Жыццё і дзейнасць Сымона Рак-Міхайлоўскага

   Наступныя тры месяца жыцця Рак-Міхайлоўскага, праведзеныя ім спачатку ў віленскай  турме Лукішкі, а пасля ў спецыяльнай  турме для палітычных зняволеных у Вронках, падрабязна апісваюцца ім самім у дзённіку, які друкуецца ніжэй. Следства па справе грамадоўцаў вялося амаль год, а судовы працэс, які ўвайшоў у гісторыю як "працэс 56-ці", адбыўся ў Вільні ў вясной 1928 г. Сымон Рак-Міхайлоўскі, як і іншыя галоўныя лідэры Грамады, быў асуджаны на 12 год зняволення.

   Пасля вынясення судовага прысуду лідэры Грамады былі размеркаваныя па розных польскіх турмах. Рак-Міхайлоўскі быў накіраваны разам з Максімам Бурсевічам у новую для яго турму - у Каранова Пазнанскага ваяводства

   4) Грамадска палітычная дзейнасць у БССР

   Вызвалены з турмы, Сымон Рак-Міхайлоўскі  прыбыў у Вільню 5 траўня 1930 г. Аднак у далейшую палітычную барацьбу не здолеў уключыцца, па прычыне пагоршыўшагася стана здароўя. Таксама яго схільнасці ў бок савецкага кіраўніцтва заахавоцілі яго пераехаць ў Мінск, Рак-Міхайлоўскі спачатку кароткі час працаваў у сектары навукі Наркамата асветы БССР, а ў лютым 1931 г. быў прызначаны дырэктарам Беларускага дзяржаўнага гістарычнага музея. Гэтая пасада натуральным вымагала ад яго і пэўнай грамадскай актыўнасці. Рак-Міхайлоўскі таксама выбіраўся сябрам ЦВК БССР, сябрам рэспубліканскага МОПРа, членам дома вучоных і секцыі навуковых работнікаў. Пасля прыезду ў Менск, магло б падацца, што нарэшце ў жыцці Сымона Рак-Міхалоўскага з'явілася светлая паласа і ён атрымаў магчымасць бесперашкодна займацца карыснай для беларускага народа дзейнасцю. Аднак жа, ведаючы тагачасную маральна-псіхалагічную атмасферу ў БССР, можна сумнявацца, што Рак-Міхайлоўскі ўвесь час пачуваў сябе ў Менску спакойна, камфортна і, галоўнае, бяспечна

   Урэшце  гэта скончылася тым, што ў жніўні 1933 года ўсе былыя беларускія сеймавыя паслы разам з шэрагам іншых  заходнебеларускіх дзеячоў былі арыштаваны органамі АДПУ па справе т. зв. "Беларускага нацыянальнага  цэнтру". Амаль паўгода Сымону Рак-Міхайлоўскаму і іншым дзеячам давялося правесці ў турме, якая месцілася ў сутарэннях будынка менскага ГПУ.

   9 студзеня 1934 года рашэннем судовай  калегіі АДПУ БССР Рак-Міхайлоўскі  быў прыгавораны да вышэйшай  меры пакарання з заменай на 10 гадоў папраўча-працоўных лагераў.  Прысуд выносіўся ў адсутнасці абвінавачаных і яны даведаліся пра яго ўжо толькі ў цягніку, падчас руху на вызначаныя ім месцы зняволення. Прысуд, вынесены былым беларускім паслам, не быў самым жорсткім (25 чалавек, якія праходзілі з імі па адной справе, былі адразу расстраляныя), найбольш вядомых зняволеных, у тым ліку і Рак-Міхайлоўскі, былі аддзелены ад асноўнай масы вязняў і ў Оршы перасаджаныя ў іншы вагон, які кіраваўся на Салаўкі (асноўны эшалон рушыў у Сібір і на Далёкі Ўсход).

   23 красавіка 1938 г. ён быў паўторна  арыштаваны і перавезены ў  Менск, дзе 14 лістапада таго  ж года Асобай тройкай НКВД  БССР як агент ІІ аддзела  польскага Генеральнага штаба прысуджаны да вышэйшай меры пакарання. Прысуд быў выкананы 27 лістапада 1938 г. Злачынцам у вачах савецкай дзяржавы Сымон Рак-Міхайлоўскі лічыўся да 18 красавіка 1956 г., калі ён быў афіцыйна рэабілітаваны па абедзвюх справах. 

   Такі  быў жыццёвы шлях Сымона Рак-Міхайлоўскага, аднаго з найбольш вядомых і заслужаных беларускіх нацыянальных дзеячоў ХХ стагоддзя. З аднаго боку, заслугі Рак-Міхайлоўскага перад беларускім народам - несумненныя. Ён стаяў ля вытокаў беларускай вайсковай справы, шмат зрабіў для развіцця беларускай нацыянальнай адукацыі і культуры, актыўна прапагандаваў беларускую нацыянальную ідэю, імкнучыся падняць яе на масавы ўзровень. З іншага боку, ён неаспрэчна ўклаў сваю лепту і ў тое, што беларускі нацыянальны рух у міжваеннай Заходняй Беларусі набыў у асноўным выразна леварадыкальны характар, што з цяперашняй перспектывы не ўспрымаецца як факт адназначна станоўчы: вельмі многім беларусам дзякуючы гэтаму давялося служыць, як пасля аказалася, цалкам чужым для беларускіх нацыянальных інтарэсаў ідэям і нават пакласці за ўвасабленне камуністычнай утопіі ўласнае жыццё. Думаецца, што адзіна правільным і справядлівым будзе ацэньваць учынкі і дзеянні Сымона Рак-Міхайлоўскага толькі з улікам таго часу і тых умоваў, у якіх яму воляй сляпога лёсу было вызначана працаваць. Вынікі самаахвярнай беларускай дзейнасці Рак-Міхайлоўскага і ягоных сучаснікаў бачныя сёння хоць бы ў тым, што беларусы як народ усё ж здолелі ацалець у віхурах ХХ стагоддзя і напрыканцы яго нават стварыць сваю дзяржаву.  
 
 
 
 
 
 
 

Крыніца: 

Пашкевіч  А. Сымон Рак-Міхайлоўскі: старонкі жыцця і дзейнасці // Куфэрак Віленшчыны. 2007. № 1 (12). С. 4–30.