Акпаратты коргау

  ОН  ТӨРТІНШІ СӨЗ 

  Тірі  адамның жүректен аяулы жері бола ма? Біздің қазақтың жүректі кісі дегені - батыр кісі дегені. Онан басқа жүректің қасиеттерін анықтап біле алмайды. Рақымдылық, мейірбандылық, әртүрлі  істе адам баласын өз бауырым деп, езіне ойлағандай оларға да болса  игі еді демек, бұлар - жүрек ісі. Асықтық та - жүректің ісі. Тіл жүректің айтқанына көнсе, жалған шықпайды. Амалдың  тілін алса, жүрек ұмыт қалады. Қазақтың «жүректісі» мақтауға сыймайды. Айтқанға көнгіш, уағдада тұрғыш, бойын жаманшылықтан  тез жиып алғыш, көштің соңынан итше ере бермей, адасқан көптен атының басын бұрып алуға жараған, әділетті ақыл мойындаған нәрсеге, қиын да болса, мойындау, әділетті ақыл мойындамаған нәрсеге, оңай да болса, мойындамау - ерлік, батырлық осы болмаса, қазақтың айтқан батыры - әншейін жүректі емес, қасқыр жүректі деген сөз.

  Қазақ та адам баласы ғой, көбі ақылсыздығынан азбайды, ақылдың сөзін ұғып аларлық  жүректе жігер, қайрат, байлаулылықтың жоқтығынан азады. Білімді білсе  де, арсыз, қайратсыздығынан ескермей, ұстамай кетеді. Жаманшылыққа бір  елігіп кеткен соң, бойын жиып алып кетерлік қайрат қазақта кем болады. Осы жұрттың көбінің айтып  жүрген мықты жігіт, ер жігіт, пысық  жігіт деп ат қойып жүрген кісілерінің  бәрі - пәлеге, жаманшылыққа еліртпек үшін, бірін-бірі «айда, батырлап!» қыздырып алады да, артын ойлатпай, азғыратұғын  сөздері. Әйтпесе құдайға терістіктен, не ар мен ұятқа терістіктен сілкініп, бойын жиып ала алмаған кісі, үнемі  жаманшылыққа, мақтанға салынып, өз бойын  өзі бір тексермей кеткен кісі, тәуір жігіт түгіл, әуелі адам ба өзі?

  1893

  ОН  БЕСІНШІ СӨЗ 

  Ақылды  кісі мен ақылсыз кісінің, менің  білуімше, бір белгілі парқын  көрдім.

  Әуелі - пенде адам болып жаратылған соң, дүниеде ешбір нәрсені қызық  көрмей жүре алмайды. Сол қызықты  нәрсесін іздеген кезі өмірінің ең қызықты уақыты болып ойында қалады. Сонда есті адам, орынды іске қызығып, құмарланып іздейді екен дағы, күнінде  айтса құлақ, ойланса көңіл сүйсінгендей болады екен. Оған бұл өткен  өмірдің өкініші де  жоқ болады  екен.

  Есер  кісі орнын таппай, не болса сол  бір баянсыз, бағасыз нәрсеге  қызығып, құмар болып, өмірінің қызықты, қымбатты шағын итқорлықпен өткізіп  алады екен дағы, күнінде өкінгені пайда болмай-ды екен. Жастықта бұл  қызықтан соң және бір қызық тауып  алатын кісімсіп, жастығы тозбастай, буыны босамастай көріп жүріп, бірер  қызықты қуғанда-ақ мойны қатып, буыны құрып, екінші талапқа қайрат қылуға жарамай қалады  екен.

  Үшінші - әрбір нәрсеге қызықпақтық. Ол өзі  бойға құмарлық пайда қылатын  нәрсе екен. Әрбір құмарлық өзіне  бір дерт болады екен, әртүрлі құмар  болған нәрсеге жеткенде, яки әне-міне, жетер-жетпес болып жүргенде, бір  түрлі мастық пайда болады екен.

  Әрбір мастық бойдан оғатты көп шығарып, ақылдың  көзін байлап, төңіректегі қараушылардың  көзін ашып, «ананы-мынаны» дегізіп, бойды сынататұғын нәрсе екен. Сол уақытта есті кісілер үлкен  есі шықпай, ақылды қолдан жібермей, бойын сынатпай жүріп ізденеді екен. Есер кісілер ер-тоқымын тастап, бөркі түсіп қалып, етегі атының к...н жауып кетіп, екі көзі аспанда, жынды кісіше шаба беруді біледі  екен, соны  көрдім.

