Microsoft Excel программасы

 

WORD  редакторын іске  қосу және онымен жұмыс істеуді  аяқтау

 

WORD-пен жұмыс істеуді  бастау үшін Windows жүйесінің басқа  программалары сияқты оны бастапқы  нұсқалық (инсталляциялық) дискеттерден  немесе компакт-дискіден компьютерге  жазып орналастыру қажет.

 

Excel программасы туралы  жалпы мағлұматтар

 

Бұл сабақта Microsoft Excel электрондық кестесімен танысасыздар. «Электрондық кесте» термині мәтін түрінде берілген мәліметтерді компьютерде өңдеуге арналған программаларды белгілеу үшін пайдаланылады. Кестелерді өңдеуге жататын іс-әрекеттер:

 

1. Функциялар мен формулаларды  пайдалана отырып әртүрлі есептеулер  жүргізу.

 

2. Түрлі-түрлі факторлардың құжаттарға тигізетін әсерін зерттеу.

 

3. Тиімді ету мәселелерін  шешу.

 

4. Белгілі бір критерийлерді қанағаттандыратын мәліметтер жиынын таңдап алу.

 

5. Графиктер мен диаграммаларды  тұрғызу.

 

6. Мәліметтерді статистикалық  талдау.

 

Электрондық кестелердің  құндылығы олардағы мәліметтерді өңдеу  тәсілдерін пайдаланудың қарапайымдылығы  болып табылады.

 

Microsoft фирмасының Excel программасы  — кестелік процессорлар немесе  электрондык кестелер тобына  жататын ең кең тараған программалық  кестелердің бірі. Бірақ Excel жәй  программа ғана емес, оны көптеген  математикалық амалдарды, күрделі  есептеулерді көрнекті етіп көркемдеуге, әрі жеңілдету үшін пайдалануға болады. Ол кестедегі мәліметтердің негізінде, түрлі-түрлі диаграммалар тұрғызып, мәліметтер базасын даярлап, олармен жұмыс істеуді, сандық эксперимент жүргізуді және т. б. қамтамасыз ете алады.

 

Excel мүмкіндіктерінің көпжақтылығы  оны тек экономика саласында  ғана емес, сондай-ақ, оқып-үйренуде, ғылыми-зерттеу істерінде, әкімшілік және жәй шаруашылық жұмыстарында да кеңінен пайдалануға мұрсат береді.

 

Бұл программамен жұмыс істеуді  үйрену алдында бірнеше жаңа ұғымдарды  енгізелік.

 

Электрондық кестенің жұмыс  аймағы жолдар мен бағаналардан (тік және жатық жолдар) тұрады. Жолдардың максималдық саны 16384-ке, ал бағаналар саны 256-ға тең. Әрбір бағана мен жолдың қиылысуы ұяшықты құрайды, ол ұяшыққа мәліметтерді (мәтін, сан, формула ) енгізеді.

 

Excel программасын іске  қосу

 

Excel программасын іске  қосу үшін осы программамен  байланысқан шартбелгіні тауып,  оны тышқанмен екі рет шерту  керек. Ол Excel программасын іске  қосқаннан кейін компьютер экранында  1-суреттегідей терезе шығады (программаны  баптауға байланысты өзгеруі ықтимал).

 

Енді осы стандартты Excel терезесінің элементтерін қарастырайық. Экрандағы Excel терезесінде мынадай  объектілер орналасқан:

 

Жоғарғы жол — басқару  батырмалары бар терезе тақырыбы.

 

Екінші жол — Excel мәзірі.

 

Үшінші және төртінші жолдар — Стандартты және Форматтау аспаптар тақтасы.

 

Бесінші жол — енгізу мен түзету жолы немесе формулалар жолы. Бесінші және соңғы жолдың арасына электрондық кестенің жұмыс  парағы (беті) орналасқан. Жұмыс парағындағы  жолдар мен бағаналар белгілі  бір тәртіппен белгіленеді.

