Отаным-Казакстан

Ақтан - Әділетсіздік пен Аярлықтың ордасы - күлкітоқ қоғамнан қашып, Алтай тайгасының тағылар  ғана мекендейтін түкпірінде табиғилығын сақтап қалу үшін жансауғалап жүрген қияли, ойсоқты адам. Совхоз орталығы Өрелге зәуімен бір бара қалса жиреніш те лас өмірден түңіле қашып тауымен, жалғыздығымен еңіреп табысады. Бұл еркіндігі, еркелігі қаншаға созылары бір аллаға ғана аян.

Беу - беу Оралхан - Ақтан - ай , қаншама көз көрмес, құлақ естімес меңіреуге лағып, маңып кеткенімен кесірлік пен кесапаттың күйік сасыған иісі іргесінен үріп жатқанын, ерте ме, кеш пе қолқасын қан түкірте қабарын болжамаған -ау !

 Әттең, Оралхан  - Ақтан - ай, әр пенде шыр етіп жарық дүниеге келген сәттен бастап - ақ оның тағдырдан жер тоқпағы да, бастан сипар мейірімі де, бағы да, соры да ең аяғы тірліктің мәресі - ажалы да соңынан таяқ тастам жерде еріп отырарың соның көбі екі аяқты адам бейнесінде тапырақтап сүмеңдейтінін ертерек ойламағанын қарашы !

 Қайран, Оралхан  - Ақтан - ай, адам жатырынан адам  болып дүниеге келген екенсің,  сол тобырдан қолыңды төбеңе  қойып қаншама қашқаныңменен,  қаншама саяқтаңғаныңмен сол  тобырсыз күнің жоқ екенін  неге түсінбейді екенсің. Ажалдан қашқан Қорқыт бабаларың қайда ұзап кетіп еді ?

Адалдық пен  Арамдық - егіз ұғым. Ақтан - адалдықтың бейнесін сомдаса, Кан - қулық, сұмдығына  сырық байламайиын арамдықтың өкілі. Кан жетесіз емес. Ақтан секілді  ауызынан әулиеліктің уызы аңқып  тұрған он шақты аңқау да адал жандарды қанжығасына бөктеріп кетеді. Тым зымиян. Тым жады. Тым уытты.

 Повесть соңында  Арамдықтан сілікпесі шыға орлық  көрген Ақтан оның қыр соңына  түседі. Арқасына таңып алған,  ғұмыр бойы жақ ашпаған мылқау  шешесі тұңғыш рет ұлына:

- Құлыным - ай, сол қуды қуып жете алар ма екенсің ?- деп күрсінеді.

 Ақтан жетуін  жетер, ал оны жеңу үшін өзі  де арамдықпен тояттауы қажет  -ау.

 Повесте қосалқы  бейне есебінде үнемі көрініп  қап отыратын кейіпкер - өтірікші  Асан шал. Бұл кейіпкер - Оралханның  алмас алдаспаны. Оны әрі өтірікші, әрі шежіреші етіп алуы - саясат.

Қоғам кереқарлығын , өз ұлтыңның кеңкелес кезеңде іштегі запыранды шығару үшін әр түрлі әдеби  тәсілдерге бару қажет болды. Міне, Асан сол олқылықты толтыруға  келген өкіл." Мұзтау" повесінің көтерген ең ауыр жүгі - оның адами мораль мен этикасының жиынтығы екенінде. Оралхан осы шығармасында Арамдық пен Адалдықтың бетін қанжосасын шығарып, аймаңдай етеді. Адамдарды ізгілікке үндейді. Етегі тола еңірей отырып "Адам" болып қалуға шақырады.

 Жалпы "Мұзтау" повесі - Мұзтаудай биікке шыққан шығарма. Ол аласаруы мүмкін емес!...

 Ол - ерлік  пен өрлікке толы хикаят. Оны  оқып шыққан соң өзіңнің де  бойыңа шым - шымдап қуат құйылып  жатқанын, моншадан шыққандай бусанып,  сергіп қалғаныңды сезесің. Күйкі  тірлігіңе қынжыласың, аттандап Алтай мен Алатауға шығып, алапат ерлік жасағың келеді - ай!

 Әсілі, Бөкеевтің  қара сөздің інжу - жақұтымен өрілген  жырларынан әмәнда ерлік рухы  атқақтап, шарасына сыймай асып - төгіліп жатқан асқақтық лебі  өн - бойыңызды тоқ соққандай қалшылдатады -ай!

Пенде Оралханның кеудесінен шыбындай жаны ғана пыр  етіп ұшып кетіпті. Жазушы Оралхан Бөкеев тірі екен. Шығармашылық өмірі тек  ғана өнермен, соның інжу - маржанымен көмкерілген Оралхан кербез жымиып, әне арамызда жүр...

 Олар: Нұржан ("Қар қызы"), Таған ("Атау кере"), Аға ("Жылымық"), Қиялхан ("Жасын"), Аман ("Сайтан көпір"), Ақпан ("Мұзтау"), Жеңісхан ("Ұйқым келмейді"), қойыңызшы, тіпті, газет үшін жазылған ұсақ мақалаларының өзінде Орекең тұр тәкаппар көз салып.

Оған кербездік  жарасушы еді. Оған жұмбақтық жарасушы еді. Оған….. оған, бәрі - бәрі жарасатын...

 Он алты  алашқа сүйкімді еткен де, ерке  еткен де, шашын жұлғызып, жоқтатқызған  да хас таланты болатын. Ал  таланты үшін; ол Аллаға ғана  қарыздар…. 