  Егерде  есті кісілердің қатарында болғың келсе, күнінде бір мәртебе, болмаса  жұмасында бір, ең болмаса айында бір, өзіңнен өзің есеп ал! Сол алдыңғы  есеп алғаннан бергі өмірді қалай  өткіздің екен, не білімге, не ахиретке, не дүниеге жарамды, күнінде өзің өкінбестей қылықпен өткізіппісің? Жоқ, болмаса, не қылып өткізгеніңді өзің де  білмей қалыппысың?

  1893

  ОН  АЛТЫНШЫ СӨЗ

  Қазақ құлшылығым құдайға лайық болса  екен деп қам жемейді. Тек жұрт қылғанды біз де қылып, жығылып, тұрып  жүрсек болғаны дейді. Саудагер несиесін жия келгенде «тапқаным осы, біттім деп, алсаң — ал, әйтпесе саған  бола жерден мал қазам ба?» дейтұғыны  болушы еді ғой. Құдай тағаланы дәл  сол саудагердей қыламын дейді. Тілін жаттықтырып, дінін тазартып, ойланып, үйреніп әлек болмайды. «Білгенім  осы, енді қартайғанда қайдан үйрене аламын» дейді. «Оқымадың демесе болады дағы, тілімнің келмегенін қайтушы  еді» дейді. Оның тілі өзге жұрттан  бөлекше жаратылып па?

  1893   

ОН  ЖЕТІНШІ СӨЗ   
 

  Қайрат, ақыл, жүрек үшеуі өнерлерін айтысып, таласып келіп, ғылымға жүгініпті. Қайрат айтыпты: «Ей, ғылым, өзің де білесің  ғой, дүниеде ешнәрсе менсіз кәмелетке  жетпейтұғынын; әуелі, өзіңді білуге ерінбей-жалықпай үйрену керек, ол - менің ісім. Құдайға  лайықты ғибадат қылып, ерінбей-жалықпай орнына келтірмек те - менің ісім. Дүниеге лайықты өнер, мал тауып, абұйыр мансапты еңбексіз табуға болмайды. Орынсыз, болымсыз нәрсеге үйір қылмай, бойды таза сақтайтұғын, күнәкәрліктен, көрсеқызар жеңілдіктен, нәфсі шайтанның  азғыруынан құтқаратұғын, адасқан жолға  бара жатқан бойды қайта жиғызып  алатұғын мен емес пе? Осы екеуі  маған қалай таласады?» - депті.

  Ақыл  айтыпты: «Не дүниеге, не ахиретке не пайдалы болса, не залалды болса, білетұғын - мен, сенің сөзіңді ұғатұғын - мен, менсіз пайданы іздей алмайды  екен, залалдан қаша алмайды екен, ғылымды  ұғып үйрене алмайды екен, осы екеуі  маған қалай таласады? Менсіз өздері неге жарайды?» - депті.

  Онан  соң жүрек айтыпты: «Мен - адамның  денесінің патшасымын, қан менен  тарайды, жан менде мекен қылады, менсіз тірлік жоқ. Жұмсақ төсекте, жылы үйде тамағы тоқ жатқан кісіге төсексіз кедейдің, тоңып жүрген киімсіздің, тамақсыз аштың күй-жәйі қандай болып  жатыр екен деп ойлатып, жанын  ашытып, ұйқысын ашылтып, төсегінде  дөңбекшітетұғын - мен. Үлкеннен ұят  сақтап, кішіге рақым қылдыратұғын - мен, бірақ мені таза сақтай алмайды, ақырында қор болады. Мен таза болсам, адам баласын алаламаймын: жақсылыққа елжіреп еритұғын - мен, жаманшылықтан  жиреніп тулап кететұғын - мен, әділет, нысап, ұят, рақым, мейірбаншылық дейтұғын нәрселердің бәрі менен шығады, менсіз осылардың көрген күні не? Осы екеуі  маған қалай таласады?» - депті.

  Сонда ғылым бұл үшеуінің сөзін тыңдап болып, айтыпты:

  - Ей, қайрат, сенің айтқаныңның бәрі  де рас. Ол айтқандарыңнан басқа  да көп өнерлеріңнің бары рас,  сенсіз ешнәрсенің болмайтұғыны  да рас,  бірақ қаруыңа қарай қаттылығың да мол,  пайдаң да мол, бірақ залалың да мол,  кейде  жақсылықты  берік ұстап,  кейде жамандықты берік ұстап  кетесің, соның жаман, - депті.

  -Ей, ақыл! Сенің айтқандарыңның бәрі де рас. Сенсіз ешнәрсе   табылмайтұғыны   да   рас.   Жаратқан   тәңіріні   де   сен   танытасың, жаралған екі дүниенің жайын да сен білесің. Бірақ сонымен тұрмайсың, амал да, айла да - бәрі сенен шығады. Жақсының, жаманның  
екеуінің де сүйенгені, сенгені - сен; екеуінің іздегенін тауып беріп жүрсің, соның жаман, - депті. - Сен үшеуіңнің басыңды қоспақ - менің ісім, - депті.  Бірақ сонда билеуші, әмірші жүрек болса жарайды. Ақыл, сенің қырың көп, жүрек сенің ол көп қырыңа жүрмейді. Жақсылық айтқаныңа жаны-діні құмар болады. Көнбек түгіл қуанады. Жаманшылық айтқаныңа ермейді. Ермек түгіл жиреніп, үйден  қуып  шығарады.

  - Қайрат, сенің қаруың көп, күшің мол, сенің де еркіңе жібермейді. Орынды іске күшіңді аятпайды. Орынсыз жерге қолыңды босатпайды. Осы үшеуің басыңды қос, бәрін де жүрекке билет, - деп ұқтырып айтушының аты ғылым екен. Осы үшеуің бір кісіде менің айтқанымдай табылсаңдар, табанының топырағы көзге сүртерлік қасиетті адам - сол. Үшеуің ала болсаң, мен жүректі жақтадым. Құдайшылық сонда, қалпыңды таза сақта, құдай тағала қалпыңа әрдайым қарайды деп  кітаптың айтқаны осы, — депті.

  1893

  ОН СЕГІЗІНШІ СӨЗ 

  Адам  баласына жыртықсыз, кірсіз, сыпайы киініп, һәм ол киімін былғап, былжыратып кимей, таза кимек - дұрыс іс. Ләкин өз дәулетінен артық киінбек, не киімі артық болмаса да, көңіліне қуат тұтып, тым айналдырмақ - кербездің ісі.

  Кербездің екі түрлі қылығы болады: бірі бет-пішінін, мұртын, мүшесін, жүрісін, қас-қабағын қолдан түзетіп, шынтағын көтеріп, қолын тарақтап әуре болмақ. Біреуі атын, киімін «айран ішерім» деп, солардың арқасында сыпайы, жұғымды жігіт атанбаққа, өзінен ілгерілерге елеулі болып, өзі қатардағының ішін күйдіріп, өзінен кейіншілерге «әттең, дүние-ай, осылардың атындай ат мініп, киіміндей киім кигеннің не арманы бар екен?!» - дейтұғын болмаққа ойланбақ.

  Мұның бәрі - масқаралық, ақымақтық. Мұны адам бір ойламасын, егерде бір ойласа, қайта адам болмағы - қиын іс. Кербез дегенді осындай кер, кердең немеден безіңдер деген сөзге ұқсатамын. Тегінде, адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озбақ. Онан басқа нәрсеменен оздым ғой демектің бәрі де - ақымақтық.

  1893

  ОН  ТОҒЫЗЫНШЫ СӨЗ 

  Адам  ата-анадан туғанда есті болмайды: естіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі  жақсы, жаманды таниды дағы, сондайдан  білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі  де есті болады. Әрбір естілік жеке өзі іске жарамайды. Сол естілерден естіп, білген жақсы нәрселерді ескерсе, жаман дегеннен сақтанса, сонда іске жарайды, сонда адам десе болады. Мұндай сөзді есіткенде шайқақтап, шалықтанып не салбырап, салғырттанып есітсе, не есіткен  жерде қайта қайырып сұрап  ұғайын деп тұшынбаса, не сол жерде  сөздің расына көзі жетсе де, шыға беріп  қайта қалпына кетсе, естіп-есітпей  не керек? Осындай сөз танымайтұғын елге сөз айтқанша, өзіңді танитұғын  шошқаны баққан жақсы деп бір  хакім айтқан екен, сол секілді  сөз болады.