 

Терезенің ең төменгі жолы — қалып-күй (баптау) жолы. Төменгі  жолдың сол жақ шетінде Excel жұмыс  режимдерінің индикаторы (көрсеткіші) орналасқан.   Мысалы, Excel мәлімет  енгізуді күтетін сәтте, ол Дайын режимінде болса, режим индикаторы — «Дайын» деген сөзді көрсетеді.

 

Мәзір жүйесін екпінділеу WinWord программасындағыдай стандартты тәсілмен жүргізіледі: яғни Alt не F10 пернесін басу қажет. Сол сәтте мәзірдегі сөздердің бірі ерекшеленіп басқа түске боялады. Мәзірдің  керекті пункті басқару пернелері көмегімен таңдалынады. Enter пернесін басқанда, сол таңдап алған мәзірдің ішкі командалары ашылады, оларды пернелермен ауыстырады, ал команданы таңдау үшін Enter пернесін басу керек. Мәзірден шығу үшін Esc пернесін басады.

 

Excel мәзірімен жұмыс істеу үшін тышқан көмегін пайдалану өте ыңғайлы, қажетті мәзір пунктін таңдап алып, тышқан курсорын оған қойып, тышқанның сол жақ батырмасын шерту керек. Осы тәсілмен мәзірдің ішкі командалары таңдалынып, қосымша беті ашылады да, жалаушалар орнатылады.

 

MS Word редакторындағыдай Excel-де  де орындалып жатқан әрекетке  сәйкес берілетін контекстік  тәуелді анықтамалық жүйе бар.  Әрбір істеп жатқан жұмысымызға байланысты әрқашанда көмек ала аламыз.

 

Енді электрондық кестенің негізгі ұғымдарымен танысалық.

 

Жол нөмірі — электрондық кестедегі жолды анықтайды. Ол көлденең орналасқан жұмыс аймағының сол жақ шекарасында нөмірмен белгіленген.

 

Бағана әрпі — электрондық  кестенің бағаналарын (тік жолдарын) анықтайды. Әріптер жұмыс аймағының жоғарғы шекарасында орналасқан. Бағаналар мынадай ретпен белгіленеді: А -Z, содан соң АА — AZ, одан кейін ВА — BZ және т. с. с.

 

Ұяшық — электрондық кестенің мәлімет енгізілетін ең кіші элементі. Әрбір ұяшықтың бағана әрпі мен жол нөмірінен тұратын адресі бар. Мысалы, ВЗ адресі В бағанасы мен нөмірі 3-жолдың қиылысындағы ұяшықты анықтайды.

 

Ұяшық көрсеткіші — ағымдағы ұяшықты анықтайтын көмескіленген  тіктөртбұрыш. Көрсеткішті пернелер көмегімен немесе тышқан арқылы кесте бойынша ұяшықтан ұяшыққа орын ауыстыруға болады.

 

Ағымдағы ұяшық — көрсеткішпен белгіленіп тұрған ұя. Келісім бойынша мәліметтер енгізу операциясы және басқа іс-әрекет осы ағымдағы ұяшыққа жатады.

 

Блок (ұялар жиыны, аймағы) — тіркесе орналасқан ұяшықтардың  тіктөртбұрышты аймағы. Блок бір немесе бірнеше жолдардан, бағаналардан тұрады. Блок адресі қос нүктемен бөлінген қарама-қарсы бұрыштар координатынан тұрады. Мысалы: B13:D19 блогы — бұл B13-D13, D13-D19, D19-B19, B19-B13 торларымен шектелген ұяшықтар жиыны, А1:Н1, А1:А20, A12:D27 немесе D:F — D, Е, F бағаналарының барлық торлары, т.с.с. Әртүрлі формулалар енгізу кезінде немесе командаларды орындау сәттерінде блокты диагональ бойынша қарсы орналасқан торлар адрестерімен немесе экран бетінде тышқанмен (пернелермен) белгілей отырып енгізуге болады.