Ел айтады: "Оралхан  Бөкеев тіпті де өлмепті. Ол түз тағысына - Кербұғыға айналып, алтайдың құзар шыңдарын гуілге толтырып жүр екен"...

 О.Бөкеевтің  шығармашылық жолы 1970 жылдан басталады.  О.Бөкеев әдебиетімізге өз өрнегімен  келген жазушы. Ол алғашқы әңгіме  повестерінен-ақ оқушысын бірден баурап әкетіп еді. Жазушының ой мен сезімді қатар өрген шығармалары бірде тұңғиық ойға жетелесе, бірде өршілдікке тарта беретін.

О.Бөкеев әу бастан - әдебиеттің киелі босағасын аттаған  күннен бері өз заманын, сол заманда  ғұмыр кешіп жатқан қарапайым еңбек адамдарын шығармаларына арқау еткен жазушы. Оралханның кейіпкерлері- өзіміз күнделікті көріп, араласып жүрген замандастарымыз. "Жетім бота", "Мынау аппақ дүние" повестерін, ондағы Тасжан, Нұрлан, Луйза бейнелері поэзия тілімен өрнектелген деуге болады. "Бәрі де майдан" повесіндегі Ақан мен Құмырай- адалдық пен арамдықтың, қарапайымдылық пен қатыгездіктің бітіспес күресін көрсететін типтік бейнелер. 

Оралханның қазақ  әдебиетінде салып кеткен өзіндік  жолы бар. Жазушы Алтайды, еңбектің сан  түрлі саласында ерліктің үлгісін көрсетіп жүрген адамдарын тек өзіне ғана сыйымды, ғажап пейілмен сүйе білді. Олардың сан - салалы, қилы-қилы тағдырларын өзінің үлкенді -кішілі шығармаларына өзек етті. Жазушының қандай да бір шығармасын қолымызға алып, парақтай бастасақ оның әр бетінен ауыл иісі, ауыл тұрмысы аңқып тұрады.

 Асқар Алтайдың  кербез табиғатын, тамылжыған  сұлулығын Оралхан Бөкейдей сүйіп,  жырлаған жазушы әзірге жоқ.  Ол - табиғаттың асқақ жыршысына  айналған табиғи тума талант.

Оралхан кейіпкерлерінің  тағы бір ерекшелігі - олар арманшыл, қиялшыл болумен бірге ойшыл, мұңшыл, жан-дүниелерінде сағынышқа толы аңсау, ынтығу, күрсініс пен өкініш, шексіз ынтызарлық, жұмбақты сыр жатады. Олармен бірге белгісіз бір сағынышқа толы мұңға беріліп кеткеніңді өзің де байқамай қаласың.

Оралхан Ұлы  Отан соғысы жылдары дүниеге келген ұрпақтың өкілі. Сол бір алапат-сойқанды көзімен көрмесе де анасының құрсағында жатып, тылдағы ауыр еңбектен қабырғасы  қайысып, күрсіне-күңірене жүріп күн  кешкен қамкөңіл жандармен бірге  тыныстап, бірге қиналып дүниеге келген бұл ұрпақтың да жанына соғыс салған жара аз болған жоқ. Осы соғыс тақырыбына жазушы "Бәрі де майдан" повесін арнады. Бұл повесть - тақырыбының сонылығымен де, кейіпкерлерінің тосын тағдырымен де ерекше шығарма. Шығарманың негізгі қаһарманының бірі - Ақан. Қолына мылтық алып, қан майданға қатыспаса да, еңбек армиясында болады. Белуардан батпақ кешіп, таң атқаннан күн батқанға дейін тыным көрмей жер қазатын. Тамағы да өте нашар еді. Қатықсыз қара көже ішіп, үсіген картоп жеген кісілер ауыруға шалдығады. Өлім -жітім де болады. Осының бәріне Ақан мойыған жоқ. Мұнда да ол соғысқа қатысқандардан аз азап шеккен жоқ. Оны қиындықпен келген Ұлы жеңіске үлес қоспады деп ешкім айта алмайды. Ендеше неге бұның: "Еңбегім елеп ескерілмеді ? Неге ол Жеңіс мерекесіне арналған жиналысқа шақырылмайды ? "Менің кінәм не сонда ? Бар жазығым қолыма мылтық орнына күрек ұстағаным ба ? Біле -берсе күрек те қару ғой. Осы ғой жанға бататыны. Әйтпесе батыр атағын бермеді деп жүрген мен жоқ ",-деп қиналады Ақан. 

Жалпы, әдебиетімізде  соғыс кезіндегі қара жұмыста  болғандар еңбегі туралы жазылған шығармалар жоқтың қасы. Көбіне тікелей соғысқа  қатысқандарға қарағанда осы  бір белгісіз ерліктің иелері еленіп - ескеріле бермейді. Осынау еңбекте  ерлік көрсеткен мыңдаған адамдардың тіршілігі қан майдан қаһармандарының тасасында қалып келгені белгілі. Сол олқылықтың орнын толтырған, ерліктің бағасы біреу ғана екенін, мейлі ол майданда жасалсын, мейлі ол тылда көрсетілсін, ашып, айғақтаған бұл повестің тағылымы мол, тәрбиесі толайым. Жақсылыққа ізгілікке деген ұмтылыста жүрген, ұлы сенімді серік еткен Ақан, Алма сынды кейіпкерлер әр жүрекке жол табады. Олардың көрген қиыншылықтары, тартқан азаптары жігерлерін шыңдап, қажыр - қайраттарын арттыра түсуі көңілге қонады.