүмкін сценарийдi талдаумен шектеледi:

Инвестициялық жобаның неғұрлым белгiсiз параметрлерiн таңдайды.

Әр параметрдiң шектiк мәнi үшiн жоба тиiмдiлiгiне талдау жүргізеді.

Инвестициялық жобада үш сценарий ұсынылады:

- базалық;

- белсендiгi неғұрлым төмен;

- белсендiгi неғұрлым жоғары (мiндеттi түрде емес). Стратегиялық инвестор әдетте белсендiгi төмен сценарийдiң негiзiнде қорытынды жасайды.

1.3 Инвестициялық жобаларды бағалау әдістері

      Уақыт параметірі ескерілуіне немесе ескерілмеуіне байланыссыз инвестициялық қызметтерді зерттеуде қолданылатын критерилерді келесі екі топқа бөлуге болады:

А) Дисконттауға негізделген

В) Есептеуге негізделген

      Бірінші топтағы критерийлерге жатады: таза келтірілген құн (NPV), таза терминалдық құн (NTV), инвестициялар рентабельділігінің индексі (PI), пайданың ішкі нормасы (IRR), инвестицияның дисконтталған өтелу мерзімі (DPP). Ал, екінші топқа келесі критерийлер жатады: инвестициялардың өтелу мерзімі (PP), инвестициялардың тиімділік коэффициенті (ARR).

      Енді, жоғарыдағы аталған инвестициялық жобаларды бағалау әдістерінің критерийлерін ауқымырақ қарастырайық.

      1.Таза келтірілген құнды есептеу әдісі

      Бұл әдістің негізінде компания иелерінің басты мақсаттары жатыр, яғни фирманың құндылығын көтеру, бұл оның нарықтық құнының сандық бағасын көрсетеді. Алайда, инвестициялық жобалар бойынша шешімдерді қабылдау жиі компания иелерімен емес, оның басқарма жұмысшыларымен ойластырылып іске асады. Сондықтан бұл жерден көретініміз, меншік иелері мен басқарманың мақсаттары бәсекелес, яғни ішкі фирмалық келіспеушіліктер ескерілмейді.

     Бұл әдіс бастапқы инвестициялар көлемі (/с) мен жоспарланған мерзімде оның әкелетін дисконтталған таза ақша ағынына қатынасымен анықталады. Ақша қаражаттарының ағыны уақыт бойынша бөлінетін болғандықтан, ол "r" мөлшерлемесі бойынша дисконтталады. Ол инвестициялаған капиталға келетін жыл сайынғы қайтару пайызынан туындайды және оны аналитик (инвестор) өз бетінше тағайындайды.

      Мысалы, мынандай болжам жасалынды, n жыл ағымында инвестиция (/с) жұмсалынады, ол бойынша жылдық табыс көлемі Р1,Р2, ..... Рn.. Дисконтталған табыстардың жалпы жиналған мөлшері (PV) және таза келтірілген құн (NPV) сәйкесінше келесі формулалармен есептелінетін болды:                                                

  (1)

(2)

     Жоғарыда атап көрсетілгендей кез-келген компанияның  барлық іс-әрекеті мақсатқа жету үшін орындалады. Компания иелері тұрғысынан NPV критериіне төмендегідей экономикалық түсінік беруге болады:

    Егер NPV<0, онда жобаны қабылдау кезінде компанияның құны төмендейді, яғни компания иелері шығынға ұшырайды.

    Егер NPV=0, онда жобаны қабылдау кезінде компанияның құны өзгеріссіз қалады, яғни оның иелерінің қаржылық жағдайы бір қалыпта қалады.

    Егер NPV>0, онда жобаны қабылдау кезінде компанияның құны, сонымен қатар иелерінің қаржылық жағдайы өседі.

    NPV=0, болған жағдайды ауқымырақ қарайық. Бұл жағдайда, шын мәнінде, компания иелерінің жағдайы өзгеріссіз қалады, алайда, алдында атап өткенімдей, инвестициялық жобаларды басқарушы персонал жиі қабылдайды, сонымен қатар бұл жағдайда менеджерлер өз таңдауына ие болады. Алайда, NPV=0 тұжырымы оң нәтижеге де ие болады- жобаны іске асырғанда өндіріс көлемі өседі, яғни компанияның ауқымы өседі.

    Егер жоба инвестицияның бірден емес, m  жыл аралығында қаржы ресурстарының біртіндеп инвестициялануын көздесе, онда NPV-ді есептеу формуласы төмендегі түрге келтіріледі:

(3)

     Мұндағы, i-жоспарланатын инфляцияның орташа қарқыны.

    Келтірілген формулалар арқылы есептеу өте қиын, сондықтан дисконттау бағаларына негізделген  бұл және басқада әдістерді қолдану үшін арнайы қаржылық кестелер ойластырылған. Оларда күрделі пайыздардың, дисконтталатын көбейткіштердің, дисконтталатын ақша бірлігінің және тағы сондай сияқты мәндері, уақыт аралығы мен дисконттау мөлшерлемесінің мәніне байланысты көрсетілген.

      NPV есептеуде дисконттаудың тұрақты мөлшерлемесі (ставкасы) қолданылады, алайда кейбір жағдайларда жылдарға байланысты жекелеген мөлшерлемелердің мәндерін қолдану мүмкін, имитациялық есептеулер кезінде дисконттаудың әртүрлі мөлшерлемелері қолданылса, онда біріншіден екі формула қолдануға жатпайды, екіншіден, біркелкі дисконттау мөлшерлемесіне қолданатын жоба, бұл жағдайда қолданылмауы мүмкін.

     NPV көрсеткіші коммерциялық ұйымның қарастырылған жобаны қабылдаған жағдайда экономикалық жағдайының өзгеруін болжамды бағалайды, ал бағалау, жоба аяқталғанда жасалады,бірақ бүгінгі уақыт позициясынан, яғни жобаның басынан. Бұл көрсеткіш уақыт аралығында өзгеріссіз болады, яғни әртүрлі жобалардың NPV қосуға болатынын көрсетеді. Бұл өте маңызды ерекшелік осы көрсеткішті қалғандардан бөліп, көрсететін және инвестициялық портфельдің тиімділігін бағалауда басты көрсеткіш етіп қолдануға мүмкіндік береді.

      2. Таза терминалдық құнды есептеу әдісі

     NPV жобаның басында қажетті ақша ағынына негізделіп, яғни оның негізінде дисконттау операциясы жатыр. Алайда, бұған кері, әрі ұқсас операцияны қолдануға болады. Бұл жағдайда ақша ағынының элементтері жобаның аяқталуында анықталады, бұл критерий өз кезегінде "таза терминалдық құн " атауына ие болып, NTV белгісімен белгіленеді.

     NTV   критериін есептеу формуласы келесідей түрге ие:

(4)

NTV критерийі негізінде жобаны қабылдау жағдайлары, NPV жағдайындай.

Егер NTV'>0, онда жобаны қабылдау керек.

Егер               NTV<0, онда жобаны қабылдау керек.

Егер NTV=0, онда жоба пайдасыз да, шығынсыз да..

   NPV мен NTV критерилері бір-біріне қарама-қарсы.

(r,n) немесе (r,n)  (5)

    Бұл критерилер бір-бірін толықтырып тұрады, яғни біреуімен таңдалған жобаның нәтижелерін басқасы да береді.

       3. Инвестиция рентабельділігінің индексін есептеу әдісі

      Бұл әдіс NPV әдісі есептеулерінің жалғасы болып табылады. Рентабельділік индексі (PI) келесі формуламен есептелінеді:

(6)

Көріп тұрғанымыздай, егер: PI>0, онда жобаны қабылдау керек.

PI<0, онда жобаны қабылдамау керек.

PI=0, онда жоба пайдасыз да, шығынсыз да.

      Таза келтірілген тиімділікке қарағанда рентабельділік индексі шағын көрсеткіш: ол шығынның бір бірлігіне келетін табыс деңгейін сипаттайды, яғни салымдар тиімділігін-бұл көрсеткіш неғұрлым үлкен болса, онда осы жобаға инвестицияланған әрбір теңгенің қайту деңгейі жоғары. Осыған байланысты PI критериі NPV нәтижелері бірдей, ұқсас жобалардың арасынан біреуін таңдауда (әсіресе, егер екі жобаның NPV нәтижелері бірдей, бірақ қажетті инвестиция көлемдері әртүрлі, онда көріп тұрғанымыздай, олардың қайсысының салымдар тиімділігі жоғары болса, сол тиімдірек болып келеді), немесеNPVжиынтық нәтижесін максималдау мақсатымен инвестициялар портфелін жинақтау кезінде, өте тиімді.

    4. Инвестиция табыстылығының ішкі нормасын есептеу әдісі

     Инвестиция табыстылығының ішкі нормасы ретінде (синонимі: ішкі табыстылық) дисконттау ставкасының r мәнін түсінеді, бұл жағдайда

; бұл жағдайда

    Басқа сөзбен айтқанда, егер IC=CFo деп белгілесек, онда IRR теңдіктен шығады:

                                               (7)

IRR критериінің табиғатын түсіну үшін графикалық әдісті қолданайық. Онда: