Акпаратты коргау

  Мырзаларды  қадірлейін десең, осы күнде анық мырза елде жоқ, мал бергіш мырза  иттен көп. Біреу бір пайдама  келтірем деп мырза болып жүр. Біреулер к...не құрым киізді тұзға  малшып тыққан соң есі шығып, мырза  болып, еріксіз кім болса соған  талтайып емізіп жүр.

  Болыс пен биді құрметтейін десең, құдайдың өзі берген болыстық пен билік  елде жоқ. Сатып алған, жалынып, бас  ұрып алған болыстық пенен биліктің ешбір қасиеті жоқ.

  Мықтыны құрметтейін десең, жаманшылыққа елдің  бәрі мықты, жақсылыққа мықты кісі елде жоқ.

  Есті  кісіні тауып құрметтейін десең, әділет, ұят, нысапқа есті кісі елде жоқ. Қулық, сұмдық, арамдық, амалға елдің  бәрі де есті.

  Ғаріп-қасар  бишараны құрметтейін десең, жатқан түйеге міне алмаса да, ол момындыққа есеп емес. Егер мінерлік жайы болса, бірдемені  ептеп ілерлік те жайы бар.

  Енді  қалды қу мен сұм, олар өзі де қуартпай, суалтпай тыныштық көрер емес.

  Жә, кімді сүйдік, кімнің тілеуін тіледік? Өзі құрттанып шашылған болыс-билер  тұра тұрсын. Енді, әлбәттә, амал жоқ, момындығынан «Ырыс баққан дау бақпас» деген  мақалмен боламын деп, бергенінен жаға алмай, жарымын беріп, жарымын тыныштығымен баға алмай, ұры, залым, қуларға жеміт  болып жүрген шын момын байларды аямасаң һәм соның тілеуін  тілемесең болмайды. Сонан басқаны  таба алмадым.

  1894

  ЖИЫРМА  ҮШІНШІ СӨЗ 

  Біздің  қазақты оңдырмай жүрген бір қуаныш, бір жұбаныш дегендер бар.

  Оның  қуанышы - елде бір жаманды тауып, я бір адамның бұл өзі қылмаған жаманшылығы шықса, қуанады. Айтады: құдай пәленшеден сақтасын, о да адаммын деп жүр ғой, оның қасында  біз сәулелі кісінің бірі емеспіз  бе, оған қарағанда мен таза кісі емеспін бе? - деп. Оған құдай тағала айтып па, пәленшеден тәуір болсаң болады деп? Я білгендер айтып па, әйтеуір өзіңнен наданшылығы асқан, я жаманшылығы артылған кісі табылса, сен жаманға қосылмайсың деп? Жаманға салысып жақсы бола ма? Жақсыға салысып жақсы болады дағы. Жүз ат бәйгеге қосылса, мен бәйге алдым деген сөз болса, алдыңда неше ат бар деп сұрар, артыңда неше ат бар еді деп сұрағанның несі сөз? Мен бес аттан, он аттан ілгері едім дегеннің несі қуаныш?

  Енді  жұбанышы - жалғыз біз бе, елдің бәрі де сүйтіп-ақ жүр ғой, көппен көрген ұлы той, көппен бірге болсақ болады да деген сөзді жұбаныш қылады. Оған құдай тағала айтып па, көптен қалмасаң болады деп. Көпке қаһарым  жүрмейді деп. Көпке тұзағым жетпейді деп пе? Ғылым көпке келіп пе? Біреуден тарап па? Хикмет көптен тарай  ма? Бірден тарай ма? Көпке қорлық жүрмей ме? Бір үйдің іші түгел  ауырса, жеңіл тие ме? Жер білмеген көп адам адасып жүрсе, бір жер  білетұғын кісінің керегі жоқ  па екен? Көп кісі жолаушының бәрінің  аты арығаны жақсы ма? Жоқ, жармысы  арыса, жармысының күйлісі жақсы  ма? Жұт келсе, елдің бәрінің түгел  жұтағаны жақсы ма? Жарым-жартысы  аман қалғаны жақсы ма? Осы көп  ақымақтың бір ақымаққа несі жұбаныш? Тұқымымызбен аузымыз сасық болушы еді деген жаман күйеу қалыңдығын жеңіп пе? Көңілін сол сөзі разы қылуға жетіп пе? Ендеше, көбіңнен қалма, сен де аузыңды сасыта бер деп  пе?!

  1894

  ЖИЫРМА  ТӨРТІНШІ СӨЗ 

  Жер жүзінде екі мың миллионнан көп  артық адам бар, екі миллиондай қазақ  бар. Біздің қазақтың достығы, дұшпандығы, мақтаны, мықтылығы, мал іздеуі, өнер іздеуі, жұрт тануы ешбір халыққа  ұқсамайды. Бірімізді біріміз аңдып, жаулап, ұрлап, кірпік қақтырмай отырғанымыз. Үш миллионнан халқы артық дүниеде  бір қала да бар, дүниенің бас-аяғын  үш айналып көрген кісі толып жатыр. Өстіп, жер жүзіндегі жұрттың  қоры болып, бірімізді біріміз аңдып  өтеміз бе? Жоқ, қазақ ортасында да ұрлық, өтірік, өсек, қастық қалып, өнерді, малды түзден, бөтен жақтан түзу жолмен іздеп, өрістерлік күн болар  ма екен? Әй, не болсын!.. Жүз қараға екі  жүз кісі сұғын қадап жүр ғой, бірін-бірі құртпай, құрымай тыныш  таба ма?

  1894

  ЖИЫРМА  БЕСІНШІ СӨЗ 

  Балаларды оқытқан да жақсы, бірақ құлшылық қыларлық қана, түркі танырлық қана таза оқыса болады. Оның үшін бұл  жер дарулхарап, мұнда әуелі мал  табу керек, онан соң араб, парсы  керек. Қарны аш кісінің көңілінде  ақыл, бойында ар, ғылымға құмарлық қайдан тұрсын? Ашап-ішімге малдың тапшылығы  да ағайынның араздығына уә әртүрлі  пәлеге, ұрлық, зорлық, қулық, сұмдық секілді  нәрселерге үйірлендіруге себеп  болатұғын нәрсе. Мал тапса, қарын  тояды. Онан соң, білім түгіл өнер керек екен. Соны үйренейін не балама үйретейін деп ойына жақсы  түседі. Орысша оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылым да - бәрі орыста тұр. Зарарынан қашық болу, пайдасына  ортақ болуға тілін, оқуын, ғылымын  білмек керек. Оның себебі олар дүниенің тілін білді, мұндай болды. Сен оның тілін білсең, көкірек көзің ашылады. Әрбіреудің тілін, өнерін білген кісі оныменен бірдейлік дағуасына кіреді, аса арсыздана жалынбайды. Дінге  де жақсы білгендік керек. Жорғалықпенен  көңілін алсам екен деген надан  әке-шешесін, ағайын-жұртын, дінін, адамшылығын  жауырынынан бір қаққанға сатады. Тек майордың күлгені керек деп, к...і ашылса да, қам жемейді. Орыстың  ғылымы, өнері - дүниенің кілті, оны  білгенге дүние арзанырақ түседі. Ләкин осы күнде орыс ғылымын  баласына үйреткен жандар соның қаруымен тағы қазақты аңдысам екен дейді. Жоқ, олай ниет керек емес. Малды  қалай адал еңбек қылғанда табады екен, соны үйретейік, мұны көріп және үйренушілер көбейсе, ұлықсыған  орыстардың жұртқа бірдей законы болмаса, законсыз қорлығына көнбес едік. Қазаққа  күзетші болайын деп, біз де ел болып, жұрт білгенді біліп, халық қатарына қосылудың қамын жейік деп  ниеттеніп үйрену керек. Қазір де орыстан оқыған балалардан артық  жақсы кісі шыға алмай да тұр. Себебі: ата-анасы, ағайын-туғаны, бір жағынан, бұзып жатыр. Сүйтсе де, осы оқыған балалар - ана оқымаған қазақ балаларынан  үздік, озық. Не қылса да сөзді ұқтырса  болады оларға. Жақсы атаның балалары да көп оқыған жоқ, қайта, кедейдің балаларын  орысқа қорлап берді. Олар осыдан артық  қайда барсын? Және де кейбір қазақтар ағайынымен араздасқанда: «Сенің осы  қорлығыңа көнгенше, баламды солдатқа беріп, басыма шаш, аузыма мұрт қойып  кетпесем бе!» деуші еді. Осындай  жаман сөзді, құдайдан қорықпай, пендеден ұялмай айтқан қазақтардың баласы оқығанменен не бола қойсын? Сонда да өзге қазақ балаларынан артық үйренгені немене, қай көп үйреніпті?  Кірді, шықты, ілді, қайтты, түбегейлеп оқыған бала да жоқ. Әкесі ел ақшасымен оқығанға әрең оқытады, өз малын не қылып шығарсын? Турасын ойлағанда, балаңа қатын әперме, енші берме, барыңды салсаң да, балаңа орыстың ғылымын үйрет! Мына мен айтқан жол - мал аяр жол емес. Құдайдан қорық, пендеден ұял, балаң бала болсын десең - оқыт, мал аяма! Әйтпесе, бір ит қазақ болып қалған соң, саған рахат көрсете ме, өзі рахат көре ме, я жұртқа рахат көрсете ме?

  1894

  ЖИЫРМА  АЛТЫНШЫ СӨЗ 

  Біздің  қазақтың қосқан аты алдында келсе, түсірген балуаны жықса, салған құсы алса, қосқан иті өзгеден озып барып  ұстаса, есі шығып бір қуанады. Білмеймін, содан артық қуанышы  бар ма екен? Әй, жоқ та шығар! Осы  қуаныш бәрі де қазақ қарындастың  ортасында бір хайуанның өнерінің артылғанына я бір бөтен адамның  жыққанына мақтанарлық не орны бар? Ол озған, алған, жыққан өзі емес, яки  баласы емес. Мұның бәрі - қазақтың қазақтан басқа жауы жоқ, биттей нәрсені бір  үлкен іс қылған кісідей қуанған  болып, ана өзгелерді ызаландырсам екен демек. Біреуді ызаландырмақ - шариғатта харам, шаруаға залал, ақылға теріс. Әншейін біреуді ыза  қылмақтың несін дәулет біліп  қуанады екен?  Жә, болмаса, ана ыза болушы соншалық неге жер болып қалады екен?

  Жүйрік  ат - кейде ол елде, кейде бұл елде болатұғын нәрсе, қыран құс та, жүйрік ит те - кейде оның қолына, кейде  мұның қолына түсетұғын нәрсе. Күшті  жігіт те үнемі бір елден шыға ма? Кейде ана елден, кейде мына елден шығады. Мұның бәрін адам өз өнеріменен жасаған жоқ. Бір озған, бір жыққан үнемі озып, үнемі жығып  жүрмейді. Соның бәрін де біле тұра, жерге кіргендей болып я бір  арамдығы, жамандығы шыққандай несіне ұялып, қорланады екен?

  Енді  осылардан білсеңіз болады: надан  ел қуанбас нәрсеге қуанады һәм  және қуанғанда не айтып, не қойғанын, не қылғанын өзі білмей, есі шығып, бір түрлі мастыққа кез болып  кетеді. Һәм ұялғандары ұялмас нәрседен ұялады, ұяларлық нәрседен ұялмайды. Мұның  бәрі - надандық, ақымақтықтың әсері. Бұларын  айтсаң, кейбіреуі «рас, рас» деп  ұйыған болады. Оған нанба, ертең ол да әлгілердің бірі болып кетеді. Көңілі, көзі жетіп тұрса да, хайуан секілді әуелгі әдетінен бойын тоқтата алмайды, бір тиянақсыздыққа түсіп кетеді, ешкім тоқтатып, ұқтырып болмайды. Не жаманшылық болса да бір әдет етсе, қазақ ол әдетінен еріксіз қорыққанда я өлгенде тоқтайды, болмаса ақылына жеңгізіп, мұным теріс екен деп біліп, ойланып өздігінен тоқтаған адамды көрмессің.

  1894

  ЖИЫРМА  ЖЕТІНШІ СӨЗ 

  (Сократ  хакімнің сөзі)

  Бір күні Сократ хакім бір Аристодим  деген ғалым шәкіртіне құдай  табарака уа тағалаға құлшылық қылмақ турасында айтқан сөзі. Ол өзі құлшылық қылғандарға күлуші еді.

  - Әй, Аристодим, ешбір адам бар  ма, сенің білуіңше, қылған өнерлері  себепті адам таңырқауға лайықты? - деді.

  Ол  айтты:

  Толып жатыр, қазірет.

  Бірінің атын аташы, - дейді.

  Гомерге бәйітшілігі себепті, Софоклге трагедиясы себепті, яғни біреудің сыйпатына түспектік, Зевксиске суретшілігі себепті таңырқаймын, - деп, соған ұқсаған неше онан басқа өнерлері әшкере болған жандарды айтты.

  Олай  болса, кім артықша ғажайыптануға  лайықты: жансыз, ақылсыз, құр пішінді жасайтұғын суретші ме? Я жан иесі, ақыл иесі адамды жаратушы ма? - дейді.

  Соңғысы лайықты, - дейді, - бірақ ол жаратушы жаратты, өздігінен кез келіп, солай болып кетпей, басынан біліп істеген хикметімен болса, - дейді.

  Жә, пайдалы нәрсе дүниеде көп, бірінің пайдасы көрініп, білініп тұрады. Кейбірінің пайдасы анық білінбейді. Соның қайсысын хикмет көресің? - деді.

  Әрине, әшкере пайдаға бола жаратылғанын хикмет десек керек деймін, - дейді.

  Жә, олай болса, адамды жаратушы хауаси хамса  заһри бергенде, тахқиқ ойлап, олардың  пайдасының барлығы түгел оған мұқтаж боларлығын біліп бергендігі әшкере тұр ғой. Әуелі көзді көрсін деп беріпті, егер көз жоқ болса, дүниедегі көрікті нәрселердің көркінен қайтып ләззат алар едік? Ол көз өзі нәзіктігінен керегіне қарай ашып, жауып тұруы үшін қабақ беріпті. Желден, ұшқыннан қаға берсін болуы үшін кірпік беріпті. Маңдай теріні көзден қағып тұруға керек болғандығынан, басқа тағы керегі бар қылып қас беріпті. Құлақ болмаса, не қаңғыр, не дүңгір, дауыс, жақсы үн, күй, ән – ешбірінен ләззаттанып хабар ала алмас едік. Мұрын иіс білмесе, дүниеде не тәтті, не қатты не дәмдінің қайсысынан ләззат алар едік? Бұлардың бәрі біздің пайдамыз емес пе?

  Көзді, мұрынды ауызға жақын жаратыпты, ішіп-жеген асымыздың тазалығын  көріп, иісін біліп, ішіп-жесін деп. Бізге керегі бар болса да, жиіркенерлік жері бар тесіктерді бұл бастағы ғазиз білімді жерімізден алыс апарып тесіпті, мұның бәрі хикметпен біліп істелгендігіне дәлел емес пе? - депті.

  Сонда Аристодим тахқиқ ойлап тексергенде, адамды жаратушы артық хикмет иесі екендігіне һәм махаббатыменен жаратқандығына шүбәсі қалмады.

  Олай  болғанда және не ойлайсың, һәмма мақұлыхатты жас балаларына елжіретіп, үйірілтіп тұруын көргенде уа һәмма мақұлыхаттың өлімін жек көріп, тіршілікте көп қалмақшылығын тілеп, ижтиһад қылуын көргенде, өсіп-өнуінің қамында болудан басқа істі аз ойламақтары - бұларының бәрі жұрт болсын, өссін, өнсін үшін. Солардың бәрін жаратқанда көңілдерін солайша ынтықтандырып қойғандығы һәм мұның бәрі жақсы көргендігінен екенін білдірмей ме? - дейді.

  Ей, Аристодим! Қалайша сен бір өзіңнен, яғни адамнан басқада ақыл жоқ деп ойлайсың? - еді. - Адамның денесі өзің жүрген жердің бір битімдей құмына ұқсас емес пе? Денеңде болған дымдар жердегі сулардың бір тамшысындай емес пе? Жә, сен бұл ақылға қайдан ие болдың? Әрине, қайдан келсе де, жан деген нәрсе келді де, сонан соң ие болдың. Бұл ғаламды көрдің, өлшеуіне ақылың жетпейді, келісті көрімдігіне һәм қандай лайықты жарастықты законімен  
жаратылып, оның ешбірінің бұзылмайтұғынын көресің. Бұлардың бәріне таңғажайып қаласың һәм ақылың жетпейді, осылардың бәрі де кез келгендікпен бір нәрседен жаралған ба, яки бұлардың иесі бір өлшеусіз ұлы ақыл ма? Егер ақылменен болмаса, бұлайша бұл есебіне, өлшеуіне  
ой жетпейтұғын дүние әрбір түрлі керекке бола жаратылып һәм бір-біріне себеппен байланыстырылып, пенденің ақылына өлшеу бермейтұғын мықты көркем законге қаратылып жаратылды, - дейді.

  Ол  айтты:

  Тахқиқ  бұл айтқаныңның бәрі рас, жаратушы артық ақыл иесі екендігі мағлұм болды. Ол құдайдың ұлықтығына іңкәрім жоқ. Бірақ сондай ұлық құдай менің құлшылығыма не қылып мұқтаж болады? - деді.

  Ей, Аристодим! Қате айтасың. Мұқтаж болмағанда да, біреу сенің қамыңды жесе, сенің оған қарыздар екендігіңе де ұстаз керек пе? - деді.

  Аристодим айтты:

  Ол  менің қамымды жейтұғынын мен  қайдан білем? - деді.

  Жә, олай болса һәмма мақұлыққа да қара, өзіңе де қара, жанды бәрімізге де беріпті. Жанның жарығын бәрімізге де бірдей ұғарлық қылып беріп пе? Адам алдын, артын, осы күнін - үшеуін де тегіс ойлап тексереді. Хайуан артын, осы күнін де бұлдыр біледі, алдыңғы жағын тексермекке тіпті жоқ. Хайуанға берген денеге қара, адамға берген денеге қара. Адам екі аяғына басып тік тұрып, дүниені тегіс көрмекке, тегіс тексермекке лайықты һәм өзге хайуандарды құлданарлық, пайдасын көрерлік лайығы бар. Хайуанның бірі аяғына сеніп жүр, бір өзіңдей хайуанды құлданарлық лайығы жоқ. Адам өзі өзіне сенбесе, адамды да хайуан секілді қылып жаратса, ешнәрсеге жарамас еді. Хайуанға адамның ақылын берсе, мұнша шеберлік, мұнша даркарлік, бір-біріне ғылым үйретерлік шешендік салахият ол денеге лайықты келмейді. Қай өгіз шаһар жасап, құрал жасап, неше түрлі сайман жасап, сыпайылық шеберліктің үдесінен шығарлық қисыны бар? Бірақ адам баласы болмаса, бұл ғажайып ақылды және ғажайыппен жасаған денеге кіргізіп, мұнша салахият иесі қылғаны хиқметпенен өзге хайуанға сұлтан қылғандығына дәлел емес пе? Ол дәлел болса, адам баласын артық көріп, қамын әуелден алланың өзі ойлап жасағанына да дәлел емес пе? Енді адам баласының құлшылық қылмаққа қарыздар екені мағлұм болмай ма? - депті.