 

Жұмыс парағымен және кітаппен жұмыс істеу. Ехсеl-де электрондық кесте үш өлшемді құрылымнан тұрады. Ол кітап секілді парақтардан (16 парақ) тұрады. Экранда тек бір парақ, — кітаптың ең үстіңгі ашық тұрған беті көрініп тұрады. Парақтың төменгі шетінде кітаптың қалған беттерінің нөмірлері жарлық ретінде бейнеленеді.      Тышқан курсорымен сол көрініп тұрған жарлықтардың нөмірлерін таңдау арқылы кез-келген бетті ашып көруге болады.

 

Кестені, блоктарды, жолдарды және бағаналарды ерекшелеу. Осы  объектілермен белгілі бір жұмыс атқару үшін тышқанмен былай ерекшелейді:

 

бағананы белгілеу — бағана атына сәйкес әріпті тышқанмен тандап алып, оны бір рет шерту;

 

бірнеше бағананы ерекшелеу — алдыңғы шерткен тышқан батырмасын басулы күйінде ұстап курсорды оңға не солға жылжыту;

 

жолды ерекшелеу — жол  нөміріне сәйкес санды тышқанмен ерекшелеп алып, оны бір рет шерту;

 

бірнеше жолды ерекшелеу — алдыңғы шерткен тышқан батырмасын басулы күйінде ұстап, курсорды жоғары не төмен созу;

 

блокты ерекшелеу —  тышқан батырмасын блоктың алғашқы  ұясында басып, оны сол басулы күйінде ұстап курсорды блоктың  ең соңғы ұяшығына жеткізу;

 

жұмыс парағын толық ерекшелеу  — тышқан курсорын бағана аттары мен  жол нөмірлерінің қиылысу нүктесіне, яғни кестенің сол жақ жоғарғы  бұрышына алып барып, оны бір рет шерту.

 

Пернелер көмегімен блокты ерекшелеу үшін Shift пернесін басулы күйде ұстап тұрып, теңбілторды  блоктың бір бұрышынан оған қарсы бұрышына бағыттауыштар арқылы жеткіземіз. Әйтпесе F8 пернесін басып, белгілеу режиміне көшеміз де, бағыттауыш пернелерді пайдаланамыз. Esc пернесі ерекшелеуді тоқтату үшін пайдаланылады.

 

Бір-бірімен тіркесе орналаспаған блоктарды ерекшелеу қажет болғанда, былай істеу керек:

 

- алғашқы ұяшықты немесе  тіркес ұяшықтардың бір блогын ерекшелеу;

 

- Ctrl пернесін басу және  оны басулы күйінде ұстай тұру;

 

- келесі ұяшықты немесе  блокты ерекшелеу, т.с.с.;

 

- Ctrl пернесін қоя беру.

 

Ерекшелеуді алып тастау үшін тышқан батырмасын жұмыс парағының  ерекшеленбеген кез келген бөлігінде шерту жеткілікті. Жаңа ерекшелеу де бұрынғы ерекшелеуді алып тастайды.

 

Формулаларды енгізу

 

Excel-де кез-келген арифметикалық  өрнек формула түрінде жазылады. Ол ұяшық адрестері мен сандардың, функциялардың арифметикалық амалдар таңбасы арқылы біріктірілген жиынынан тұрады. Формула «=» таңбасынан басталуы керек. Ол 240 символға дейін енгізе алады және бос орын болмау керек. Ұяшыққа C1+F5 формуласын енгізу үшін оны =C1+F5 түрінде жазу керек. Бұл дегеніміз С1 ұяшығындағы мәліметтерге Ғ5 ұяшығындағы мәліметтердің қосылғандығын көрсетеді. Нәтиже формула енгізілген ұяшықта алынады.

 

Бағаналар ені мен жолдар биіктігін өзгерту

 

Бұл әрекеттерді тышқан арқылы немесе мәзір көмегімен атқаруға болады. Тышқанды пайдаланар кезде оның сілтемесін бағаналар әріптері арасындағы немесе жолдар нөмірі арасындағы бөлу сызығына жеткізіп, сілтеме екі тілсызығы бар бағыттауыш бейнесіне айналғанда тышқанның сол жақ батырмасын басып, бағананы немесе жолдытарту (сығу) керек. Мәзірді пайдаланатын болсақ, көлемі өзгертілуге тиіс бағаналарды (жолдарды) ерекшелеп алып, Формат=>Жол=>Мөлшер немесе Формат=>Бағана=>Мөлшер  командаларын орындау керек.

 

Ұяшықтағы мәліметтерді түзету

 

Мәліметтерді түзету оларды ұяшыққа енгізіп жатқанда немесе енгізіп болған соң да жүзеге асырылады. Егер мәліметтерді ұяшыққа енгізу кезінде қате жіберілсе, онда дұрыс енгізілмеген символдарды BackSpase пернесінің көмегімен өшіріп, керектілерін қайта тере отырып өзгерте аламыз. Esc пернесі ұяшыққа енгізілген мәліметтерден бас тартып, оны қайта теруге мүмкіндік береді.

 

Мәліметтерді енгізуді аяқтағаннан  кейін оны түзету үшін көрсеткішті керекті ұяға ауыстырып, түзету режиміне көшу үшін F2 пернесін басу керек немесе тышқан курсорын формула жолындағы мәліметтер арасына алып барып, оны шерту қажет. Одан кейін керекті мәліметтерге түзетулер енгізіп, ең соңында Enter пернесін немесе бағыттауыш тілсызық пернелердің бірін басса болғаны.

 

Назар аударыңыздар! Мәліметтер енгізілісімен автоматты түрде  есептеу процесі басталып, өздеріне қатысты ұяшықтардағы нәтижелік  мәліметтер бірден өзгеретініне назар  салыңыздар!

 

Бұл — электрондық кестелердің ең маңызды қасиеттерінің бірі.

 

MS EXCEL -де функция мәнін есептеу

 

Функция мәнін есептеу есебін қарастырайық. Мысалы, бізге k=10  болған жағдайда  [-2;2] аралықта 0,2 қадамымен өзгеретін барлық Х мәндері үшін y=k(x*x+1)/(x*x-1)  функциясының мәндерін есептеу керек болсын.

 

Есеп шешімі кесте түрінде алынуы керек.

 

Ұяшықтар мен блоктардың абсолютті, салыстырмалы және аралас адрестері

 

Ұяшықтарды қолдану кезінде  бұған дейінгі сипатталған әдістерді  қолдануға болады: В3, А1, G9, сол сияқты. Бұндай адрестер салыстырмалы деп аталады, яғни Eхcel формулада қолданылатын ұяшықтардың ағымдағы ұяшыққа қатысты орналасуын есте ұстайды. Мысалы, егер сіз В4 ұяшығына =В1+В2 формуласын енгізсеңіз, Eхcel  формуланы өзінше былай талдайды: «үш қатар жоғары орналасқан ұяшық мәнін екі қатар жоғары орналасқан ұяшық мәніне қосу керек».

 

Ал, егер сіз осы  =В1+В2 формуласын В4 ұяшығынан С4 ұяшығына көшірсеңіз, формуланы: «үш қатар  жоғары орналасқан ұяшық мәнін екі  қатар жоғары орналасқан ұяшық мәніне қосу керек» деп талдай береді. Формула  С4 ұяшығында =С1+С2 түріне енеді.

 

Егер сіз көшіру барысында  нақты ұяшыққа немесе аумаққа сілтемені сақтап қалғыңыз келсе абсолютті адрестерді қолдануыңыз қажет. Ол үшін тік жол аты мен жатық жол аты алдарына $ таңбасын енгізуіңіз керек. Мысалы, $В$4 немесе $С$2:$F$48, және сол сияқты.

 

Сонымен формуланы көшірген кезде оның кейбір элементтерін салыстырмалы, ал кейбірін абсолютті түрде жазуға болады, мұндай түрде жазылған адрес — аралас түрдегі адрес деп аталады.

 

Енді негізгі және қосалқы  кестелерді толтыралық.

 

1. А1 ұяшығынан бастап негізгі кесте тақырыбын мынадай түрде толтырыңыз.

 

- А1 ұяшығына N-ді енгізіңіз;

 

- В1 ұяшығына х-ті енгізіңіз;

 

- С1 ұяшығына k-ны енгізіңіз т.с.с.

 

Бағаналар енін де ондағы жазылған мәліметтер толық көрінетіндей етіп қою керек.

 

2. Қосалқы кестені H1 ұяшығынан  бастап бастапқы берілген сандық  мәндерімен толтырамыз:

 

х0 step   k

 

-2 0.2    10

 

мұндағы х0 — х-тің бастапқы мәні; step — х-тің өзгеру қадамы; k — коэффицент (тұрақты).

 

3. Өздігінен толтырылатын  функцияны пайдаланып, A бағанасын  А2 ұяшығынан бастап 1 мен 21 аралығындағы сандармен толтырамыз, сонда А2:А22 блогына мәліметтер енгізіледі.

 

4. В бағанасына х мәндерін, яғни В2 ұяшығына =$Н$2 формуласын енгіземіз. Бұл В2 ұяшығына Н2 ұяшығындағы (бастапқы мән) сан көшіріледі, бірақ оның адресі өзгермейді деген ұғымды білдіреді. ВЗ ұяшығына =В2+$І$2 формуласын жазамыз, яғни х мәні І2 ұяшығындағы қадамға өсіп отырады. Енді ВЗ ұяшығындағы формуланы В4:В22 блогына көшіреміз. Сонда бұл бағана қадамы 0,2 болып келген +2-ге дейінгі мәндермен толады.

 

5. С бағанасына k коэффицентінің  мәндерін жазамыз:

 

- С2 ұяшығына =$J$2;

 

- СЗ ұяшығына =2-ні енгіземіз.

 

Бұл формулалар неге осындай болып жазылады? Соны түсінуге тырысыңыз.

 

СЗ ұяшығындағы формуланы  С4:С22 блогына көшіреміз. Бағана толық 10 санымен толтырылады.

 

6. D бағанасын у=х2- 1 функциясының мәндерімен толтырамыз, ол үшін:

 

- D2 ұясына =В2*В2-1 формуласын;

 

- D3: D22 блогына D2 ұяшығындағы  формуланы көшіреміз. Бұл бағана  оң және теріс у функциясы мәндерімен толтырылады, оның бастапқы, соңғы мәндері 3-ке тең.

 

7. Осы тәрізді етіп Е бағанасын у2-х2 +1 функциясының мәндерімен толтырамыз.

 

Барлық мәндер оң сан болып  тұр, бастапқы және соңғы мәндері 5-ке тең екеніне көңіл бөліңіз.

 

8. F бағанасын y-k*(х2-)/(х2-) функциясының мәндерімен толықтырамыз:

 

- F2 ұяшығына =C2*(D2/E2) формуласын  енгіземіз;

 

- F2 ұяшығындағы формуланы  F3: F22 блогына көшіреміз.

 

Бұл функция мәндері оң да, теріс те бола береді, алғашқы және соңғы мәндері 6-ға тең болатынына көңіл бөліңіз.

 

Қосалқы кестедегі бастапқы мәндерді өзгерткенде, негізгі кесте  мәндері қалай өзгеретінін байқаңыз: