Сацыяльна-эканамічнае і палітычнае развіццё Полацкага княства

 

Міністэрства спорту і  турызму Рэспублікі Беларусь

 

Установа адукацыі

“Беларускі дзяржаўны  універсітэт фізічнай культуры”

 

Інстытут турызму

 

Кафедра сацыяльна-гуманітарных дысцыплін у турызме і гасціннасці

 

 

 

 

 

 

 

 

Кантрольная работа па дысцыпліне 

«Гісторыя Беларусі»

па тэме “Сацыяльна-эканамічнае  і палітычнае развіццё Полацкага  княства (ІХ – першая палова ХІІІ стст.)” 
(варыянт №2)

 

 

 

 

 

 

                                 Выканаў:

                                                                           студэнт 1 курса 413 групы

                                                                       факультэта турызму і гасціннасці

                                                                   Васілюк Андрэй Вячаслававіч 
                                                                   

                                                    Праверыў: Щура А.В.

 

 

 

 

 

Мінск 2012

ЗМЕСТ

 

УВОДЗІНЫ 3

1 ГРАМАДСКА-ПАЛІТЫЧНАЕ  ЖЫЦЦЁ ПОЛАЦКАЙ ЗЯМЛІ 5

2 ПОЛАЦКАЕ  КНЯСТВА – ПЕРШАЯ РАННЕФЕАДАЛЬНАЯ  ДЗЯРЖАВА НА ТЭРЫТОРЫІ БЕЛАРУСІ 8

3 АСНОЎНЫЯ  ГАЛІНЫ ГАСПАДАРКІ, ІХ СУАДНОСІНЫ  І АСАБЛІВАСЦІ 11

ЗАКЛЮЧЭННЕ 14

СПІС ВЫКАРЫСТАНЫХ КРЫНІЦ 15

УВОДЗІНЫ

На тэрыторыі Беларусі ў IX - XIII стст. існавалі такія буйныя дзяржавы-княствы, як Полацкае, Тураўскае, Менскае, Новагародскае, Смаленскае і інш. Полацкае княства было адным з буйнейшых дзяржаўных феадальных утварэнняў, якое не ўступала памерамі падобным утварэнням у Заходняй Еўропе – Баварскаму герцагству і Партугальскаму каралеўству.

Мяркуючы па летапісных крыніцах, Полацкае княства ўтварылася ў сярэднім цячэнні Заходняй Дзвіны ў IX-Х стст., займала ўсю Паўночную Беларусь і межавала на поўначы з Ноўгарадскай зямлёй, на ўсходзе – са Смаленскай, на поўдні – з Турава-Пінскай, на захадзе – з землямі літоўска-латышскіх плямён. Паводле сучаснага адміністрацыйнага падзелу, у Полацкую зямлю ўваходзілі цалкам Віцебская вобласць, паўночная частка Мінскай і паўночна-заходняя частка Магілёўскай (Мал. 1) [5, c.11].

Мал. 1 – Полацкая зямля ў X-XII стст. (паводле Г. Штыхава) [2, c.26]

Полацк  упершыню ўпамінаецца  ў “Аповесці мінулых часоў” пад 862 г. Пад гэтай датай у аповесці запісана, што скандынаўскі князь  Рурык, які прыняў уладу ў Ноўгарадзе, пачаў раздаваць мужам “сваім”  гарады, у тым ліку і Полацк [3, c.18].

Ужо ў IX ст. Полацк актыўна ўключаецца ў палітычнае жыццё ўсходнеславянскіх плямён. Гэтаму перш за ўсё спрыяла яго размяшчэнне на заходнядзвінскім адгалінаванні гандлёвага шляху “з варагаў у грэкі”. Шлях гэты злучаў Чорнае і Балтыйскае моры праз сістэму волакаў паміж рэкамі Днепр, Заходняя Дзвіна і Вялікая. Росквіт шляху прыпадае на IX-X стст., што садзейнічае эканамічнаму росквіту Полацка, а таксама выспяванню ў Полацкім княстве тэндэнцыі да незалежнага існавання ад улады Кіева, князі якога імкнуліся мець кантроль над усім шляхам “з варагаў у грэкі”. Займаючы на гэтай важнай воднай магістралі фактычна цэнтральнае месца, Полацк з умацаванага паселішча хутка ператварыўся ў моцны транзітны і гандлёвы цэнтр. Акрамя  таго, Полацкае княства знаходзілася паміж двума іншымі дзяржаўнымі  ўтварэннямі ўсходніх славян – Кіеўскім і Наўгародскім княствамі. Кожнае з гэтых княстваў імкнулася заключыць саюз з Полацкам, каб разам мець эканамічную і ваенную перавагу ў рэгіёне [1]. З 882 г. Полацк і землі, якія яму падпарадкоўваліся, знаходзіліся ў пастаянных палітычных і эканамічных сувязях з Кіеўскім княствам. Аб гэтым ёсць некалькі паведамленняў летапісу [4, c.64].

        Тэмай дадзенай кантрольнай работы з’яўляецца сацыяльна-эканамічнае  і палітычнае развіццё Полацкага  княства (ІХ – першая палова ХІІІ стст.). Работа ўключае 3 раздзела, у якіх будуць разгледжаны наступныя пытанні:

1. асаблівасці грамадска-палітычнага жыцця полацкай зямлі;
2. характэрныя рысы Полацкага княства як першай раннефеадальнай дзяржавы на тэрыторыі Беларусі;
3. асноўныя галіны гаспадаркі, а таксама іх суадносіны і асаблівасці.

Актуальнасць дадзенай работы заключаецца ў тым, што Полацкага княства адыграла вельмі вялікую ролю ў фарміраванні беларускай этнасу. Полацкія землі моцна паўплывалі на станаўленне і развіццё дзяржаўнасці на тэрыторыі Беларусі. Княства падарыла беларускім землям новую культуры, выдатных дзеячаў гісторыі, новыя тэхналогіі, а таксама ўстанавла новы ўклад жыцця таго грамадства.

1 ГРАМАДСКА-ПАЛІТЫЧНАЕ ЖЫЦЦЁ ПОЛАЦКАЙ ЗЯМЛІ

Ва ўмовах развіцця феадальных адносін зямля стала ўласнасцю  феадалаў. Галоўным уласнікам зямлі  быў князь. Асноўнымі класамі, якія фарміраваліся, з’яўляліся феадалы  і феадальназалежныя людзі (сяляне –  смерды, радовічы, ізгоі і інш.). Побач з імі існавалі рабы (халопы, чэлядзь нявольная), свабодныя гарадскія  жыхары (рамеснікі, купцы, госці) і сяляне-даннікі. Апошнія дзве групы не залежалі ад асабных феадалаў, а выконвалі  павіннасці і плацілі феадальную рэнту натурай або грашыма  на карысць дзяржавы. Сяляне-даннікі  захоўвалі сваю свабоду да XVII ст., выконваючы дзяржпавіннасці. З ростам буйнога феадальнага землеўладання  развіваецца клас феадалаў. У Х  ст. з’яўляюцца княжацкае землеўладанне  і княжацкія сёлы (вёскі), якія ў XII ст. атрымалі шырокае распаўсюджанне. Класс феадалаў уключаў вялікага князя, князёў-кіраўнікоў асобных зямель – княстваў, князёў дробных удзельных  княстваў – вотчын і феадалаў –  уладальнікаў маёнткаў. Апошнімі часцей за ўсё станавілася баярства, якое складвалася з мясцовай знаці  або вышэйшых чыноў княжацкага двара. З прыняццем у канцы Х ст. хрысціянства паступова становіцца значным і манастырскае землеўладанне. Феадал надзяляў зямлёй сялян, якія траплялі да яго ў залежнасць. Існавалі дзве формы залежнасці: эканамічная (выкананне  сялянамі феадальных павіннасцей: дані, аброку прадуктамі, грашыма, баршчына) і асабістая (пазбаўленне асабістай  свабоды, пераход на іншае месца  жыхарства). Феадалы абапіраліся  на войска. У войску князёў служылі  феадалы з бліжняга акружэння  “баяр” і “сільных людзей” сваіх  уладароў. Яны ўтваралі старшую дружыну. Частка феадалаў мела ўласнае войска з васальных баяр і служылых людзей, рамеснікаў, што выйшлі з абшчыны  сялян. Дружыннікі або баяры атрымлівалі  ад князёў права збіраць даніну і  кармленні (збор даходаў з воласці). Так узнікалі ва ўсходніх славян прыкметы васальнай залежнасці. Яна выглядала  як права атрымання дружыннікам  даніны з пэўнай тэрыторыі ў якасці васалаў вялікага князя. Купцы і багатыя рамеснікі гарадоў пашыралі свой уплыў на палітыку дзяржавы.

Па форме праўлення  княствы з’яўляліся манархіямі. Функцыі вышэйшых органаў улады ажыццяўлялі князь, савет (рада) князя, веча (сойм) – народны сход. Функцыямі органаў цэнтральнага кіравання надзяляліся службовыя асобы: тысяцкія, падвойскія, ключнікі, а таксама вышэйшыя прадстаўнікі праваслаўнай царквы – епіскапы і ігумены, а мясцовых – намеснікі, воласцелі, старцы [8, c.9-10].

Заканадаўчая ўлада ў  Полацкім княстве належала вечу, ці народнаму сходу [6, c.47]. Веча – агульны сход палачан для вырашэння розных пытанняў. Гэта была пачатковая форма гарадскога самакіравання, у той ці іншай ступені падуладнага мысцовай знаці [7, c.95]. Веча запрашала князя на княжанне, выдавала законы, выбірала ўраднікаў (урадцаў, службоўцаў), ухваляла аб'яўленне вайны ці міру. Улада веча распаўсюджвалася не толькі на горад, але і на ўсю воласць, раскіданыя па ўсяму княству весі. [6, c.47]. Веча абмяжоўвала ўладу князя, але не знішчала яе [7, c.95].

Выканаўчая ўлада ў  Полацкім княстве належала князю [6, c.47]. Княская ўлада ў Полацку была значнай нават у перыяды найбольш актыўнай дзейнасці веча. Князь узначальваў ваенныя сілы, меў пры сабе дружыну, ажыццяўляў суд і ўнутраранае кіраванне, мог заключыць мір. Полацкі князь раздаваў воласці на чале з гарадамі іншым князям-васалам [7, c.95].

Прыблізна ў той час, калі ў Наўгародскую Русь былі запрошаны  варагі (862), Полацк меў сваіх мясцовых князёў, пра якіх успамінае адна са скандынаўскіх саг – Эймундава  сага. Акрамя мясцовых у Полацкім княстве былі і прышлыя князі. Яны вербаваліся з тых нармана-нарвежскіх элементаў, якія часта праходзілі праз Русь з поўначы на поўдзень. Аб гэтым сведчыць летапіснае паданне аб запрашэнні князёў-варагаў – Рурыка, Сінявуса і Трувара [6, c.47-48].

Рада князя не мела пастаяннага  складу. У яе уваходзілі найбольш вядомыя  ўдзельныя васальныя князі і  баяры. Апошнія прадстаўлялі княжацкую дружыну, у якую ўваходзілі і дружыны васальных князёў. Кампетэнцыя рады фактычна адпавядала кампетэнцыі князя, бо ўсе пытанні, якія вырашаліся князем, звычайна ён абмяркоўваў са сваімі дарадчыкамі. Яна акрамя пытанняў бягучай выканаўча-распарадчай дзейнасці вырашала і найбольш важныя судовыя справы ў адносінах да феадалаў і вышэйшых службовых асоб дзяржаўнага апарату.

Як ужо адзначалася, функцыі  кіруючых органаў выконвалі тысяцкі, падвойскі, ключнік, цівун і інш. Тысяцкі ажыццяўляў ваеннае кіраўніцтва. У час вайны ён узначальваў  дружыну або апалчэнне, а ў  мірны – сачыў за парадкам у  горадзе. Падвойскі кантраляваў  выкананне рашэнняў веча і распараджэнняў князя. Гаспадарчымі справамі, фінансамі  і некаторымі судова-адміністрацыйнымі  пытаннямі ў дзяржаве займаліся  ключнік і цівун, якіх назначаў князь.

Істотным элементам палітычнай сістэмы была цесна звязаная з  дзяржавай царква. Царква і духавенства  актыўна ўдзельнічалі ў дзяржаўных і грамадскіх справах, трымаючы ў  сваіх руках пытанні адукацыі, шлюбу, сям’і, апекі і маральнасці [8, c.11-13]. Высокае грамадскае становішча ў Полацку займаў епіскап. Ад імя князя і епіскапа пісаліся дагаворы, якія заключала полацкае веча, і да дакументаў прывешваліся іх пячаткі [7, c.95].

Такім чынам, грамадска-палітычнае жыццё Полацкай зямлі было напоўнена прыкметай васальнай залежнасці. Яна выглядала як права атрымання дружыннікам даніны з пэўнай тэрыторыі ў якасці васалаў вялікага князя. Ва ўмовах развіцця феадальных адносін зямля стала ўласнасцю феадалаў, і галоўным уласнікам зямлі быў князь. Асноўнымі класамі, якія фарміраваліся, з’яўляліся феадалы і феадальназалежныя людзі. Купцы і багатыя рамеснікі гарадоў пашыралі свой уплыў на палітыку дзяржавы. У той жа час Полацкае княства мела ўсе атрыбуты дзяржаўнай улады – улады заканадаўчай (веча), выканаўчай (князі і дружыны) і судовай (князі і цівуны) – і з’ўлялася манархіяй.

2 ПОЛАЦКАЕ КНЯСТВА – ПЕРШАЯ  РАННЕФЕАДАЛЬНАЯ ДЗЯРЖАВА НА  ТЭРЫТОРЫІ БЕЛАРУСІ

Да сярэдзіны IX ст. на тэрыторыі Беларусі пачалі складвацца раннефеадальныя княствы. Самым буйным і магутным княствам сярод іх з'яўлялася Полацкае княства. Яно ўтварылася ў сярэднім цячэнні Заходняй Дзвіны ў IX – X стст. Яно займала ў X – XI стст. усю паўночную Беларусь і межавала на поўначы з Наўгародскай зямлёй, на ўсходзе – са Смаленскім, на поўдні – з Турава-Пінскім княствамі, на захадзе – з землямі літоўска-латышскіх плямён. Тэрыторыя княства дасягала 60 тыс. кв. км, яго валоданні дасягалі Рыжскага заліву [10, 148].

Полацкае  княства X – XI стст. – адно з буйнейшых і магутных ва Усходняй Еўропе, сапернік Кіева і Ноўгарада ў аб’яднанні зямель. Яго сацыяльна-эканамічны і  культурны ўзровень не ўступаў развітым дзяржавам свайго часу. З княствам лічыліся ў еўрапейскім свеце [11, 35].

Прыблізна ў той час, калі на Русь былі запрошаны варагі, у  Полацку існавала мясцовая княжацкая  дынастыя, правы якой захоўваліся на працягу многіх пакаленняў. У апошняй чвэрці X ст. тут княжыў Рагвалод, які “трымаў Полацкую зямлю і кіраваў ёй”. Гэта сведчыць аб адноснай самастойнасці Полацка.

Пасля гібелі вялікага князя  кіеўскага Святаслава Ігаравіча  паміж яго сынамі Яраполкам і  Уладзімірам успыхнула барацьба за кіеўскі прастол. Першы сядзеў у Кіеве, другі у Ноўгарадзе. Магчыма, з мэтай набыць сабе магутнага  саюзніка абодва браты дамагаліся рукі дачкі Рагвалода Рагнеды. Маладыя  князі паслалі сватоў да полацкай княжны. Летапіс паведамляе: Рагнеда, даведаўшыся, што Уладзімір быў  сынам Святаслава і нявольніцы, не захацела стаць жонкай рабыніча. Калі Уладзіміру перадалі адказ Рагнеды, ён у 980 г. пайшоў паходам на Полацк, разбіў полацкае войска, горад зруйнаваў, забіў Рагвалода і яго двух сыноў, а Рагнеду гвалтоўча забраў у Кіеў і прымусіў стаць яго жонкай. Пасля Уладзімір вымушаны быў уступіць полацкаму баярству, аддаць Рагнедзе Полацкую зямлю і пасадзіць там на княжанне свайго малалетняга сына Ізяслава. Менавіта ў гэты час, пасля хрышчэння Русі кіеўскі князь накіроўваў другіх сваіх сыноў у буйныя гарады ў якасці намеснікаў. Ізяслаў стаў не толькі полацкім князем, але і заснавальнікам новай дынастыі Ізяславічаў. Разам з тым полацкіх князёў летапісы часта звалі Рагвалодавымі ўнукамі.

