Утварэнне Вялікага княства Літоўскага

      Такім чынам, інстытут Вальных Соймаў дазваляў сярэдняй і дробнай шляхце прымаць удзел у палітычным жыцці краіны. Гараджане не мелі сваіх прадстаўнікоў у Сойме .

      Мэтазгодна звярнуць увагу на сістэму мясцовага кіравання. Адзначым, што яна была дакладна рэгламентавана, кожная службовая асоба мела пэўныя правы і абавязкі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

      §4. Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел 

      Адзінкамі мясцовага кіравання былі землі, якія падзяляліся на воласці і цівунствы (на Жмудзі). Пазней Віленскае і Трокскае ваяводствы падзяліліся на староствы³, дзяржавы⁴, воласці.

      Ваяводствы  дзяліліся на паветы, якія былі з незначнай тэрыторыяй і вельмі вялікія. Паводле адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформы 1564-1566 гг. дакладна вызначаны межы паветаў. Гэты падзел застаўся да канца ХVIII ст. і у цэлым даецца ў наступнай таблцы. 

      Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел беларускіх зямель у ХVI ст. 

	Ваяводствы	Паветы
	Віленскае	Віленскі, Ашмянскі, Лідскі, Браслаўскі
	Трокскае	Трокскі, Гарадзенскі
	Полацкае	Полацкі
	Наваградскае	Наваградскі, Слонімскі ,Ваўкавыскі
	Віцебскае	Віцебскі, Аршанскі
	Берасцейскае	Берасцейскі, Пінскі
	Мсціслаўскае	Мсціслаўскі
	Менскае	Менскі, Рэчыцкі, Мазырскі

 

      Павет быў цэнтрам шляхецкага жыцця і шляхецкіх інтарэсаў – адміністрацыйных, судовых, палітычных і грамадскіх.

      Адрознівалася ад вышэй прыведзенай сістэмы  кіраванне горадам.

      На  чале органаў самакіравання ў горадзе стаяў войт, які назначаўся вялікім князем ці выбіраўся мяшчанамі. У прыватна-ўласніцкім горадзе войта прызначаў яго ўладальнік.

      Рада выбіралася прызначанымі войтам выбаршчыкамі і мела ад 6 да 24 членаў. Яна кіравала гарадской гаспадаркай, разглядала грамадзянскія справы гараджан.

      Бурмістр  – выбарная асоба ў магістрат⁵. У абавяакі бурмістра ўваходзіла загадванне гарадской казной, старшынства на пасяджэннях суда.

      Лава  – судовая калегія, якая складалася з войта і лаўнікаў. Яна разглядала крымінальныя справы мяшчан. 
 

Гарадское самакіраванне 

      Магістрат

      Рада                          войт                                     лава

      радцы                        бурмістры                       лаўнікі 
 

      Такім чынам, у ХV-ХVI ст.ст. Вялікае княства Літоўскае заставалася дзяржавай, якая захоўвала свой незалежны ўрад (адміністрацыю), свой парламент, тэрыторыю з акрэсленымі межамі, свае заканадауства.

      ВКЛ у вынніку гістарычных абставін заключыла з Польшчай Крэўскую (1385 г.) і Люблінскую (1569 г.) уніі. Імі не была ліквідавана самастойнаспь Беларуска-Літоўскай дзяржавы. Статут 1588 г. заканадаўча аформіў яе захаванне як самастойнай і незалежнай.

      Для абедзвюх дзяржаў заставаліся агульнымі толькі Сойм і кароль. Але ліцьвінскі Сойм папярэднічаў агульнаму: ен збіраўся асобна ў Слоніме. У ВКЛ захоўваліся асобныя Рада, Сойм, арсмія і заканадаўства.

      Складальнікі  Статута не ўнеслі ў яго аніводнай нормы, якая б магла быць выкарыстана на шкоду дзяржаўнай самастойнасці ВКЛ. Поводле Статута атрымліваць маенткі, займаць дзяржаўныя пасады ў княстве маглі толькі мясцовыя ўраджэнцы і ні ў якім выпадку ¢¢чужаземцы¢¢ ці ¢¢суседзі¢¢. Каб атрымаць падтрымку ліцьвінскай шляхты, захаваць за сабой вялікакняжацкі трон у ВКЛ, польскі кароль Жыгімонт III Ваза быў вымушаны згадзіцца і зацвердзіць Статут прывілеем (граматай) 28 студзеня 1588 г. Аднак Статут быў наўмысна выдадзены (у друкарні Мамонічаў у Вільні) без каралеўскіх грамат, каб падкрэсліць самастойнасць ВКЛ.

