Рэформы рускага царызму 60 – 70 –х гг. ХІХ ст. на Беларусі

Ўстанова  адукацыі

“Брэсцкі дзяржаўны унівэрсітэт ім. Пушкіна” 

Кафедра Экономікі і кіравання 
 

КАНТРОЛЬНАЯ РАБОТА 

на тэму Рэформы  рускага царызму 60 – 70 –х гг. ХІХ ст. на Беларусі

па дісцыпліне Гісторыя Беларусі

варыянт 11 
 
 

Студэнтка Кусік Антаніна Юр’еўна

Курс 1, группа Б

Факультэт Юрыдычны

Спецыяльнісць Бізнэс - адміністраванне

Нумар заліковай  кнігжкі 210830 
 

Брэст 2010

Змест

1.Сацыяльна-эканамічнае  развіцце ў канцы 18 – 50 х  гг. ХІХст………1

2. Адмена прыгоннага права. Асаблівасці аграрнай рэформы на Беларусі……………………………………………………………………7

3. Буржуазныя рэформы другой паловы ХІХ ст …………………………………………………………………………….. 

     Сацыяльна – эканамічнае развіцце ў канцы 30 – 50 х гг. ХІХ ст.

     З  40 – х гадоў ХІХ ст. працэс разлаження феадальна – прыгоннай сістэмы на Беларусі і ў Расіі перарос у крызіс. Рубеж дзвюх грамадскіх фармацый быў адзначаны асаблівай вастрыней супярэчнасцей. У сельскай гаспадарцы крызіс выявіўся ў рэзкім зніженні прыбытковасці памешчыцкіх маенткаў і гаспадарак дзяржаўных сялян, абеззямельванні і збядненні сялянства, у росце сацыяльна–класавых канфліктаў, якія яшчэ больш расхіствалі феадальныя асновы.

     У  гэтых умовах урад пайшоў на  шэраг палавінчатых рэформ, мэтай  якіх з’яўлялася захаванне дваранскай манаполіі на зямлю і сістэмы феадальнай эксплуатацыі сялян. Адпаведна распрацоўваліся меры, якія дапамаглі б павысіць узровень сялянскай гаспадаркі, прыпыніць працэс маемаснай дыферэнцыяцыі.

     Рэформы  пачаліся са спробы змяніць  становішча дзяржаўных сялян,  аднак прадугледжвалася, што гэта  будзе першы вопыт вырашэння  агульнасялянскага пытання.

     Правядзенне  рэформы было звязана з імем  графа П.Д.Кісялева, яе аўтара  і распрацоўшчыка, які ўзначальваў  V Аддзяленне “ўласнай яго імператарскай вялікасці канцылярыі”, а пасля – Міністэрства дзяржаўнай маемасці. Гэта быў высокаадукаваны чалавек, прыхільнік абмежавання прыгоннага права.

     Рэформа  П.Д.Кісялева цікавая для нас,  па- першае, тым, што малавядомая; па- другое, з прычыны яе значнасці ў працэсе вырашэння агульнасялянскага пытання; па- трэцяе, таму што ў заходніх губернях Расіі, у тым ліку і на Беларусі, яна была больш глыбокай і па свайму зместу, і па выніках, чым у Цэнтральнай Расіі. Гэта тлумачылася вастрыней сялянскага пытання ў беларускіх губернях. Царскі ўрад хацэў хутчэй сцерці розніцу паміж узроўнем развіцця далучаных губерняў і Расіі, прытушыць выбуханебяспечныя тэндэнцыі, баяўся зліцця сялянскіх хваляванняў са шляхецкім рухам.

     Чым  адрознівалася становішча дзяржаўных  сялян на Беларусі ад расійскіх? На Беларусі дзяржаўных сялян было значна менш. Інстытут “дзяржаўнага феадалізму” на Беларусі і ў Расіі дзейнічаў па-рознаму.

     У  Расіі ен існаваў у адносна  чыстай форме як сістэма эксплуатацыі  з боку казеннага ведамства,  пад якую падпадалі непасрэдна  дзяржаўныя сяляне. Дзяржаўнымі  маенткамі кіравалі чыноўнікі  казенных палат. Права ўласнасці  казны не мела такой моцнай  юрыдычнай сілы, як права памешчыкаў. Эксплуатацыя дзяржаўных сялян  абмяжоўвалася складзенымі па кожным маентку юрыдычнымі дакументамі (інвентарамі). Адзначаныя ў іх нормы павіннасцей ніхто не меў права перавышаць.

     На  Беларусі “дзяржаўны феадалізм” дзейнічаў апасродкавана, праз сістэму часовага валодання. Дзяржаўныя маенткі здаваліся ў арэнду ці “адміністрацыю” мясцовым памешчыкам. “Адміністрацыя” адрознівалась ад арэнды больш кароткім тэрмінам валодання маенткам, некалькі іншай формай атрымання прыбыткаў і справаздачнасці. У сістэме часовага валодання як у арэндзе, так і “адміністрацыі” ў цэлым пераважалі кароткатэрміновыя формы, што ўзмацняла ступень эксплуатацыі маенткаў, рабіла яе больш драпежніцкай нават у параўнанні з прыватнаўласніцкімі.

     Розным  было і прававое становішча  дзяржаўных сялян Расіі і Беларусі. Больш хуткія тэмпы развіцця  капіталізму ў Расіі прымушалі  ўрад прыстасоўваць феадальныя  адносіны да новых эканамічных  умоў, што, у прыватнасці, выявілася  ў пашырэнні грамадзянскіх правоў  сялян названай катэгорыі. Яны  былі абвешчаны вольнымі грамадзянамі, мелі права мянаць месца жыхарства,  сыходзіць у іншыя саслоўі,  мяняць характар дзейнасці, звяртацца  са скаргамі ў судовыя інстанцыі.

     На  Беларусі прававое становішча  дзяржаўных сялян не адрознівалася  ад становішча памешчыцкіх. Часовы  ўладальнік быў надзелены эканамічнай,  адміністрацыйнай і судовай уладай  над сялянамі. Але галоўнае эканамічнае  адрозненне двух регіенаў заключалася  ў сістэме збору феадальнай  рэнты. У Расіі дзяржаўныя маенткі  знаходзіліся на падушным аброку, на Беларусі – на “гаспадарчым становішчы”, г. зн. на паншчыне.

     Рэформа  П.Д.Кісялева прадугледжвала тры  напрамкі: рэформу сістэмы кіравання дзяржаўнымі сялянамі; палітыку “апякунства” ў адносінах да сялян; шэраг аграрных пераўтварэнняў, вядомых пад назвай “люстрацыі дзяржаўных маемасцей”. І калі ў Расіі апошняя звялася галоўным чынам да замены падушнага вылічэння аброку пазямельным, то на Беларусі яна суправаджалася пераменамі ў галіне сялянскага землекарыстання і адносін рэнты. Люстрацыі праводзіліся і раней, аднак абмяжоўваліся рэгуляваннем памераў маенткаў і складаннем інвентароў з вызначэннем сялянскіх падаткаў.

     Рэформа  пачалася з перабудовы апарату  кіравання. Агульнакіраўнічыя функцыі,  якія з 1811 г. сканцэнтраваліся  ў дэпартаменце дзяржаўных маемасцей  Міністэрства фінансаў, з 1 студзення  1838 г. перадаваліся новаму Міністэрству  дзяржаўных маемасцей. Першым  міністрам быў прызначаны граф  П.Д.Кісялеў. У снежні 1839 г. Мікалай  І падпісаў Палаженне аб кіраванні дзяржаўнымі маемасцямі ў заходніх губернях і Беластоцкай вобласці. Замест чатырох’яруснай сістэмы мясцовага кіравання, уведзенай у расійскіх губернях, на Беларусі ўстанаўліваліся тры адміністрацыйныя ярусы: губерня – акруга – сельская ўправа. Функцыі валасной адміністрацыі, якая мела месца ў Расіі, на Беларусі былі размеркаваны паміж эканамічнымі ўпраўленнямі часовых уладальнікаў і сялянскімі выбраннікамі.

     Новы  апарат кіравання пачаў дзейнічаць  з красавіка 1840 г. Функцыі губернскіх  органаў улады перадаваліся палатам  дзяржаўных маемасцей. У іх  кампетэнцыю ўваходзілі выбар  форм кіравання дзяржаўнымі маенткамі,  правядзенне рэвізій, люстрацый,  ахова грамадскага парадку, пытанні  харчовай, медыцынскай дапамогі  і г.д. Акруговая адміністрацыя   займалася непасрэднай арганізацыяй  сельскіх абшчын. Акругі дзяліліся  на сельскія абшчыны, і з  іх фарміраваліся маенткі. Сельскія  ўправы з’явіліся ніжэйшым ярусам новай адміністрацыі. Іх органамі былі сельскі сход, сельскае кіраўніцтва. Сход выбіраў старэйшын, даваў сялянам адпускныя для пераходу ў іншыя саслоўі, дзяліў землі сялянскай грамады, праводзіў размеркаванне падаткаў і збораў паміж сялянамі. Абшчына, уводзімая ў беларускіх дзяржаўных маентках усіх губерняў пасля далучэння да Расіі, у выніку рэформы П.Д.Кісялева была максімальна набліжана да агульнарасійскага ўзору. Новая адміністрацыя ўпарадкавала кіраванне дзяржаўнымі маенткамі, увяла жорсткі кантроль за часовымі ўладальнікамі, узвысіла статус сельскіх абшчын. Уводзілася таксама арэнда сялянамі дзяржаўных маенткаў.

     Негатыўным  вынікам увядзення новай сістэмы  кіравання быў моцны рост бюракратычнага  апарату. Толькі ў Мінскай губерні  з 1837 па 1838 г. колькасць службовых  асоб з ліку дзяржаўных сялян  вырасла з 243 да 840 чалавек. Блытаніна  ў справаводстве, валакіта, службовыя  злоўжыванні сталі нормай існавання  новага апарату.

     Наступнай  часткай праграмы П.Д.Кісялева  стала палітыка “апякунства” над дзяржаўнымі сялянамі. Была арганізавана харчовая дапамога сялянам, якую ажыццяўлялі спецыяльна пабудаваныя запасныя хлебныя магазіны. Павелічэнне запасаў у іх ажыццўялялася як за кошт часткі сялянскага збожжа, так і за кошт атрыманага хлеба са спецыяльна адведзенай плошчы грамадскага ворыва. Харчовая палітыка прадугледжвала меры на выпадак неўраджаяў і масавых эпідэмій, паморку жывелы і высокай смяротнасці сялян.

     Ставілася  пытанне аб арганізацыі пачатковага  навучання сялян. Шматлікаму апарату  кіравання дзяржаўнай вескай  патрабаваліся пісьменныя працаўнікі. Гэтыя патрэбы павінны былі  задавальняць прыходскія школы  ў сельскіх грамадах. У 1848 г.  у Мінскай губерні адзін вучань  прыпадаў на 111 сялянскіх душ,  Магілеўскай – на 123, Гродзенскай  – на163, Віцебскай – на 204, у  Віленскай – на 371сялянскую душу  дзяржаўных маенткаў. Выдаткі на  навучанне былі мізэрныя. Прыходскія  школы не маглі нават падрыхтаваць неабходнай колькасці сельскіх пісараў. Міністэрства дзяржаўных маемасцей рабіла спробы адкрыць вучылішча для навучання сялян розным рамествам, аднак гэтыя спробы былі не вельмі настойлівымі.

     Значнае  месца ў апякунскай палітыцы  адводзілася арганізацыі першасцей  медыцынскай дапамогі ў дзяржаўных  маентках. Яны забяспечваліся фельчаркамі,  акушэрамі, аднак медыкаў не  хапала.

     Апякунская  палітыка прадугледжвала таксама  ўкараненне розных агранамічных  мерапрыемстваў, развіцце сістэмы  страхавання, барацьбу з п’янствам, акіывізацыю гандлю. Аднак недахоп сродкаў, жаданне палепшыць сялянскі побыт за кошт саміх сялян перашкаджалі ажыццяўленню планаў рэфарматараў.

      Трэцяй і важнейшай часткай  рэформы П.Д.Кісялева з’явілася люстрацыя дзяржаўных маемасцей. Яна карэнным чынам адрознівалася ад ранейшых люстрацый. Гэта было палітычнае мерапрыемства, якое ставіла тры мэты: “прывядзенне ў вядомасць” дзяржаўных маемасцей, нівеліроўку гаспадарчага ўзроўню сялянскіх сем’яў шляхам скасавання малазямелля і рэгламентацыі павіннаснага прыгнету, павышэнне плацежаздольнасці дзяржаўнага сялянства.Пачатак ажыццяўлення гэтай палітыкі быў пакладзены Палаженнем аб люстрацыі дзяржаўных маемасцей у заходніх губернях і Беластоцкай вобласці ад 28 снежня 1839 г. Яна праводзілася ў два этапы: да 1844 г. –пры захаванні фальваркава-паншчыннай сістэмы, з 1844 г. – на аснове паскорнага пераводу сялян на аброк. На першым этапе ўрад спрабаваў вырашыць праблему землезабяспечанасці гаспадарчага ўзроўню сялян шляхтам пераразмеркавання зямельнага фонду паміж дзяржаўнымі маенткамі і перасялення часткі сялян у больш забяспечаныя ворнымі землямі губерні Расіі. Аднак гэтыя меры аказаліся вельмі дарагімі, працаемкімі і маладзейснымі.

     Перамены  ў характары феадальных адносін  да 1844 г. былі нязначныя і зводзіліся  да адмены натуральнай рэнты  і ўводу дэталевай рэгламентацыі  сялянскіх павіннасцей з паўсюдным  пашырэннем урочнай сістэмы. З  1844 г. урад памяняў напрамак  рэформ: знішчалася фальваркава-прыгонная сістэма ва ўсіх дзяржаўных маентках. Паскоранымі тэмпамі дзяржаўныя сяляне пераводзіліся на пазямельны аброк. З фальваркавых зямель ім былі зроблены прырэзкі да надзелаў. Да канца 1857 г. на аброк пераведзены ўсе маенткі  Мінскай, Гродзенскай, Магілеўскай і Віцебскай губерняў. Была знішчана ў іх сістэма часовага ўладання.

     Адмова  ад фальваркава-паншчыннай сістэмы  і перавод на аброк з’явіліся галоўнымі вынікамі рэформы, якія вызначылі яе буржуазна-прагрэсіўны сэнс. Агульная плошча надзельнага фонду павялічылася ў выніку рэформы П.Д.Кісялева на 10,73 %. Гэта мала што змяніла ў забяспечанасці сялян зямлей, бо за гады рэформы колькасць рэвізскіх душ узрасла на 38,5 %. Але было нівеліравана становішча сялян, за кошт знішчэння паншчыны ў сярэднім на 20% знізіўся павіннасны прыгнет, хаця ў Віцебскай губерні ў трэцяй частцы маенткаў перавод на аброк, наадварот, узмацніў эксплуатацыю. Асабліва спрыяльныя перамены адбыліся ў прававым статусе беларускіх дзяржаўных сялян. За імі прызнавалася грамадзянская свабода, што выгадна адрознівала іх ад бяспраўных памешчыцкіх падданых. Прынцыповае значэнне мелі правы ўступлення ў шлюб, бацькоўскія, апякунскія, правы атрымання спадчыны, уласнасці, правы на занятак гандлем і промысламі, хаця яны былі ў многім дэкларатыўныя.

     Рэформа  не змагла прадухіліць працэс  выспявання капіталістычных адносін  у дзяржаўнай весцы, затрымаць  працэс расслаення сялян. Аб’ектыўна яна мела супрацьлеглыя вынікі. Перавод на аброк спрыяў росту маемасцей дыферэнцыяцыі, працэсу першапачатковага накаплення капіталу, вызваліў працоўныя рукі для капіталістычнай вытворчасці, стымуляваў рост гарадскога насельніцтва.

     У  40 – я гады ХІХ ст. урад узняў  пытанне аб увядзенні абавязковых  інвентароў у памешчыцкіх маентках. З сакавіка 1840 г. П.Д.Кісялеў пачаў  займацца ўмовамі інвентарнай  рэформы з мэтай падцягвання  ўзроўню памешчыцкай вескі да  дзяржаўнай. Памешчыкі сталі на  абарону сваей уласнасці. Паступова  рэфармісцкія памкненні Камітэта  па справах

Заходніх губерняў, які адказваў за рэформы, усе больш  прыглушаліся. Прынцыпы рэформы дзяржаўнай вескі ў дачыненні да памешчыцкай  былі адхілены. У выніку праведзеная  інвентарная рэформа ў памешчыцкай  весцы была значна менш радыкальнай.