Коампьютерлер ДК

Ылғалдылығы 75% болатын берілетін көңнің оптимальды мөлшері ауыспалы егістің түріне, дақылдарға, сонымен қатар топырақтың гранулометиялық құрамына байланысты бір гектарға 30-60 т құрайды. Бір жолғы дозамен бір гектар жердің топырағына 695,3-1390,5 г мырыш, 316-632 г мыс, 52,5-105 г қорғасын, 10-30 г кадмий түсуі мүмкін. Органикалық тыңайтқыштардың бұндай дозалары 3-5 жылда бір рет пайдаланылуы керек. Облыстың суармалы жерінің жағдайында қарашіріндінің тапшылығын болдырмайтын теңдікті ұстап тұру үшін және тұрақты өнім алу үшін бір гектар ауыспалы ауданның көңменен қалыпты түрде қанығуы үшін 10 т көң беру ұсынылады. Қызылорда облысында 2006 жылға дейін бір гектар суармалы жерге қанығуы тек қана 4,1-4,5 т/га құрады, ал соңғы жылдары ол 0,5-1,3 т дейін төмен түсіп кетті. Мал басының азаюына байланысты көңнің шығуы төмендеді, сондықтан 2006-2010 ж.ж. бір гектар суармалы жерге орташа есеппен 99,7 г мырыш, 45,3 г мыс, 7,5 г қорғасын және 2,15 г кадмий түсті. (кесте 6).

 

Кесте 6 - Қызылорда облысындағы агроценоздағы металдардың теңдігі

Зерттеу жылдары	Элементтер	Түсуі					Шығыны					Теңдік г/га % жиналуы
		Тыңайтқыштар-мен		Жауын-шашын- мен	Тұқыммен	Барлығы	Өніммен	Агроөндірістік  эрозия			Барлығы
		Мине-ралды	Органи-калық
2006-2010	Zn	20,1 5,9	99,7 29,2	217,4 63,7	4,0 1,2	341,2 100	59,6 92,9	0,14 0,2	0,83 1,3	3,6 5,6	64,7 100	+276,5 +81,03
	Cu	8,1 5,7	45,3 31,7	88,6 62,0	0,9 0,6	142,9 100	12,4 78,7	0,10 0,6	0,85 5,4	2,4 15,3	15,75 10	+127,2 +89,0
	Pb	9,3 11,4	7,5 9,2	64,3 79,0	0,3 0,4	81,4 100	6,2 75,2	0,07 0,9	0,18 2,2	1,8 21,7	8,25 100	+73,2 +89,9
	Cd	1,19 13,2	2,15 23,9	5,64 62,6	0,032 0,3	9,012 100	0,54 93,0	0,0004 0,1	0,03 5,2	0,01 1,7	0,5804 100	+8,4316 +93,6

Ескерту: алымында – г/га, бөлімінде % – «Барлығымен»

Сонымен, Zn, Cu, Pb және Cd теңдігі дұрыс (оң). Егіншілікті  қарқынды химияландыру кезінде жыл  сайын бір гектар топыраққа Zn-276,5 г; Cu-127,2; Pb-73,2 және Cd-8,43 г шоғырланады.

Жүргізілген зерттеулердің  нәтижесінде ауылшаруашылығы жерлерін суару үшін пайдаланылған суда, орташа Zn – 0,022 мг/л; Cu – 0,041; Cd – 0,0012 мг/л болды. Күріштің суармалау мөлшері орта есеппен 24 мың м³/га болғанда бір жылда күріш егілетін суармалы Zn – 1020-1395 г; Cu – 194-265 г; Pb – 378-517 г; Cd – 56,6-77,5 г түсті. Аймақтың теңдігінде барлық мәліметтер 1 га суармалы жерге қайта есептелінеді, сондықтан суармалы сумен 1 га суармалы жерге түсетін ауыр металдар мен микроэлементтердің цифрлары теңдікке кіргізілген барлық статьялардан бірнеше қатарда төмен. Олар: Zn - 0,0006-0,0009 г/га; Cu – 0,0001-0,0002; Pb – 0,0002-0,0003; Cd – 0,00003-0,00005 г/га құрады. Демек, ауылшаруашылығы жерлерін суарудың есебінен топырақтардың металдармен ластануы аймақтық масштабта табылмады.

Атмосфералық жауын-шашынмен металдардың глобальды және региональды түсуін 2006-2010 жылдар аралығында қыстағы қар жамылғысы және жаздағы түскен жыңбыр арқылы есептелінді. Атмосфералық жауын-шашынмен түскен ауыр металдар мен микроэлементтерге толық бағасы келтірілген, ал бес жылдың көлеміндегі сандық көрсеткішінің орташа мәні кестеде келтірілген, олар: Zn – 118,7 г/жыл, Cu – 64,7 г/жыл, Pb – 56,9 г/жыл, Cd – 4,5 г/жылды құрады. 2006-2010 ж.ж. аралығында

Кіріс бөліміндегі  топыраққа түсетін металдар келесі – тұқыммен келуі. Дәндегі Zn, Cu, Pb және Cd орташа құрамының негізінде, сонымен қатар әр дақылдың орналасқан ауданын ескере отырып, ауыр металдар мен микроэлементтердің құрамының, себетін тұқымның оптимальды мөлшерін және мырыштың, мыстың, қорғасынның, кадмийдың бір гектар жерге түсуінің орташа есебі келтірілді. Теңдіктің кіріс бөлімі көп емес (кесте 6).

Теңдіктің шығыс  бөлігі негізінен Zn, Cu, Pb және Cd элементтерінің өнімімен шығуы болып табылады. Ол егілетін ауданның құрылымына, ауылшаруышылығы  дақылдарының өніміне, ауыр металдар мен микроэлементтердің негізгі және қосымша өнімнің құрамына байланысты. Теңдіктің шығыс бөлімінің есептері кестеде келтірілген. Бір гектар суармалы жерді  есептеген кезде дәнді дақылдар үшін дайындалған ауыспалы егіс танаптарының аудандары ескерілді, ал қазіргі уақытта жай жердегі бас учаскелерді есептеуге болады. Зерттеу жұмыстары жүргізілген уақыт аралығында (2006-2010 ж.ж.) облыстағы суармалы жердің  көлемі 72,07мың га дан 72,47 мың га дейін тербелді.

2006-2010 ж.ж. металдардың  өнімдермен шығуының орташа есебі келтірілген  (кесте 7). Бір жылда барлық айдалған жердің өнімдермен шыққан металдардың орташа көлемі: Zn-306715 кг, Cu-114450 кг, Pb-39992 кг, Cd-1196 кг, ал бір гектар жерден шыққан металдардың көлемі орташа есеппен, сәйкес 570,90 г; 213,00 г; 74,10 г; 2,23 г құрады.

 

Кесте 7- Металдардың ауылшаруашылығы өнімдерімен шығуы 2006-2010 жылдар бойынша орташа

 

Дақылдар	Жиналған өнім, т	Құрғақ затқа  жиналған өнім, мың т	Zn		Cu		Pb		Cd
			Мөлшері (орташа) мг/кг	Шаруа-шылықтан шығуы, г	Мөлшері (орташа) мг/кг	Шаруа-шылықтан шығуы, г	Мөлшері (орташа) мг/кг	Шаруа-шылықтан шығуы, г	Мөлшері (орташа) мг/кг	Шаруа-шылықтан шығуы, г
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11
Күріш	186,5	12980,6	17,50	227160500	5,80	75287480	2,50	32451500	0,043	558166
Бидай	61,1	544,1	16,70	9086470	3,60	1958760	0,90	489690	0,062	337342
Жүгері	140,4	116,5	14,10	1642650	11,50	1339750	1,80	209700	0,088	10252
Жоңыш-қа	147,5	4146,1	16,60	68825260	8,65	35863765	1,65	6841065	0,070	290227
Жиын-тығы:				306714880		114449755		39991955		1195987
Шаруа-шылық-тың  шыға-руы, г/га (537,23 мың га)				570,90		213,00		74,10		2,23

 

Дәндегі элементтерінің құрамы (тамыр, дән), сабандар (тамырлы өсімдіктердің  сабағы, жапырағы) өсімдіктердің өндірістік үлгілерінде зерттелді, өндірістік тәжірибелер (кесте 8).

 

Кесте 8 - Металдардың ауылшаруашылығы дақылдардағы мөлшері (мг/кг құрғақ зат)

 

Дақылдар	Zn	Cu	Pb	Cd
Бидай	16,70	3,60	0,90	0,062
Күріш	17,50	5,80	2,50	0,043
Жүгері	14,10	11,50	1,80	0,088
Жоңышқа	16,60	8,65	1,65	0,070
НСР0,95	0,4	0,2	0,03	0,01

Жоңышқада элементтерінің құрамы гүлдену фазасына келтірілген. Дақылдардың құрамындағы ауыр металдар Қызылорда қаласындағы облыстық санитарлы эпидемиологиялық станцияда жүргізілді. Зерттеулердің нәтижесі көрсеткендей облыстағы аудандарда егілетін ауылшаруашылығы дақылдарының барлығында ауыр металдардың бар екені анықталды. Зертханалық жұмыстардың нәтижесі ауылшаруашылығы дақылдарының дәндерінде, қазіргі таңда, ауыр металдардың жиналуын анықтады. Бүгінгі таңда дақылдарда жиналған ауыр металдардың құрамы шекті рауалы концентрациясының шегінде.

Металдардың өнімдермен жыл сайынғы шығу тербелісі ауылшаруашылығы дақылдарынан жиналған жалпы өнімге байланысты. Бір жылда, орта есеппен топырақтан Zn-114,2 г/га; Cu-42,6; Pb-14,8; Cd-0,45 г/га шығарылды.

Демек, ауыр металдар мен микроэлементтердің ауылшаруашылығы  дақылдарының өнімдерімен шығарылуы агрожүйедегі шығынның негізгі бөлігі (статьясы) болып табылады.

Агроөндірістік  геохимиялық эрозия дегеніміз – айдалған жердің тамыр орналасқан қабатынан топырақ қабатындағы және топырақтың бетіндегі судың ағынымен болатын элементтердің ысырабын және технологиялық эрозияны айтады.

Жер комитетінің 2011 жылғы есебі бойынша Қызылорда  облысында әр түрлі дәрежеде эрозияға ұшырайтын топырақтардың көлемі барлық егістіктің 24% құрайды. Егістіктегі  танаптардың әр гектарынан, орта есеппен 1,9 т топырақтар шайылады, олар өз кезегінде жыралармен сайларға түседі, сонымен қатар өзендерге, тоғандарға және көлдерге құйылады. Топырақтағы ауыр металдар ландшафттарды ластайды. Біздің есебіміз бойынша танаптың топырағымен Zn-0,9 г; Cu-0,6; Pb-0,45 және Cd-0,0025 г шайылады. Сондықтан, егістіктің әр гектарынан, орта есеппен, шектес территорияға 1,7 г - мырыш, 1,1 г - мыс, 0,86 г - қорғасын және 0,006 г - кадмий шығарылады.

9 -кестеде зерттеліп жатқан элементтердің, топырақтың түріне және олардың құрамындағы Zn, Cu, Pb және Cd байланысты, ысыраптың есебі келтірілген. Есепте, облыстағы жылдық атмосфералық жауын-шашынның орташа мөлшері қабылданған, ол – 112 мм құрайды.

Сонымен, Қызылорда  аймағының агроценоздағы металдар теңдігінің анализі, ластаушылардың жоғарғы  мөлшерде түсуінің және олардың атмосфералық жауын-шашынның түсуінің есебінен болатынын көрсетті, бұнда 2006 жылдан бастап атмосфералық ластаушылардың үлесі жалпы ластанудан 55,5-67,8% құрады.

 

Кесте 9 - Металдардың технологиялық эрозия есебінен болатын ысыраптары

 

Зерттелген жылдар	Топырақ-ардағы ысырап, т/га	Танаптардан шығуы, г/га
		Zn	Cu	Pb	Cd
1	2	3	4	5	6
2006	0,160	0,14	0,10	0,07	0,0004
2007	0,140	0,12	0,08	0,06	0,0003
2008	0,100	0,09	0,06	0,05	0,0003
2009	0,087	0,08	0,05	0,04	0,0002
2010	0,063	0,06	0,04	0,03	0,0002
Орташа 2006-2010 жылдар бойынша	0,11	0,098	0,066	0,05	0,00028

 

 

Кесте 9 жалғасы

Топырақ ішіндегі ағындар арқылы болатын металдардың  ысырабы

 

Зерттел-ген жылдар	Топырақтың  грануло-метриялық құрамы	Барлық егілген  жерден сіңген судың мөлшері, л·106	Егілген жерден шығуы, кг
			Zn	Cu	Pb	Cd
2006	Ауыр	1939763	2134	3298	194	58
	Жеңіл	514037	1182	154	463	41
2007	Ауыр	2016937	2219	3429	202	61
	Жеңіл	534488	1229	160	481	43
2008	Ауыр	1666614	1833	2833	166	50
	Жеңіл	441652	1016	132	397	35
2009	Ауыр	1860842	2047	3163	186	56
	Жеңіл	493123	1134	148	444	39
2010	Ауыр	1817923	2000	3090	182	55
	Жеңіл	481750	1108	145	434	39
1 га егілген  жерден болатын орташа ысырабы			2,9	3,1	0,59	0,09