Тарих - шындық, ал, оның дәмі удай ащы

Сөз басы

Адам баласы дүниеге келгеннен  бастап жер еміп, тіршілік нәрін  алатыны дәлелдеуді қажет етпейтін шығар. Сондықтан ғой, «жер ана» деп  оған бас иіп табынатынымыз. Алайда, жер емудің амал-айласы мен әдіс-тәсілдері  әр елде сан алуан түрмен қалыптасқан екен. Табиғаты мен ауа- райы тіршілікке қолайлы өңірде қоныс тепкен, өндірістері қарыштап дамыған елдер әу баста-ақ жермен тікелей қатынасқа көшіп, жайқалып өсіп, көзге көрініп тұрғанын ғана емес, қойнауындағы байлыққа да қолдарын малып үлгерулерінің арқасында қарыштап дамудың шыңына жетсе керек. Ал, көшпенділер біз жер астын айтпағанның өзінде оның үстіндегі өсімдік, шөп атаулыға да ол тұста қол ұшын тигізбедік. Көз алдымызда мөлдіріп, пісіп тұрған жеміс-жидекті үзіп жегенімізді есепке алмай-ақ қоялықшы. Жердің игілігін біз негізінен мал арқылы, одан шығатын өнім арқылы ғана көріп, дәмін таттық. Онымыздың өзі шын мәнінде, делдал арқылы жететін пайдалы коэффициенті шамалы тауар ретінде тұтынылды.

Тарих - шындық, ал, оның дәмі  удай ащы 

Тарихи деректерге көз салсақ, көшпенділер ұрпағының пешенесіне әу баста-ақ, артта қалушылықты жазып қойғандай көрінеді де тұрады. Ежелгі көшпенділер Орта және Орталық Азияда қазіргі қытайлар мен орыстардың арғы ата-бабаларының түсіне кірмей тұрғанда-ақ, алғашқы мемлекетті құрғанын тарихшылар дәлелдеп қойған. Расында, жыл санауымыздан бұрынғы 209 жылы шаңырақ көтерген Ғұн мемлекетінен бастасақ, көшпенділер ел билеудің, өкімет құрудың 2200 жылдан астам тарихы бар ежелгі халықтардың бірі. Бірақ, оның несімен мақтанамыз, қалай масайраймыз деген ой тағы келеді. Тарихи дерекке жүгінейік. Біздің жыл санауымыздан бұрынғы II ғасырда Ғұндар қала салған жоқ. Мал шаруашылығымен шұғылданды, судың тұнығын, шөптің шүйгінін іздеп жылдың төрт мезгілін көші-қонмен өткізді. Ал, VI-IX ғасырларда ежелгі монғол жерімен қоса Орта Азияның көп бөлігін түркі тайпалары биледі. Түркі қағанаты (555-745 жж) тұсында да көшпенділер отырықшылыққа айнала алмады. Әр тайпаға тиесілі жерлері болды, бір көшпенді қайтыс болса, зиратының үстіне оның көзі тірісінде өлтірген адамының санымен тас үйеді екен. X ғасырдан бастап түркі тайпаларының билігі әлсіреп, ақ қорғаннан бері қарайғы кең далада шашырай қоныстанған көшпенділердің сан жүздеген тайпалары нағыз «күндіз отырмаудың, түнде ұйықтамаудың» кебін киіп өзара қан төгісіп, қырқысумен XIII ғасырдың соңы яғни, орта ғасырдың жартысын еңсергені тарихтан мәлім.  «Не шын, тарих ғана шын, қалғанның бәрі жалған» деген афоризмнің жаны бар.  Қалай десек те, көшпенділердің өткен тарихы соғыс пен қайғы-қасіретке толы болғаны ақиқат. Оның ішінде өзгелерден қорғанудан бұрын өздері соғыс ашып, жаулап алғаны басым түсіп жатқандығында да гәп болса керек.  Жалпы кез-келген мемлекеттің тарихы қоғамдық байлықты өсіру үшін жасалатын мәңгілік күрестен тұратыны еш шүбәсіз шындық. Алайда, бұл күрестің міндетті түрде жаулап алу, жорық жасау немесе тонаудан тұруы шарт емес шығар. Амал не, тарих дөңгелегін кері бұра алмайсың.

Қазақстан территориясындағы  ертедегі көшпенділер мәдениеті  мен өнері 

Қазақстан территориясындағы ертедегі көшпенділер мәдениеті мен өнері

Біздің заманымызға дейінгі  бір мыңыншы жылдары бүкіл  Евразия даласында скиф-сақ тайпалар одағы өмір сүрді. Ұшы-қиыры жоқ  кең даланы игеріп, әртүрлі патшалықтар  бірлестіктерін құрып, күшті жауынгер  елге айналды. Оларды батыстағылар (гректер) скифтер десе, парсылықтар (Иран, парсы патшалықтары) сақтар  деп атады. Бірақ та осы екі атау да Евразия даласын жайлаған халықтардың ортақ аты еді. Скиф, сақ тарихын тілге тиек етіп, тереңірек үңілетін болсақ, оларды құрайтын бірнеше тайпалар көне жазба шежірелерде жиі кездесетінін көреміз, сарматтар, дайлар, аландар, массагеттер, үйсіндер. Кезінде осы тайпалар бірлестіктері қазақстан территориясын жайлаған, қазақ халқының арғы ата-бабалары болып табылады. Бұлардың ішінде, әсіресе, массагеттер, аландар, үйсіндер туралы тарихи деректер көбінесе Иран, парсы, грек жазбаларында біршама кездеседі. Ал  аландар туралы көне қытай жылнамаларында дәйекті де айшықты жазылған. Ең бір көне деректер ежелгі парсылардың діни кітабы –Авестада көрініс береді.

Сонымен бірге дайлармен бірге  Иранның шығысында орын тепкен көшпелі  тайпа “тұрларды” да атап өтеді. Ал осы “турларды” ежелгі гректер  массагеттер деп атағанын айтсақ, кітаптан түрік тектес халықтардың, дәлірек негіздесек қазақ халқының арғы ата-бабаларының географиялық жайлап жатқан аймағын танып білеміз. Массагеттер мен турлардың (түріктердің) туысқан бір тайпа бірлестіктерінен тұратынын тарихтың атасы атанған Геродот та жазып кеткен.

Ежелгі дәуірде Орта Азия мен  Қазақстан жерінде тайпа бірлестіктерінің ең күштісі массагеттер, аландар болды. Олар әрдайым көрші патшалықтармен қарым-қатынаста болып, жауласқанмен жағаласып, тойласқанымен табысып отырды. Көшпенді де еркін, ержүрек халықты табанына таптау үшін талай рет парсы, грек, қытай патшалары жорық жасаған. Жаулардың ешқайсысына да берілмей қайта өздеріне айықпас соққы беріп отырған. Скифтердің әйелдері де батыр, қайсарлықтарымен тарихта өз аттарын қалдырып отырды.

Соның бірі, әйгілі әйел патша –Томирис. Массагеттер патшасы Томирис  өз кезегінде ешкім тоқтата алмаған парсы патшасы Кирге қатты соққы беріп, әскерін талқандап, өзін қолға түсіріп басын алады. Уақиға туралы Геродот өзінің әйгілі “Тарих” шығармасында (б.э.д. 440-430ж.ж.) мынандай дәйекті келтіреді: “Парсыларды женгеннен кейін массагеттер  падишасы Томирис торсыққа толтырып қан құйғызып: “Сен қанға құмартып едің, енді шөлің қансын!”- деп, оған Кирдің басын салдырған.

Әлемнің жартысын жаулап алып, төрткүл  дүниеге қаталдығымен, жойқын жаугершілігімен  Мәшһүр болған Кир және одан кейінгі  “жеңілмес” патшалар: Дари, Ескендір Зұлқайнар массагеттер даласына келгенде таулары шағылып, кері қайтып отырған. Қайсар-батырлықтың арқасында сақ-скиф, массагеттер кең байтақ Евразия даласын ешкімге бермей жайлап жатты. Көшпенділер мәдениеті мен өнері өзінің жаулары мен жақтастарын таңдандырып, құндылығымен жарты әлемге мәшһүр болды. Сақ-скифтер қолынан туындаған өнердің ықпалы ежелгі шығысқа да, батысқа да үлкен әсер етті. Әсіресе “аң бейнелі” әдіспен әсемделіп соғылған нәзік те нақышты дүниелері басқа елдердің құрметпен қарауына  мойын ұсынылды. Ертедегі эллиндік және  қытай шеберлері көшпенділер өнеріне тәнті болып, оны өз байларына сіңіруге тырысты.

 Көшпенділер өнерінде алтыннан  түйін түю, қола құйма әдістері  ең жоғарғы жетістікке жетті.  Оған археологиялық қазбалардан табылған асыл заттар куә. Соның бірі –Украин археологтары талқан скиф  қорғанының әр түрлі алтын әшекей заттары. Заттар “толстая магила” қорғанынан шыққан, ішіндегі ең бір құндысы –“пектораль”- алқа. Пектораль өте нақышты, нәзік соғылған әшекей бейнелер скифтердің ғарыштық ой  жүйесінің тақырыбына  құрылған. Алтын әшекейдің төменгі бөлігінде о дүниені, өлім табиғатын, оның қасіретін бедерленген, ал жоғарғы жағында адамдар өмірінен сыр шерткен. Екінші бір айта кетерлік дүние – Қырымдағы Күл-Оба қорғанынан табылған алтын құмыра. Тек саф алтыннан, күмістен құтылар, онша таралмаған. Құмырада скиф жауынгер батырларының бейнесі аса бір ынталықпен бедерленіп, өрнектелген.

Бүкіл Евразияның байтақ даласын күн  шуақты – алтынды “аң тәсілді” өнерімен көмкерген ата-бабаларымыз кейінгі ұрпағы мақтанарлықтай өлмес мұралар қалдырды. Соның бірі әлемдегі өнер сүйер қауымды елең еткізген, біртума ескерткіш Есік қорғанынан табылған “Алтын адам” кейіпі жерленген мәйіттің басынан аяғына дейін  алтынмен апталған киім киісіне қарағанда, оның анау-мынау адам емес,  патша сарайы қызметшісі немесе бір тайпа елдің көсемі екеніне шүбә келтірмейсіз. Алтын адам киімі – сирек кездесетін ғажайып өнер туындысы. Бұл тек құнды археологиялық олжа ғана емес, ата-бабамыздың жоғары мәдениеті, тарихы, біздің тарихымыз, мәдениетіміздің алтын тұғыры. Төрт мыңнан астам алтын пластинкалардан құрылған қапсағай сауыт, қанатты тұлпар (пырақ) мен архар бейнесі қондырылып, алтын жебелермен көмкерілген шошақ бөрік және басқа да әшекейлер – озық ойлы, талантты шебердің қолынан шыққан құдіретті туынды емес пе?

 Әлем мәдениетіне қайталанбас,  эстетикалық талғамы зор өнер  стилін әкелген сақ-скиф тайпа  бірлестіктері басқа елдердің  өнерінің дамуына игі ықпалын  тигізді.

 Көшпенділер өнерінің шуағы  бір шеті Қытайға, екінші шеті ертедегі Иберияға (Испания) дейін жетті. Сол дәуірде скиф-сақ тайпалар бірлестіктерінің ішіндегі аландар, совраматтар, сарматтар ежелгі грек, Римге дейінгі жерді жайлап, тіпті кейде сол өңірге өз үстемдіктерін жүргізіп те отырған.

 Кейіннен  сақтарды безендіру ағымының ықпалынан полихромдық өнер ағымы пайда болды. Полихромдық ағымда негізінен екі бағыт қатты дамыды; оның біріншісі – дәнекерлеп жасаған ұяларға түрлі–түсті тастар орнатылады, сонымен бірге әсем түйіршіктер мен жылтырлаған сымнан өрнектер жасалды, екініш бағыттағыларда фон (түс-қабыршық) болмайды дәнекерленіп жасалған қоршауларға асыл тастар орнатылады. Осы екі бағытта жасалған әшекей заттар Қазақстанның кең байтақ  даласында көптеп табылуда. Көбінесе, солардың ішінде; сәукеле, шекелік, жүзік, сырға белдік, қын, қылыштың сабы т.б. заттар кездеседі.   

 Әр халықтың  ғасырлар бойы жинақтап қалыптастырған  мәдениеті мен өнері сол елдің  өзіндік паспорты (құжаты) сияқты. Соған  қарап-ақ ол халықтың қаншалықты  дамыған өркениетті ел екенін, тарихын топшылап, көңіл сарайында таразылап білуге болады.

 Жалпы  адамзат тарихына көз жіберсек, “көшпенділер” деген атпен әйгіленген  сақ-скиф тайпа бірлестіктеріне  кіретін халықтар өмірі мен  мәдениеті еске түседі. Тақырыбымыздың  басында атап өткеніміздей, міне осы көшпенді бабаларымыз кезінде бір шеті Қытай, екінші шеті Солтүстік мұзды мұхит бір жағы батыс Европаны басып өтіп, Мысырға дейін  көшіп-қонып, әр дәуірде билік құрып, үстемдік еткен. Олардың сол кезеңдерде түрлі елдің мәдениетіне, өнеріне тигізген әсері ұшан-теңіз. Бүкіл әлем халықтарының өнерінде, әсіресе сәулет саласында тайға таңба басқандай көшпенділер ықпалының табы, стилі сезіледі. Көшпенділердің сол мәдени ықпалын қаншама жылдар бойы ұлы державалық саясат жасырып-жауып айтпай келді, тек соңғы кездерде ғана сең сөгілгендей болды. Тарихи шындықты қалай да бұрмалап, бүркемеленгенмен, бәрібір түнекті жарып шығып, өз орнын табады, солай болды да.

Орта ғасырлардағы қазақ мәдениетінің орталығы

болған  негізгі қалалар

 Отырар  – Қазақстанның орта ғасырлардағы әйгілі қалаларының бірі. Қаланың қалдығы Отырар төбе деген атпен белгілі, қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысы Отырар ауданының  Шәуілдір елді мекенінің жанында орналасқан. Отырар қаласы туралы көшпеген саяхатшылардың жазба деректерінде айтылады. Тарихи  деректерге  үңілер болсақ, Отырар кезінде Фараб деген атпен де белгілі болғанға ұқсайды. Алғаш сол аймақтың аты Фараб атанып, астанасы Отырар болған, ал кейіннен қаланың өзі де Фараб атанған (ҮІІІ ғасырда). Сонымен бірге қала ІХ ғасырдың басында Тарбан деп де аталған. Қаланың мұндай аты Білге Қағанға арналған ежелгі түрік руникалық жазуында кездеседі. Ал ХІІІ ғасырдан өмір сүруін тоқтанғанға дейін қала Отырар атанған.Отырар қаласының атының дәуірлеп шыққан кезі Шыңғыс хан жаугершілігі тұсында 1218 жылы Шыңғыс хан Қайырхан басқарған қазақ қаласына 450 адамнан тұратын саудагерлер елшілігін жіберді. Саудагерлер керуені Отырарға келген кезде Қайырхан олардың арасында “жансыздар” бар екенін естіп, сенімсіздік білдіреді де, тұтқынға алып жазалайды. Осы уақиға монғолдардың қазақ даласына жаугершілік жасауына  себепші болады. 1219 жылы құмырсқадай қаптаған монғол қолы Отырарды қоршап алып, бес ай бойы жанкешті ұрыс жүргізеді. Ақырында өз іштерінен шыққан әскери басшы Қарашақожаның сатқындығынан қала монғолдары ойранына ұшырап, қайсар да ержүрек басшы Қайырхан қолға түседі.

 Осындай  есеңгіреткен қырғыннан кейін  де Отырар қайтадан ес жиып, бұрынғы қалпына  келіп отырды. Бір жағынан тоғыз жолдың торабында – Жібек жолының бойында  орналасқандықтан, қала экономикалық жағынан тез өркендеп өсті. 1248 жылы қалада алғаш рет Отырар белгісімен ақша соғылды.

Ұлы ғұлама, данышпан бабамыз Әбу-Нәсір әл Фарабидің  туған қаласы көптеген ғасырлар бойы батыс пен шығысты байланыстырып тұрған күретамыр орталығы болған. Археологиялық қазба жұмыстарының нәтижелері көрсеткендей, бұл қала сол кездің өзінде–ақ озық ойлы жобалармен тұрғызылғаны анықталды. Қаланың бір елең еткізетін, мамандарға  ой салатын жері - оның су жүйелерінің қазіргі қалалардағы жүйелерге тән ұқсастығы. Онда үйлердің әр бөлмесіне су құбырлары жүргізілген. Құбырлардың жасалуы да әрі ықшам, әрі әдемі, ернеулеріне нақышты өрнектер салынған. Үй мен үйдің арасын жалғайтын құбырлар бұлардан едәуір жуандау болып келеді. Сонымен қатар кейбір бөлмелерде жуынып шайынатын бұрыштар, тіпті ванналар кездеседі – деді 1975  жылы археологиялық қазба жұмысына қатысқан зерттеуші, өнер  танушы Әбдуәли Төлебиев.

 Отырарда  сонымен қоса ғажайып үлкен қыш ыдыстар – хумдар көптеп кездеседі. Олардың кейбірінің үлкендігі адам бойындай зор болып келеді. Ол ғажайып ыдыстарда, құмыраларды  астық, жем сақталатын болған. Қазір Отырар қазынасының аса бір көзге елеулі көрінетіні – оның керамикалық ыдыстары, күміс, қола құмғандары және түрлі қыш қақпақ дастархандары. Әсіресе Отырар керемикалары  өзінің комозициялық құрылымы жағынан, Ою-өрнектерінің күрделігі, ерекшелігі жағынан назар аударады. Қаншама ғасыр өтсе де табақтардағы бояулар өз сапасын жоймаған. Бояу түрлерінің  бір-бірімен жымдасуы, әдемі нақышты өрнегі, жасалу сапасы берік.

 Кейінгі   қазба жұмыстарының нәтижесінде  Отырарда сәулетті сарай, мешіттердің  болғанын дәлелдейтін олардың  қалдықтары аршылып алынады. Бұл  жағынан Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының Ш.Уәлиханов атындағы археология, тарих және этнография институтының Оңтүстік Қазақстан кешенді экспедициясының 1970 жылдан басқарып, жемісті еңбек істеп келе жатқан атақты археолог ағаларымыз Кемел Ақышев пен Кирл Байпақовтың ашқан жаңалықтарының арқасында Отырар қазынасы жалпақ жұртқа әйгіленді.

Тараз. Қазақ  халқының көне тарихының көзіндей өмір сүрген қаланың бірі-ежелгі Тараз. Қала жазба деректерде сонау Ү ғасырдан белгілі. Көне жылнамалар түрік 568 жылы Юстинианың (Юстиниан –Византия империятр)

Земарх  Киликийски басқарған елшілігі келгенін баяндайды. Елшілік сол кезеңдегі  қаған Дизабулмен кездескен. Сонау  көне заманнан бері қарай Тараз қаласы Шығыстағы елге мәлім ірі қаланың  бірі болған. Ірі керуен жолының  бойында тұруы, жанындағы Талас Алатауының қойнауынан күміс кенішінің жұмыс істеуі қаланың тез өркендеуіне әсер етті. Х ғасырда қалада болған араб жиһангері Макдиси былай деп жазады. “Тараз – ірі қорғанды, көптеген бау-бақшалары бар, халық жиі қоныстанған қала. Оның төрт қақпасы бар, қала ортасынан өтетін өзен оны екіге бөлген, оларды байланыстыратын көпір бар. Орталық базарда жиналмалы мешіт орналасқан”. Қала Х-ХІІ ғасырларда өзінің өркендеуін басынан өткерді. Ал монғол шапқыншылығы кезінде Хорезмшах Мухаметтің бұйрығымен қала қиратқызылады. Көз жауын алатын әсем қаланы жау қолына бергенше, билеуші амалсыздан осылай істеген еді. Содан қала ХІІІ ғасырда өмір сүруін тоқтатады.