Шматузроўневая нацыянальная свядомасць на літоўска-рускіх землях Рэчы Паспалітай ў ХVІІ-ХХст

    Справа, аднак, не зводзілася да традыцыі, а знаходзіла апору і ў пазіцыях значнае часткі маладой інтэлігенцыі, галоўным чынам шляхецкае, з-над Немана. Сёе-тое мы можам сказаць пра іх на падставе дзённікаў, якія зафіксавалі пазіцыі студэнцкае моладзі з тэрыторыяў гістарычнай Літвы.

Каштоўнай крыніцай з'яўляюцца ўспаміны Баляслава Ліманоўскага

(1835-1935). Іх аўтар, які паходзіў з Польскіх Інфлянтаў, абвяшчаў сябе найперш інфлянтцам, але ўжо ў студэнцкія гады і літвінам.

Апісваючы стан розумаў на схіле пяцідзесятых гадоў, Баляслаў Ліманоўскі піша:

«Нам, літвінам, г. зн. польскай моладзі з гістарычнай Літвы, ішлося перадусім аб тое, каб Літва спалучыла свае рухі з рухамі Кангрэсавай Полыпчы... Гэтыя нашыя намаганні да аб'яднання Літвы з Польшчаю, аднак, пазней памылкова ацэньваліся як дзяржаўніцкае, цэнтралістычнае імкненне на карысць выключна польскай нацыянальнасці. Мы сапраўды прагнулі вяртання Рэчы Паспалітай ў яе даўніх межах, але паводле перакананняў мы былі федэралістычнымі рэспубліканцамі і не толькі хацелі забяспечыць правы ўсім нацыянальнасцям, што ўваходзілі ў яе склад, але, як прыхільнікі народа, падтрымлівалі пачуццё нацыянальнай самастойнасці, якое абуджалася сярод літоўска-рускага народа. Кажучы «мы», маю наўвеце моладзь, палітычна свядомую і актыўную. Нацыянальнае пытанне было частым прадметам спрэчак сярод універсітэцкай моладзі і было ў нашым перакананні дастаткова асветлена».

Ліманоўскі меў тут на думцы  літоўскіх палякаў. Пра гэта сведчыць ягонае апісанне, як, едучы ў 1858 г. у Дэрпт, ён упершыню спаткаўся ў Рызе з літвінамі, якія адзначалі сваю адрознасць ад палякаў. «Гэта былі студэнты з Пецярбургскага Універсітэта... На літвінаў мы нападалі з абурэннем, але яны злагаднелі, і мы рассталіся ў поўнай згодзе».

 

 

 

Успамінаючы стасункі, якія панавалі ў Маскве сярод студэнцкай моладзі, што паходзіла з земляў даўняе Рэчы Паспалітай і была з'яднаная ў

арганізацыю «Агул», таксама ў другой палове пяцідзесятых гадоў ХIХ стагоддзя, Тадэвуш Кожан адрозніваў літвінаў, беларусаў і каронных. Аўтарка манаграфіі, прысвечанае тагачасным польскім патрыятычным арганізацыям, Тамара Фядосава так прадстаўляе дыскусіі, звязаныя з нацыянальным пытаннем: «Адной са спрэчных справаў у «Агуле», галоўным чынам, паміж кароннымі і літоўска-беларускай групай, была спрэчка пра месца Літвы і Беларусі ў незалежнай Полыпчы». Т. Кожан зафіксаваў, аднак, і існаванне «групы жмудзінаў... якія марылі,— як пісаў ён іранічна,— пра «Тэлыпоўскае Каралеўства», г. зн. пра незалежную Літву.