У XI ст. Кіеўская Русь падзялілася на тры часткі на чале з Кіевам, Полацкам і Ноўгарадам, якія сапернічалі паміж сабой. Фактычна ж захаваліся на Русі толькі дзве княжацкія галіны: сын Уладзіміра Яраслаў Мудры ў Кіеве і праўнук Рагвалода Брачыслаў Ізяславіч у Полацку. У той час, калі іншыя рускія землі пераходзілі паводле старшынства да нашчадкаў Яраслава Мудрага, Полацк устойліва знаходзіўся ў руках мясцовага княжацкага роду і не ўдзельнічаў у барацьбе за кіеўскі прастол.

3 імем Брачыслава звязана  вайна з Ноўгарадам і кіеўскім  князем Яраславам. У 1021 г. Брачыслаў  раптоўна напаў на Ноўгарад, заняў  горад, захапіў маёмасць жыхароў  і палонных. У бітве на р. Судаміры Брачыслаў пацярпеў паражэнне і збег у Полацк. У сваю чаргу Яраслай прапанаваў Брачыславу саюз. Брачыслаў згадзіўся і атрымаў за гэта два гарады Віцебск і Усвят.

Найбольшай магутнасці Полацкае княства дасягнула пры Усяславе Брачыславічу. Пра яго ўжо пры  жыцці складалася мноства легенд і паданняў. Пакуль быў яшчэ жывы Яраслаў Мудры, Усяслаў не думаў аб аддзяленні Полацкага княства ад Кіеўшчыны. Так доўжылася да 60-х гг. XI ст. 3 гэтага часу зноў разгараецца барацьба Полацка з Кіевам, якая не сціхае да самай смерці Усяслава. У 1065 г. Усяслаў аблажыў Пскоў, а ў наступным годзе ўзяў Ноўгарад і забраў як вайсковы здабытак царкоўную маёмасць з Сафійскага сабора. У адказ тры браты Ізяслаў, Святаслаў і Усевалад аб'ядналіся і выступілі супраць Усяслава. Першым горадам, што апынуўся на іх шляху, быў Мінск. Горад быў абложаны і ўзяты. Летам 1067 г. Яраславічы, якія сталі лагерам пад Оршай, запрасілі да сябе ў шацёр для перагавораў Усяслава з двума сынамі. Яны гарантавалі яму бяспеку, але парушылі абяцанне, паланілі яго, адвезлі ў Кіеў і пасадзілі ў вязніцу. У 1068 г. кіяўляне паўсталі супраць свайго князя Ізяслава, вызвалілі Усяслава і абвясцілі яго вялікім князем Кіеўскай Русі. Далей падзеі разгортваліся наступным чынам. Ізяслаў звярнуўся за дапамогай да польскага караля Баляслава, які з войскамі з'явіўся пад Кіевам. Насустрач яму выступіў Усяслаў з кіеўскім апалчэннем. Сярод кіяўлян была, відаць, нейкая нязгода, таму князь-чарадзей вырашыў не ўблытвацца ў няпэўную справу, кінуў войска і сярод ночы ўцёк на радзіму у Полацк.

Феадальныя ўсобіцы працягваліся. 3 канца 70-х гг. XI ст. у барацьбу з полацкімі князямі ўключыўся Уладзімір Манамах. У яе выніку моцна пацярпелі полацкія гарады: у 1078 г. Лагойск, Лукомль, Друцк, а каля 1084 г. Мінск. Пасля смерці Усяслава Полацкая зямля была падзелена паміж яго сынамі (іх бьіло 6), якія потым пачалі надзяляць валасцямі сваіх дзяцей. Прастол у Полацку лічыўся галоўным [9].

       З распадам  у пачатку XII ст. Кіеўскай Русі  на асобныя княствы  і феадальныя  рэспублікі ў  межах старажытнабеларускіх  дзяржаў-княстваў абуджаецца тэндэнцыя  збліжэння беларускіх зямель  паміж сабой. У 80 – 90-ыя гг. XII ст. аднаўляецца адноснае адзінства  Полацкай зямлі, што, трэба  думаць, стала важным фактарам  яе ўдзелу ў пачатку XIII ст. у  барацьбе з мечаносцамі дзеля  абароны не толькі сваіх, але  і ўсходне-еўрапейскіх інтарэсаў.  Лепшыя здабыткі сацыяльна-эканамічнага  і культурнага развіцця Полацкага  княства ў другой палове XIII –  пачатку XIV ст. былі пераняты Вялікім  княствам Літоўскім, Рускім і  Жамойцкім [10, 150].