      Варта адзначыць існаванне ў ВКЛ незалежнага ўрада і мясцовай адміністрацыі, сваей установы замежных спраў – Дзяржаўнай' Канцалярыі, сваей дзяржаўнай скарбонкі, сваей сістэмы ганаровых званняў і пасадаў. А галоўнае, тут функцыянавалі ўласныя законы, сабраныя ў Статуце, якія якраз былі юрыдычным падмуркам незалежнага Беларуска-Літоўскага гаспадарства.

      Можна пагадзіцца с шэрагам навукоўцаў, якія сцвярджаюць, што не адбылося новага дзяржаўнага ўтварэння, вядомага пад назвай ¢¢Рэч Паспалітая¢¢⁶. Нашы продкі, як сведчаць гістарычныя крыніцы, карысталіся тэрмінам "рэч паспалітая" – у дакументах на беларускай мове і тэрмінам "Rzeczpospolita" у дакументах на лаціне на працягу амаль усяго існавання Вялікага княства Літоўскага, пачынаючы ад ХIV стагоддзя, гэта значыць задоўгда 1569 г.

      Дакументы сведчаць. У Статуце 1529 года (10 артыкул 1 раздзел, 6 артыкул 3 раздзел, 2 артыкул 4 раздзел) тэрмін "рэч пасполітая" ужываецца ў значэнні "гаспадарства", "дзяржава", "краіна". Тое ж паўтараецца і ў шматлікіх артыкулах Статутаў 1566 і 1588 гадоў.

      Трэба адзначыпь, што палякі гэтаксама задоўга да Люблінскага Сойму ўжывалі тэрмін "рэч паспалітая" выключна як сінонім свайго гаспадарства, сваей дзяржавы.

      Пасля 1569 г, існавалі дзве незалежныя дзяржавы – Польскае каралеўства і Вялікае княства Літоўскае. На працягу доўгага часу блізкія ўзаемныя стасункі былі ў аднолькавай ступені вельмі выгадныя абедзюм дзяржавам.

      Каб пазбегнуць тэрміналагічнай блытаніны, захаваць навуковы падыход да гістарычных з’яваў, разбурыць некаторыя стэрэатыпы мыслення, мэтазгодна ўжываць Польская рэч паспалітая як сінонім Польскага каралеўства і Беларуская рэч паспалітая як сінонім княства Літоўскага.

      Трэба звярнуць увагу студэнтаў на яшчэ адну праблему, якая мае дачыненне да дзяржаўнасці ВКЛ і вельмі актуальна сення, на этапе адраджэння беларускай дзяржаўнасці. На семінарскім занятку мэтазгодна закрануць пытанне аб сімволіцы ВКЛ: флагу і гербе.

      У выніку варварскага знішчэння рэліквій і дакументаў у музеях і бібліятэках былога СССР, разбурэння цэркваў і другіх гістарычных помнікаў, якія захоўвалі многія тайны ў адносінах да сімволікі ВКЛ, сення ў гэтых пытаннях застаецца многа белых плямаў. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

      §5. Сімволіка ВКЛ 

      Няма  падставы гаварыць аб якім-небудзь агульнанацыянальным флагу беларусаў раней ХХ ст. Былі толькі асабістыя флагі літоўска-беларускіх магнатаў і ваенныя сцягі.

      У перыяд ВКЛ асноўным гербам з’яўлялася "Пагоня" - знак, які выкарыстоўваўся і вялікім князем – правіцелем беларуска-літоускай дзяржавы. Гэты знак сімвалізуе старажытную ўсходнеславянскую традыцыю - абараняпь межы сваей дзяржавы.

      Існуе некалькі летапісных версій гістарычнага паходжання герба “Пагоня”. Адна з  іх прыводзіцца ў Густынскім летапісу першай паловы ХVІІ ст., дзе гаворыцца, што князь Віцень «измысли себе герб и всему князьству печать: рыцарь збройный на коне с мечом, еже ныне наричут погоня». Некаторыя звязваюць з'яўленне герба “Пагоня” з дзейнасцю другога вялікага князя літоўскага – Нарыбута.

      Герб  “Пагоня” ўваходзіць у групу конных гербаў, шырока распаўсюджанных у еўрапейскай і ўсходнеславянскай геральдыцэ. Пячаткі з выявай коннага наездніка сустракаюцца ў полацкіх, наўгародскіх, мазавецкіх граматах. Фігура коннага рыцара сімвалізавала вярхоўную ўладу, вялікага князя.

Гістарычны факт “Пяцьдзесят першая харугва Жыгімонта-Нарыбута ў Груевальдскай бітве мела на сцягу каня з ездаком ва узбраненні на чырвоным полі. Сцягі у Літоускім войску Аляксандра Вітаўта былі амаль усе аднолькавыя, таму што мелі на штандарце рыцара ва узбраненні, які сядзеу на белым кані, трымаючы у паднятай руцэ меч на чырвоным полі”

      Пазней, пасля адміністрацыйнай рэформы 1564-1565 гадоў, калі ўзніклі ваяводствы, кожнае з іх атрымала вялікакняжацкі сцяг з казны. Вялікі сцяг ваяводства меў дзве касіцы, а сцяг павета - адну. Агульнадзяржаўны сцяг меў чатыры касіцы, а на палотнішчы была намалявана "Пагоня" і Дзева Марыя з дзіцём Ісусам у сонцы. Ваенны сцяг Гетмана - камандуючага літоўскай арміяй -меў чатырохвугольнае блакітнае палотнішча, з аднаго боку якога была намалявана "Пагоня".

      Вынік. Амаль усе паветы і ваяводствы мелі у ВКЛ рознакаляровыя сцягі з гербам "Пагоня". Традыцыі ўплывання гэтага герба, узнікшыя ў глыбокай старажытнасці, знаходзяць сваю легітымізацыю (афармленне праз заканадаўчыя акты) у ХVІ стагоддзі ў Статутах ВКЛ. Выява Пагоні фігуруе не толькі на пячатках дзяржауных устаноў і баявых штандартах ХVIII ст., яна крочыць праз дзесяцігоддзі і ў XIX ст.

      Герб  Пагоня знайшоў свае адлюстраванне  не толькі на штандартах вайсковых часцей, але і на дзяржаўным гербе Расіі.

      У канцы 50-х гадоў XIX ст., быў распрацаваны вялікі герб Расйс кай імперыі, дзе на крылах царскага арла былі размешчаны аб'яднаныя шчыты розных зямель. Сярод іх былі і звязаныя з былой тэрыторыяй ВКЛ. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

      Вынік

      I) Вялікае княства Літоўскае з'яўлялася паліэтнічнай дзяржавай, спачатку федэратыўнага, а потым унітарнага тыпу. Своеасаблівы феадальны федэралізм меў месца ў перыяд уваходжання новых земляў у склад гаспадарства ў пэўны "пераходны перыяд", калі "асвойваліся" далучаныя абшары. Але ён, як правіла, з часам разбураўся пад націскам агульнай унітарнай тэндэнцыі, што пачала панаваць у Беларуска-Літоўскай дзяржаве з канца ХV ст., калі Вітаўт на працягу 1392-1396 гадоў зліквідаваў сістэму мясцовага княжання. 3 другой паловы ХV ст. цэнтралізацыйныя працэсы яшчэ больш паскорыліся, бо набылі вагу агульнагаспадарчыя законы;

      2) на ўсіх землях гаспадарства, пачынаючы з ХУ ст., дзейнічаў адзіны, агульнапрыняты закон - Статут, уносіць змены у які нікому, аніякай мясцовай адміністрацыі, апрача Сойму княства, строга забаранялася;

      3) у ВКЛ існавала цвердая грашова-фінансавая і падатковая сістэма, дзейнічалі адзіныя прынцыпы судовага і адміністрацыйнага ўпарадкавання, быў прыняты агульны парадак прызначэння кіраўнікоў земляў, ваяводстваў і паветаў, паўсюль існавалі правілы выбараў на соймікі і Сойм, манархам зызначаўся адзін для ўсіх парадак і нават адны і тыя ж дні правядзення паветавых шляхецкіх соймікаў, існавала адзінае войска і адзіныя вайсковыя законы;

      4) усялякія сепаратысцкія памкненні далучаных да Княства земляў, ваяводстваў, паветаў ці проста асобннх моцных феадалаў лічыліся найвялікшым парушэннем законаў, дзяржаўным злачынствам і таму жорстка праследаваліся манархам і ўрадам;

      5) Беларуска-Літоўскаяй дзяржаве быў уласівы адносна дэмакратычны лад, найвышэйшы ў Еуропе ўзровень развіцця тэорыі парава і дасканальнасць судовай пракыкі. Выннікам гэтага з′явілася адсутнасць жорсткай тырані і ўрадавая абарона грамадзянскіх правоў і свабод, набліжэнне да рэлігійнай талерантнасці, канфесійнай і этнічна-культурнай цярпімасці;

        6) У час існавання ВКЛ як дзяржавы, да кашда ХVIII ст., не зніклі бясследна буйныя этнічныя групы насельніцтва – жамойты, татары, габраі і інш., яны карысталіся ўсімі існуючымі тады паляўніцтва і грамадзянскімі свабодамі і, наколькі змаглі, захавалі свае этнічнае аблічча;