Найман

Атамекенінен көтере қуып жіберген найман ханы Күшліктің байтақ Түркістан  аймағында бұлайша дәуірлеп отырғанынан  Шыңғыс хан сірә хабарсыз емес-тін. Тек ол бұл кезеңде Қытайды  жаулап алу жорықтарының басы-қасында  жүрді. Сол жорықтан қайтысымен, Шыңғыс хан 1218 жылы Күшлікке қарсы әйгілі қолбасшысы Жебе ноян басқарған күшті әскерін  жіберді. Жебе ноян Қарақытай еліне  жетісімен, баршаға дін, сенім бостандығын  жариялады. Бұған дейін де өзіне  мұсылмандарды қарсы қойып алған  Күшлік шайқастарда шыңдалып келген моңғол әскерлерінің екпініне төтеп  бере алмады. Тас-талқан болып жеңіліп, Алтай тауларына қарай қашты. Бірақ Жебе ноян оны қойммай қуалап жүріп, ақыры Сарыкөл маңында  қолға түсіріп, өлтіріп тынады. Найман елінің Шыңғыс ханға қарсы жиырма жылдай уақытқа созылған қан кешті  күресі осылайша аяқталды. Найман мемлекетінің күйреуі атамекендерінде қалың  отырған бұл елдің құрамына кірген рулардың жан-жаққа кең ыдырап кетуіне, басқа тайпалар арасына сіңуіне  әсер етті. Олардың біраз бөлігі байырғы қоныстарына жақын Ертіс, Алтай алқабында орнығып қалып, Шыңғыс ханның баласы Үгедей ханның қол  астына қарады. Шапқыншылықтан ығысқандары  Балқаш төңірегіне, Алакөл маңына, Сыр, Ырғыз алқабына орналасты, оңтүстікте Орта Азия хандықтары жеріне дейін  жетті.

Бұл өңірде қоныстанған наймандар  ХV ғасырдың соңында Мұхаммед Шайбани  ханның ықпалында болды. 16 ғасырда  Марыға найманнан шыққан Қобыз би, Жолым билер әмір жүргізді. Найман Назар би Балхты биледі. Нұраталық  көшпелілерді найман Ахметәлі басқарды. Шайбан тұқымы Бабаханның бір әскербасысы  найман Жанмұхаммед би болды. Шежіреші Әбілғазы найман Сопырмырзаның 1604 жылы оның әкесі Араб Мұхаммед ханды өлтіру үшін қастандықұйымдастырушылардың бірі болғанын тілге тиек етеді. Осы мысалдардан-ақ наймандардың Орта Азия аймағында қабырғалы  күштердің бірі ретінде әрекет еткенін  байқау қиын емес. Бұл наймандар  біртін-біртін жергілікті халыққа сіңісіп, өзбек, қарақалпақ қауымдастығының  бір тармағы болып кетті. Өзбектерде қазақ-найман, қарақалпақта бағаналы, терістаңбалы, қырғызда бүйе найман, күн  найман, мырза найман, жуанбұт найман руларының кездесуі сол араласудың бір нышаны.

Қазақ наймандары 1720 жылдардағы Жоңғар шапқыншылығынан кейін Орталық  Қазақстандағы Тоқырауын алқабынан  Алтай мен Жоңғар тауларына дейінгі  аралыққа орналасты.. М.Тынышбайұлының айтуынша, наймандардың 1810 жылы Қарқаралы  мен Шыңғыстайды тастап оңтүстікке қарай сырғуы олардың соңғы қоныс  аударуы болған еді. Осы тарихшы  наймандардың саны 1917 жылдың қарсаңында Бұқара мен Қытайдағы руластарын қосқанда 830 мың адам төңірегінде  деп көрсетеді. Орта жүз елдері арасында дәл наймандардағыдай мол таңбаны  кездестіре алмайсың. Олардың ірі  рулық бірлестігі ғана емес, кейде  жеке руларының өзі де дербес ұран-таңбаға  ие. Дәл осы ерекшеліктің өзінде оның сонау бірінші мыңжылдықта  «сегіз-оғұз» деп көрініс берген сипатының әсері болуы да ғажап  емес. «Сегіз тайпа» - демек, найман жұрты осынша тайпадан құралған. Алайда ғылыми деректерде олар туралы анық мәлімет жоқ.

Тарихи деректерге сүйенсек, «Найман» - қазақ шежірелерінде айтылғандай  жеке адамның аты емес. Алайда халық  шығармашылығы оны түп бабаның  есімі етіп, өзін найманбыз дейтін бар руды (олардың арасында баяғы  аласапыран замандарда басқа елдерден келіп сіңіскен жұрттар бар болса  да) сол «шалдан» ғана тарқатып қояды.

Қария сөздер бойынша Найманның  кешігіп көрген Тоқпан деген ұлы  ер жеткен кезде Ұлы жүз Дулат  бидің қызы Ақсұлуға үйленген екен дейді. Содан аз уақыт өтер-өтпесте  Найманның кемпірі мен ұлы  Тоқпан қатар қайтыс болады. Ақсұлу өзі түскен шаңырақтың болашағын  ойлап, еліне барып, жақын сіңлілерінің бірі Әлпешті сұрап әкеліп, атасына  қосады. Найман Қызейнемен алты айдай  ғұмыр кешіп көз жұмады. Екіқабат қалған Әлпеш күн жетіп босанады. Баланың атын Найманнан қалған белгі  ғой деп Белгібай қояды. Оның екінші аты - Өкіреш. Найманның әулие келіні Ақсұлу атасының жылын бергеннен  кейін Қызынейді Найманның ұлы  атасы делінетін Сарманаймен  бір туысқан Шумақ дегеннің немересі Елтайға қосады. Оған атамның орнына атам болды деп Ел ата деген  ат қояды. Қызыней одан Серкібай деген  ұл табады. Ақсұлу Белгібайды тәрбиелеп  өсіріп, он бес жасқа толғанда қайным деп оған өзі тиеді. Одан Сүйінше, Сүгірше деген екі ұл табады. Немере сіңлісі Тоқсұлуды кейіннен әпкеме қолқанат болсын деп бір сіңлісі  Қаракөзді Белгібайға қосады. Қаракөзден Өтеген туады. Қазақ шежіресінде  бар Найман осы төртеуінен тарайды  да, тоғыз таңбалы найман аталады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Наймандар, Керейттер және Жалайырлар

Наймандардың, керейіттердің, жалайырлардың ертеректегі мемлекеттері — Орталық Азияның шығысында —Қазақстанға шектесіп жатқан Монғолия аумағында пайда болса да, олардың тарихының Қазақстан тарихына тікелей қатысы бар. Көшпелі мемлекеттіліктің бастаулары Орталық Азияның нақ шығысында жатыр, ежелден Қазақстанның өз жерінде мекендеген халықтар мен тайпалардан басталатын дәстүрлермен қатар олар кейіннен қазақ мемлекеттілігіне тон болды.

Найман тайпалар одағы VIII ғасырдың орта шенінде Жоғарғы Ертіс пен  Орхон аралығында сегіз-оғыз (яғни «сегіз тайпаның одағы») деген атаумен пайда  болган. Сегіз-оғыздар Хангайдың  батысынан Тарбағатайға дейінгі жерді, яғни өзіміз кейіннен наймандар деп атайтын жерді алып жатты. X ғасырда Орталық Азия даласын, «Ляо-шиге» қарағанда, жауынгер көшпелі тайпалар мекендеген, бұл деректемеде олар цзу-бу деген ортақ атаумен аталады. Олар (цзу-бу) тура Тарбағатайға дейінгіОрталық Азияаумағына қоныстанған. Қидандардың Ляо әулеті кезеңінде «Ляо-ши» беттерінде «найман» атауы пайда болады, ол, бәлкім, цзу-будың батыс тобы деп саналуы мүмкін. Түрікше мағынасында «сегіз тайпаның одағы» деген баламасы бар, яғни найман деген монғол атауын да оларға Ляо әулеті кезінде монғол тілдес қидандардың бергені күмәнсіз. Найман тайпалар одағы XII ғасырдың бірінші жартысында Елюй Даши бастаған қидандардың Жетісу жеріне кетуіне байланысты аталады. Елюй Даши күштерін батысқа жинап, чжурчжэндерді қуып шығып, қидандардың Ляо империясын қалпына келтірмекші болды. Елюй Дашиді ұйғыр идикуты қабылдаған кезде найман билеушілері оның әскерлерінің қажеттері үшін оған мал әкеліп берген.

X—XII ғасырдың басында наймандар  Ляо империясына вассалдық тәуелділікте  болып, оның батыс шетінде,  яғни Шығыс Қазақстан мен Батыс  Монголия жерінде тұрған. Жетісуда  қарақытайлар мемлекеті құрылғаннан  кейін наймандардың жерлері солардың  иеліктерімен көрші болды. Рашид  ад-Дин наймандар жөнінде бір  бөлігі «өте тау-тасты жерлерді»,  ал бір бөлігі жазира-жазықтарды  мекендеген көшпелілер дейді.  Деректемелердің көрсеткеніндей, кеш  дегенде XI ғасырда найман тайпалары  Селенга мен Орхон өзендерінің  сағасынан Алтай тауларының шығыс сілемдеріне дейінгі шығыстан батысқа қараған аумақты алып жатқан.

Керейіттер туралы алғашқы мәліметтер XI ғасырдың соңғы ширегіне жатады, олардың  христиан дінін қабылдауына байланысты айтылады. Олар Тола өзенінің аңғарын, Орхон өзенінің орта ағысы ауданын  және Онғын өзенінің аңғарын алып жатқан. Шыңғысхан шапқыншылығы қарсаңында керейіттер бүкіл қазіргі Монголия мен Алтайаумағында үстемдік еткен, монғолдар да солардың қол астында болған. Жалайырлар Шыңғысхан империясының өрлеу кезіне қарай Хилок және Селенга өзендерінің бойын, дәлірек айтқанда, Селенгаға құятын Орхон сағасын мекендеген.

Шаруашылық-экономикалық құрылысы

Наймандар, керейіттер, жалайырлар негізінен мал шаруашылығымен айналысқан. Олардың өз малына жайылым іздеп, бір жерден екінші жерге жылына бірнеше рет көшіп жүруіне тура келді. Көші-қон шалғайлығы жер жағдайы мен мал санына байланысты болған. Қысқа пішен қоры жасалмады, бірақ көшіп-қону қыстыгүні малдың азықты өзі тауып, өз аяғынан жайыла алатындай етіп реттеліп отырылды. Деректемелер жалайырлардың, наймандар мен керейіттердің көшіп-қонуын екі түрге белуге мүмкіндік береді. Бір жағынан, азды- көпті үлкен топтар болып кешкен (күрен әдісі) және екінші жағынан, жеке әулеттер оқшауланып немесе шағын бірлестіктер болып көшіп жүрген.Шыңғысхан империясының құрылуына байланысты көшіп-қонудың күрен әдісі жойылып, әскери ұйымдык түрі ғана қолданылады. Наймандардың басты байлығы үйірлі жылқы болды, жылқы болмайынша далада шаруашылық жүргізу мүмкін емес еді. Көшпелі үшін жылқы қатынас құралы, соғыста және қаумалап аң аулағанда мінер аты болды. Көшпелілер оның етін жеп, сүтін ішті, терісі мен жүнін пайдаланды. Ірі қара да көлік ретінде пайдаланылды: күркелі арбаға өгіздер мен сиырларды жекті. Қой малы еті, терісі мен жүні үшін ұсталды. Бірақ наймандар, керейіттер, жалайырлар бір ғана мал шаруашылығымен тіршілік ете алмайтын еді, ейткені тамақ жетіспеді. Бұл тапшылық алуан түрлі жабайы аңдар мен ішінара балық аулаумен толықтырылып отырды.

 
Мемлекеттің құрылуы

Орталық Азияның көшпелі тайпаларының XII ғасыр бойында күш-қуатының артуы олардың ең ірілерінде — наймандарда, керейіттерде, жалайырларда — алдыңғы феодалдық мемлекеттік құрылымдар — ұлыстардың пайда болуына жеткізді. Б. Я. Владимирцовтың көрсеткеніндей, ұлыс алғашқы қауымдық құрылыстың институты болған жоқ. Ұлыс ру да, тайпа да емес, ол рулық-тайпалық институттардан жоғары тұрды. «Ұлыс» ұғымы ол кезде «халық» дегенді білдірді. Ұлыстың құрамында қандас туысқан адамдардың болуы міндетті емес еді, оған хан руының өкілдері ғана емес, сонымен бірге бөгде адамдар да енді. Әрбір ұлыс белгілі бір аумақты иеленді, наймандар мен керейіттердің ең үлкен күшті ұлыстарының өз шекаралары болып, олар ара-тұра болса да қорғалып отырды. Шыңғысхан талқандаған керейіттер ұлысының билеушісі Ван-ханның наймандар иелігін қорғаған найман қарауылымен қақтығыста қаза тапқаны мәлім. Армян авторы Степанос Епископ монғол сарайы жанындағы жоғары лауазымды қайраткерлердің бірі жайында айта келіп, былай дейді: «Бұл адам саны ең көп және күшті джалакир (жалайыр) тайпасынан болатын...». «Бұл жалайыр тайпасы үлкен-үлкен он тармақтан тұрады, олардың әрқайсысы жекелеп алғанда үлкен халыққа айналды...».

Көрші халықтармен езара қатынастары

Деректемелер наймандар мен  керейіттердің көрші тайпалармен  соғыстары туралы мәліметтерге толы. Рашид ад-Дин былай деп жазады: «...Керейіттер көптеген тайпалармен, әсіресе  найман тайпаларымен көп жауласты... Бұл кезде басқа тайпаларға қарағанда  олардың күші басым әрі құдіретті  болатын... керейіттердің Ван- ханымен  наймандар қырғыздардың аймағы бойынша және ұйғырлар елі- мен шектесіп жатқан шел далаға дейін үнемі қырқысып, жауласып жүрді». Рашид ад-Диннаймандардың қырғыздармен, керейіттердің Цзинь мемлекетімен соғыстары туралы мәліметгер келтіреді. Соғыс кезендері көршілер- мен бейбіт қатынастар жағдайымен алмасып та отырды. Қытай деректемелерінде керейіттер мен наймандардың көшпелі көршілерімен ғана емес, сонымен қатар отырықшы мәдениеті бар мемлекеттермен — Танғұт мемлекетімен (Си Ся) және ұйғыр иелігімен тығыз мәдени және саяси байла- ныстар жасағаны туралы мәліметтер де бар. Наймандар мен керейіттерді 11 билеуші тобы ұйғырлардың ықпалымен несториан бағытындағы христиан дінің, ұйғыр жазуын, сондай-ақ мемлекеттіліктің басқа да элементтерін қабылдады. Керейіттердің танғұттармен қатынастары да осы байланыстардың дәлелі болып табылады. Мысалы, керейіттер ұлысының билеушісі Ван-ханның інісі Қарабітай (Керандай) бала кезінде танғұттарға тұтқынғы а түсіп, кейін Танғұт мемлекетінде аймақ билеушісі қызметіне дейін осксі Оның қыздарының біреуі танғүттар билеушісінің әйелі болған. Керейіттердіңтанғұттармен және ұйғырлармен байланыстары болғанын керейт билеушілерінің, атап айтқанда, Ван-хан мен оның ұлы Сангуннің сәтсіздікке ұшыраған кезінде танғұттар мен ұйғырлар жеріне барып паналағаны рас тайды. «Юань-ши» қазіргі Қазақстан аумағында мемлекеттік құрылымы болған қандылар мен керейіттердің өзара саяси және аумақтық байланыстарының қалыптасқанын, бірқатар қаңлы шонжарларының өкілдерінің керейіттср билеушісі Тоғұрыл Ван-ханда қызмет атқарғаның көрсетеді. «Бухуму... Оның ата-бабалары қаңлы тайпасының ата-тегінен келе жатқан атақты адамдары. Хайланьбо (Қайранбай — Бухумудың атасы) керейіттердің Ван ханында кызмет еткен. Ван-ханды (монғолдар) өлтірген кезде, Хайланьбо бала-шағасын тастап, бірнеше мың салт аттыларын ертіп, солтүстік-батысқа қашты. Тайцзу (Шыңғысхан) елші жіберіп, оны өзіне келуге (яғни бағынуға) шақырды. Бірақ ол былай деп жауап қайырды: «Бұрын мен де, марха батты тақсыр (Шыңғысхан) да Ван-ханға қызмет еткенбіз. Қазір Ван-хап өлді, бірақ мен өзім қызмет еткен адамға опасыздық жасай алмаймын»м. В. В. Бартольдтің атап айтқанындай, қанлылар мен қыпшақтар наймандардың ұлысында да өмір сүрген. «Юань-шиде» наймандар мен қаңлылардың шонжарлары арасында тығыз туыстық байланыстар болғаны жөнінде мы надай деректер келтіріледі: «Шаостар (Чаос) наймандардан шыққан. Оның арғы атасы Тайянь (Даян) наймандардың билеушісі болған. Оның арғы атасы Цюйшулай (Күшлік)... Бэдэинь (Боде) Шаостың ұлы... Бэдэинь қаңлы тай пасынан шыққан нағашы әжесімен тұрды...». Бұған наймандар мен қаңлылардың туыстығын ертеректе VII ғасырдың екінші жартысында ұйғыр саяхатшыларының да көрсеткенің қосуға бола ды. Жол-жөнекей көргендері мен есіткендерін айта келіп, олар Алтайда Няньба-энь (наймандар) мен кан-ли (қаңлылар) мекендейді деп хабарлайды.^[1]