    У часы пасля паўстання Ліманоўскі называў сябе палякам, але пагаджаў гэта з прывязанасцю да Літвы і родных Польскіх Інфлянтаў. Тут, бадай што, можна назіраць трохузроўневую нацыянальную свядомасць: малая айчына — Польскія Інфлянты, большая — Літва, і найшырэйшая — шматнацыянальная Полыпча. Ліманоўскі ў 1894 г. напісаў «Гісторыю Літвы» на замову літоўскага таварыства на эміграцыі, у якім актыўную ролю адыгрываў ягоны сябар Генрык Гершыньскі. Праз дваццаць два гады ён выдаў пашыраныя і пераробленыя «Гісторыю Літвы». Будучыню Літвы Ліманоўскі бачыў у федэраціі з Латвіяй (даўнімі Інфлянтамі). Абедзве мелі быць звязаныя з Польшчаю, якая вызнае прынцыпы роўнасці. Кажучы пра будучыню Літвы, ён падкрэсліваў, што зыходным пунктам для кожнага народа павінен быць прынцып уласнага самавызначэння і ўваходжання ў найбольш выгадныя для яго саюзы.

   Свядомасць Б. Ліманоўскага, хоць ён у пазнейшыя гады свайго доўгага жыцця здаваў сабе справу з характару нацыянальных рухаў у Літве, Латвіі ды Беларусі і разумеў падаплёку іхніх жаданняў, вызначалася ідэалогіяй пачатку 60-х гадоў XIX ст., калі цэнтральным пунктам маніфестацый у Літве было спяванне гімну. Гэта адбывалася ў перыяд, калі пісаў эпігон літоўска-беларускага рамантызму Уладыслаў Сыракомля, а радыкал Кастусь Каліноўскі выдаваў па-беларуску нелегальную газету «Мужыцкая праўда».

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                     Уладыслаў Сыракомля          Кастусь Каліноўскі

 

 

 

 

 

 

К. Каліноўскі, якога кіраўнік белых у Літве  характарызаваў як «літоўскага сепаратыста, а на словах — крыважэрнага дэмагога», так пісаў у беларускай адозве «Пісьмо од Яська гаспадара спад Вільні»: «Мы што емо хлеб польскі, што жывемо на зямлі польскай, мы Палякі з векоў вечных».

Гэтая шматузроўневасць нацыянальнай свядомасці знаходзіла апору ў традыцыі літоўска-польскай рамантычнай літаратуры, у традыцыі філаматаў і філарэтаў. Звернемся і да яе   — хоць бы найкарацей — спасылаючыся, як жа іначай, на Адама Міцкевіча.

 

 

 

 

 

 

 

Шматузроўневая  гістарычная свядомасць

 

   Аўтар апастрофы «Litwo, оjсzуzno moja» пісаў у «Кнігах народа польскага і пілігрымства польскага» : «Літвін і мазур — браты, ці ж сварацца браты за тое, што аднаго завуць Уладыслаў, а другога — Вітаўт? Прозвішча ў іх адно, прозвішча Палякаў». Пры такім падыходзе літвіны і каронныя, сярод якіх можна было вылучыць яшчэ малапалякаў, вялікапалякаў і найбліжэйшых Літве мазуроў, былі ўсе разам палякамі — грамадзянамі найперш супольнай Рэчы Паспалітай, а потым, у часы падзелаў, жыхарамі земляў, з якіх яна некалі складалася. Тут мы маем дачыненне з пашырэннем тэрміна «паляк» на іншыя этнічныя супольнасці, што сведчыць пра асіміляцыйны ўплыў польскай культуры і пра жыццяздольнасць палітычнай ідэі, якая злучала Карону і Літву. Гэтую шматузроўневасць можна назваць гістарычнай свядомасцю, падкрэсліваючы факт, што «літоўская» нацыянальная свядомасць вызначалася паходжаннем з тэрыторыі былога Вялікага Княства, незалежна ад этнічнай прыналежнасці і культуры, а «польская» ахоплівала і Карону, і Вялікае Княства. Вось жа, яна была творам гісторыі, якая звязала абедзве дзяржавы і нацыянальнасці, якія ў іх жылі.

    Гэтая гістарычная свядомасць, адрозная ад сучаснай нацыянальнай свядомасці, была вельмі жывучаю. Можна меркаваць, што адною з прычын доўгай трываласці шматузроўневай нацыянальнай свядомасці быў нацыянальны ўціск, які зазнавалі ўсе супольнасці, што насялялі тэрыторыю гістарычнай Літвы. Узмацненне гэтага ўціску, асабліва тэрарыстычнае кіраванне Мураўёва ў Літве, мусіла — паводле закону рэакцыі — прадоўжыць існаванне гэтай шматузроўневай свядомасці, ужо анахранічнай у другой палове ХIХ ст. Гэта было істотнай падставай, дзеля якое фармаванне сучасных этнічна-культурных народаў — літоўскага і беларускага — праходзіла са спазненнем. Болып за тое, на першым іх этапе ўзрастанне ролі літоўскіх і беларускіх элементаў, адчувальнае ў літаратуры — прадмеце нашай экземпліфікацыі [адкуль мы бярэм прыклады], — ішло поруч з захаваннем унійнай ідэалогіі, якая ляжала ў падвалінах гэтай шматузроўневай гістарычнай свядомасці. Варта прасачыць гэта на пары рэпрэзентатыўных прыкладаў.

Першым будзе згаданы ўжо Ўладыслаў Сыракомля. Ён паходзіў з Меншчыны, з дробнашляхецкае сям'і, і, што да ягонай нацыянальнай свядомасці, быў і застаецца прадметам ажыўленых спрэчак. Краёўцы (пра іх будзе гаворка ніжэй) бачылі ў ім літаратурны ўзор прадстаўленай імі ідэалогіі. Палемізуючы са Станіславам Цывіньскім, які з нацыянальна-дэмакратычных пазіцыяў адмаўляў Сыракомлю ў найменні літвіна, уважаючы яго за паляка, пісаў: «Для нас тэрмін "літвін"... не азначае толькі чалавека, які гаворыць на літоўскай мове, але незалежна ад таго, якую мову ўжывае, кожнага сына Літвы, яе добрасумленнага грамадзяніна. А якраз такім быў Сыракомля». Згодна з гэтай пазіцыяй гучаў голас вучонага, а ў палітыцы кансерватара, прафесара Мар'яна Здзяхоўскага. Для Здзяхоўскага

 

 

Сыракомля быў «адным з найпрыгажэйшых увасабленняў духу Літвы і Белай Русі ў нашай паэзіі... Імя яго,— пісаў Здзяхоўскі,— неразрыўна звязанае з Вільняю, а натхненнем ягоным ад пачатку да канца творчае працы была любая яму Літва... Сыракомля чуўся сынам і грамадзянінам Вялікага Княства Літоўскага».

    Сыракомля, які ў сваёй творчасці ўжываў і беларускую мову (вядомы ягоны верш на гэтай мове на прывітанне ў 1848 годзе «Вясны народаў»).

    Усведамленне асобнасці літвінаў і беларусаў не выключала пераканання, што супольная мінуўшчына з'яднала абодва народы. Гэтая супольная мінуўшчына, на якую спасылаўся Сыракомля, з'яднала і Літву (у гістарычным сэнсе) з Каронаю. Таму ён лічыў магчымым супольнае акрэсленне этнічных літвінаў і беларусаў як палітычнага літоўскага народа, які ўваходзіў у склад шырэйшай супольнасці «ляхаў», пад якімі паэт разумеў сыноў аднаго вялікага цэлага — даўнейшай Рэчы Паспалітай, усё яшчэ жывой, нягледзячы на падзелы, у свядомасці яе жыхароў, перадусім шляхты і зроджанае з яе інтэлігенцыі.

Літвінам у палітычна-гістарычным сэнсе лічыў сябе сучаснік Сыракомлі, нараджэнец Гарадзеншчыны Юзэф Ігнацы Крашэўскі. Біёграф пісьменніка і даследчык ягонай творчасці Вінцэнты Данэк зазначыў, што «літоўская свядомасць прымушала Крашэўскага ў пазнейшыя гады моцна падкрэс-ліваць, што ён літвін... з несумненным пачуццём вышэйшасці ў дачыненні да жыхароў Варшавы і Каралеўства». В. Данэк вызначыў рэгіянальную іерархію вартасцяў, якая выступала ў Крашэўскага, у такой паслядоўнасці: літвін, паляк з Крэсаў, жыхар Каралеўства, пазнанец, галічанін.

   Крашэўскі патранаваў таксама творчасць Ул. Сыракомлі, які дэбютаваў у выдаваным ім двухмесячніку «Аthenaeum» (1841-1851), што аддаваў багата месца літоўскай і беларускай праблематыцы. Пасля смерці Сыракомлі Крашэўскі прысвяціў яму праніклівае даследаванне, якое падкрэслівала літоўска-беларускія карані і народны змест у творчасці паэта.

   Немалою была роля Крашэўскага ва ўзнікненні і развіцці літоўскамоўнай літаратуры. Гэты ўплыў ішоў двума шляхамі: па-першае, праз паказ мінуўшчыны Літвы такім чынам, які абуджаў нацыянальны дух, па-другое, непасрэдна заахвочваючы пісаць па-літоўску і дэкларуючы дапамогу ў гэтай справе.

«Творчасць Крашэўскага, грунтаваная на літоўскіх крыніцах і асновах,— пісаў Пётр Ласоўскі, — стала ўлюбёным чытаннем маладых літоўскіх інтэлігентаў. Творы гэтыя, хоць і напісаныя па-польску, былі прасякнутыя любоўю да гісторыі Літвы, апявалі яе мінулую магутнасць і славу, будзілі ў літвінаў жывыя патрыятычныя пачуцці, рабіліся для іх стымулам для далейшай працы на народнай ніве, ужо канкрэтна ў сферы ўласнай мовы».

Варта падкрэсліць, што ў сваёй творчасці Крашэўскі займаў пазіцыю абароны палітычнай асобнасці Літвы. 3 гэтага гледзішча характэрная тая ацэнка, якую ён — ці не адзіны ў польскай літаратуры — даў Люблінскай

 

 

уніі. Аналізуючы карціну Мацейкі «Люблінская унія», Крашэўскі сцвяр-джаў, што глядач, «прамаўляючы слова «унія», шукае любові, што паяднала народы, хацеў бы бачыць братнія абдымкі, нешта такое, што азначала б саюз сэрцаў. А карціна апавядае яму гісторыю сапраўды зламанага супраціву Літвы, якая на алтары ўсіхняга дабра амаль са слязамі складае сваю асоб-насць, сваё я і прысвячаецца сястры-Полыпчы. Увесь літоўскі бок карціны выражае нямы боль, ужо зламаны, пераможаны, але яшчэ бачны».

Гэтая ацэнка акта уніі можа патлумачыць, чаму пісьменнік, творца ўзору гістарычнага дакументальнага рамана, які адзіны ў сусветнай літаратуры адважыўся паказаць у серыі раманаў цэлую нацыянальную гісторыю, прапусціў такі значны яе складнік, як Люблінская унія.

Творчасць Крашэўскага і Сыракомлі адыграла істотную ролю ў развіцці нацыянальнай свядомасці Літвы і Беларусі. Яна была таксама істотным этапам на шляху ўзнікнення літоўскай і беларускай нацыянальных літаратур.

Польскамоўным літоўцам лічыў сябе публіцыст і грамадскі дзяяч Станіслаў Нарутовіч, сябра літоўскай «Тарыбы» і родны брат першага прэзідэнта Рэчы Паспалітай. Літоўцам прызнаў сябе паэт Оскар Мілаш, які асеў у Парыжы і пісаў па-французску, але прыблізна да 1917 г. лічыў сябе за паляка. Падобна ж і Міхаіл Ромер — юрыст і легіянер.

   Блізкую пазіцыю прадстаўляў Раман Скірмунт, старшыня Беларускага Нацыянальнага Камітэта ў Менску на мяжы 1917-18 гадоў, якога Казімір Акуліч назваў «палякам і беларусам у адной асобе». Як краёвец, ён быў аднолькава прывязаны да ўсіх нацыянальнасцяў краю. На першае месца ён вылучаў тых, што прадстаўлялі народ.