  1893

  ЖИЫРМАСЫНШЫ СӨЗ 

  Тағдырдың жарлығын білесіздер - өзгерілмейді. Пендеде  бір іс бар жалығу деген. Ол - тағдырда адаммен бірге жаратылған нәрсе, оны адам өзі тапқан емес. Оған егер бір еліксе, адам баласы құтылмағы  қиын. Қайраттанып, сілкіп тастап кетсең де, ақырында тағы келіп жеңеді. Ақылы  түгел, ойлы адамның баласы байқаса, осы адам баласының жалықпайтұғын  нәрсесі бар ма екен? Тамақтан да, ойыннан да, күлкіден де, мақтаннан  да, кербездіктен де, тойдан да, топтан да, қатыннан да көңіл, аз ба, көп пе, жалығады. Оның үшін бәрінің ғайыбын  көреді, баянсызын біледі, көңілі бұрынғыдан да суый бастайды. Дүние бірқалыпты тұрмайды, адамның қуаты, ғұмыры бірқалыпты тұрмайды. Әрбір мақлұққа құдай тағала бірқалыпты тұрмақты берген жоқ. Енді көңіл қайдан бірқалыпты тұра алады?

  Бірақ осы жалығу деген әрнені көрем  деген, көп көрген, дәмін, бағасын, бәрінің  де баянсызын біліп жеткен, ойлы адамнан шығады. Соншалық ғұмырының  баянсызын, дүниенің әрбір қызығының акырының шолақтығын көрген-білгендер тіршіліктен де жалықса болады. Бұлай болғанда ақымақтық, қайғысыздық та бір ғанибет екен деп ойлаймын.

  1894

  ЖИЫРМА  БІРІНШІ СӨЗ 

  Аз  ба, көп пе, адам баласы бір түрлі  мақтаннан аман болмағы - қиын іс. Сол  мақтан деген нәрсенің мен екі  түрлісін байқадым: біреуінің атын үлкендік деп атаймын, біреуін мақтаншақтық деймін. Үлкендік - адам ішінен өзін-өзі  бағалы есеп қылмақ. Яғни, надан атанбастығын, жеңіл атанбастығын, мақтаншақ атанбастығын, әдепсіз, арсыз, байлаусыз, пайдасыз, сұрамшақ, өсекші, өтірікші, алдамшы, кеселді - осындай  жарамсыз қылықтардан сақтанып, сол  мінездерді бойына қорлық біліп, өзін ондайлардан зор есептемек. Бұл  мінез - ақылдылардың, арлылардың, артықтардың  мінезі. Олар өзімді жақсы демесе, мейлі  білсін, жаман дегізбесем екен деп  азаптанады. Екінші, мақтаншақ деген  біреуі «демесін» демейді, «десін»  дейді. Бай десін, батыр десін, қу десін, пысық десін, әрдайым не түрлі  болса да, «десін» деп азаптанып  жүріп, «демесінді» ұмытып кетеді. Ұмытпақ  түгіл, әуелі іс екен деп ескермейді. Мұндай мақтаншақтардың өзі үш түрлі  болады. Біреуі жатқа мақтанарлық  мақтанды іздейді. Ол - надан, ләкин  надан да болса адам. Екіншісі өз елінің ішінде мақтанарлық мақтанды іздейді. Оның надандығы толық, адамдығы әбден толық емес. Үшіншісі өз үйіне  келіп айтпаса, я ауылына ғана келіп айтпаса, өзге кісі қостамайтын  мақтанды іздейді. Ол - наданның наданы, ләкин өзі адам емес.

  Жатқа мақталсам екен деген елім мақтаса  екен дейді. Еліме мақталсам екен деген ағайыным мақтаса екен дейді. Ағайынның ішінде өзі мақтау іздеген  өзімді өзім мақтап жетем дейді.

  1894

  ЖИЫРМА  ЕКІНШІ СӨЗ 

  Дәл осы күнде қазақтың ішінде кімді  жақсы көріп, кімді қадірлеймін  деп ойладым.

  Байды қадірлейін десең, бай жоқ. Бай болса, өз басының, өз малының еркі өзінде болмас па еді? Ешбір байдың өз малының  еркі өзінде жоқ. Кей бай өзі біреумен күш таластырамын деп, жүз кісіге қорғалауықтығынан жалынып, малын  үлестіріп жүр. Ойлайды: жалынтып бердім деп, ақымақтығынан. Жоқ, өзі жалынып беріп жүр. Қайыр да емес, мырзалық та емес, өз елімен, өз жерімен ойраңдасып, ойсыздарға қойнын ашып, малын шашып жүр. Кей байлар, елдегі құттылар, сүттілер берекелесе алмаған соң, кеселді қулар көбейіп кетіп, көп қорқытып, іздеген нәрсесі жоқ, еріксіз кім болса соған жеміт болып жүр.