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Найман хандығы

8-Маусым, 2011 | 884 рет  оқылған

Тарихқа Найман хандығы  деген атпен Х ғасырда мәлім  болған мемлекеттік бірлестік –  бабаларымыздың дербес ел болу жолындағы  жанқиярлық күрестерінің елеулі белестерінің бірі. Бұл хандық құрылардан бұрын  оны құрушы ру-тайпалар әртүрлі кезеңдерден  өтті. Наймандардың арғы бабалары ІV-V ғасырларда байырғы хұндардың ұрпақтары  болып табылатын Теле тайпалық одақтары құрамында көшіп-қонып жүрді. Ал VІІ ғасырда олар Қыпшақтардың байырғы  бабалары үстемдік жасаған Сір-Енда (Сеянто) хандығына бағынды. Бұл хандық күйреген соң VІІІ ғасыр басында 17 тайпаны біріктірген Байырқу  конфедерациясына кіріп, осында Сегіз  оғыздар бірлестігін түзеді. Байырқу  конфедерациясы – тарихымызда айтылмай келе жатқан маңызды мәселенің бірі.Шындығында да, Найман конфедерациясы VІІІ ғ. орта кезінен бастап Ертістің жоғарғы  ағысы мен Орхон өзенінің аралығын мекендеген түркітілдес «сегіз оғыз»  тайпалары мекендейтін аймақта  құрылды. Кейіннен бұл одаққа қосылған тайпалар сандары көбейіп, он екіге  жетті. Атауы моңғолша болғанымен зерттеушілердің  көпшілігі Наймандарды түркітілдес  тайпалар ретінде сипаттайды. Расында  да, Наймандардың бабалары о бастан-ақ түркітілдестер ортасында қалыптасты. «Сегіз оғыздардың» батыс жағында  Ертістің орта және төменгі ағыстарын  Қаңлылар мен Қыпшақтар мекендесе, солтүстігіндегі көршілері Енисей қырғыздары болды. «Сегіз оғыздардың»  шығысында Керейлер көшіп-қонып  жүрді, ал оңтүстікте олар Орта Азияның  көптеген түркітілдес тайпаларымен көрші болды. 
Х ғасырдан бастап Қидандарға бағынған наймандардың мемлекеттік бірлестігі екі үлкен тайпалар бірлестігінен құралды. Найман хандығын белгілі бір рудың өкілі болып табылатын хан басқарды. Әрбір тайпаны біріктірген ұлыстық бірлестіктер ондық негізде әскери жүйемен сарбаздар жасағын жасақтады. Мемлекеттегі іс Ұйғыр жазуымен жүргізілді. Тарихи деректер олардың VІІІ-ІХ ғасырларда-ақ айтарлықтай сауатты болғандарынан хабардар етеді. Олар алғаш барлық түркітілдестер тәрізді Орхон жазуын пайдаланса, ал кейіннен Оғыз бірлестіктеріне Ұйғырлар үстемдігі орнаған тұста көне Ұйғыр жазуын қолданатын болды. Осы жазу мәселесіне байланысты моңғолдардың әйгілі дерегі «Алтан-тобчида» және көне қытай дерегі «Юан-шиде» мынадай әңгіме айтылады: «Шыңғысхан Наймандарды талқандаған тұста олардың ханы Таянның бас уәзірі, қазынашысы және хатшысы Тататоңға амалсыздан моңғолдар қолына тұтқынға түсіп қалады. Шыңғысханның төңірегі одан екі маңызды нәрсені үйренеді. Олар – мемлекеттік маңызды құжаттарды мөрмен бекітіп отыру және Ұйғыр жазуын оқып-білу». 
1125 жылы Қидандар мемлекетін Чжурчжендердің (Шүршіттердің бабаларының) талқандауы Наймандардың тәуелсіздік алуларына жол ашты. 
Зерттеушілер тәуелсіз Найман мемлекетінің құрылуын 1143 жылдан, яғни Инанш Білге ханның билік жасаған жылдарынан бастайды. Әсіресе, күшті Қидан мемлекетін құрған тарихи тұлға Елюй Дашидің өлімі Наймандардың тәуелсіз хандық құруларына жол ашты. Басқа да бұрын Цзубу тайпалық одағында болған Меркіт, Онқұт тайпалары тәрізді Қидан империясының қиранды орнында жаңа хандықтар, солардың қатарында Найман және Керейт хандықтары еңсе көтерді. Бұл екі туыстас хандықтарды географиялық бекет Ханғай (Өтікен) таулары бөліп жатты. Жаңа қалыптаса бастаған Найман хандығының шығыстағы көршілері Керейттер болса, ал оңтүстік-батыста олар Қарақытайлармен шектесті. Солтүстіктегі Найман мемлекетінің шекарасы Балқаш көліне дейін созылып, Шу өзенін бойлай жалғасты. 
Наймандар Инанш-Білге ханның тұсында едәуір күшейді. Одан бұрын Наймандарды кім билегені тарихқа белгісіз. Әбілғазы осыған байланысты мынадай дерек береді: «Найман тайпасы. Бұл көне тайпа; малшылық бұларда кең ауқымды. Олардың бұрынғы өткенін біз білмейміз, тек естігеніміз, олардың Қар-Қыш деген патшасы болған. Ол өлген соң інісі Инат (Инаншты айтып отыр –Т.О.) биледі. Шыңғыс кезінде олардың патшасы Таяң хан (кейбір деректерде – Даян хан – Т.О.) еді; оның баласы – Күшлік. Олардың тұрағы Моңғолияның Қарақорым деп аталатын бөлігінде». Бізге белгілісі, Х ғ. аяғында және ХІІІ ғ. басында Найман хандығы екі бөлікке бөлініп, оларды Инанш ханның екі ұлы Даян хан мен Бұйрық хан басқарды. 
Моңғолдарға бағынған Наймандардың бұдан кейінгі тағдыры Шағатай ұлысымен байланысты болды. 1223 жылдың басында Шыңғыс хан төрт ұлына енші бөлгенде әлі де айтарлықтай қуатты Найман тайпалық бірлігі Шағатайға берілген аймақта қалып қойды. Алайда Жошының ұлы Батудың батысқа бағытталған жорығына қатысуға мәжбүр болған олар біртіндеп Жошы ұлысының шығысын біріктіретін, Жошының үлкен ұлы Ежен негіздеген Ақ Орда аймағына ойысты. Осында Наймандар болашақ Алты Алаш (Жалайыр, Алшын, Қоңырат, Қаракесек (Арғын), Найман, Қыпшақ) қауымдастығын ұйыстырушы белді тайпалардың біріне айналды. Яғни тарихи деректерді баяндағанда бұрынғы Наймандар мен кейінгі Алаш қауымдастығына қосылған Найман рулары арасындағы тарихи этникалық сабақтастықты теріске шығару негізсіз. Кейінгі Наймандар – алғашқы Наймандардың тікелей жалғасы.