«Не шляхта і нешматлікая інтэлігенцыя,—  пісаў ён,— афарбоўваюць штандар  краю, а толькі народ. Мы павінны  старацца працаваць разам з літоўскім  альбо рускім народам, з якім мы складаем адно нацыянальнае цэлае, дзеля супольнага дабра нашага краю». 3 літоўскім нацыянальным рухам «трэба паяднацца— стрымаць яго не ўдасца. (...) Можна захаваць духоўную, цывілізацыйную лучнасць з Польшчаю, карыстацца польскаю мовай, але адначасова любіць Літву, літоўскі народ, літоўскую мову і дбаць пра яе развіццё».

Трэба таксама звярнуць увагу на тое, які быў выбар у лоне касцельнай іерархіі, якая паходзіла з краёвага народа, але была паклікана духоўна кіраваць моўна і культурна адрознымі вернікамі. I тут выяўляліся пасярэднія пазіцыі, з непазбежнымі ў пагранічных сітуацыях унутранымі і знешнімі канфліктамі. Да найболып рэпрэзентацыйных фігур належаў пакліканы ў 1903 г. на віленскі біскупскі пасад барон Эдвард Роп (нар. у 1851 г.) са старога інфлянцкага роду, што паходзіў з Вэстфаліі, але ў XIII ст. асеў на Інфлянтах. Ягоная маці, Ізабэла з Зыбэрк-Плятэраў таксама паходзіла са старога інфлянцкага роду. Сам Роп быў, як пісаў пра яго ў 1917 г. прускі літовец Ёганэс Вронка, «трохі палякам, трохі немцам, трохі літоўцам, але перадусім католікам». У 1905 г., карыстаючыся маніфестам пра свабоду

 

 

сумлення, ён загадаў падпарадкаванаму яму духавенству навучаць дзяцей рэлігіі на іх роднай мове — г. зн. на польскай, літоўскай і беларускай. У нацыянальна змяшаных парафіях рэлігійныя спевы павінны былі адбывацца на ўсіх мовах, якія ўжываліся парафіянамі. У 1906 г. Роп заснаваў Канстытуцыйна-Каталіцкую партыю, якая змагалася за правы народаў Літвы і Беларусі, і ад яе ўвайшоў у I Дзяржаўную Думу.

Сасланага ў 1907 г. у глыб Расіі біскупа Ропа замяніў адміністратар дыяцэзіі пралат Казімір Мікалай Міхалкевіч. Ён, лічачы сябе, як пісаў Віктар Сукенніцкі, «трохі палякам, трохі літоўцам, трохі беларусам», імкнуўся з'яднаць усіх каталікоў у гістарычнай Літве. У часы I сусветнай вайны, калі разгарэліся нацыяналізмы, некаторыя палякі папракалі Міхалкевіча ў «рэнегацтве», а літоўцы — у «асабліва здрадніцкіх захадах, скіраваных на паланізацыю». Гэтыя апошнія абвінавачванні ўзмацніліся, калі ў канцы 1916 г. Міхалкевіч канчаткова стаў на польскі бок. Прызначаны ў 1923 г. паводле прапановы біскупа Матулевіча віленскім біскупам-суфраганам, «каб за-даволіць палякаў», ён зблізіўся з коламі кансерватыўнага, але не нацыяналістычнага, зямянства.

Больш акрэсленую пазіцыю займаў нядаўна беатыфікаваны Ежы Баляслаў Матулевіч - віленскі біскуп у 1918-1925 гадах. Ён быў выхаванцам духоўнай семінарыі ў Кельцах, дзе выкладаў ягоны стрыечны брат, які вызначаў сябе за паляка. Матулевіч, у сваю чаргу, вызначыў сябе як літоўца. Ён падтрымліваў развіццё літоўскага і беларускага духавенства, за што з ім жор-стка змагалася Народная Дэмакратыя. Калі пад яе націскам дзяржаўныя ўлады імкнуліся прыбраць яго з Вільні, яму прапаноўвалася, між іншым, пасада рэктара кагадзе тады ўтворанага Люблінскага каталіцкага універсітэта. Гэта даводзіла б, што ў курыі прымаса і ва ўрадавых колах яго не лічылі за літоўскага нацыяналіста.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Феномен «краёўцаў»