Нацыянальна – культурная палітыка немцаў. Беларускі нацыянальны рух

Змест

Уводзіны …………………………………………………………………

Глава 1: Акупацыя немцамі заходняй Беларусі    ……………………..

1.1.Ваенна-адміністрацыйны падзел тэрыторыі    ……………………..

1.2. Эканамічная палітыка германскіх влацей        …………………….

Глава 2:  Эвакуацыя насельніцтва. Бежанства   ……………………….

Глава 3: Нацыянальна – культурная палітыка немцаў. Беларускі нацыянальны рух.

Заключэнне………………………………………………………………………

Литаратура……………………………………………………………………….

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Уводзіны

Барацьба дзвюх імпералістычных груповак дзяржаў за перадзел ужо падзеленых калоній  і “сфер уплыву” прывяла да вайны, якая набыла сусветны характар. У ваенную арбіту паступова былі ўцянуты 33 дзяржавы з насельніцтвам звыш 1,5 млрд. чалавек. Ініцыятыва ў яе развязваніі, як лічаць некаторыя гісторыкі, зыходзіла з боку Германіі і Аўстра-Венгрыі. 1 жніўня Германія аб’явіла вайну Расіі, а 3 жніўня – Францыі. На наступны дзень у вайну ўключылася Англія. Германія разлічвала спачатку разграміць Францыю, трымаючы абарону на ўсходнім фронце пераважна сіламі Аўстра – Венгрыі, а затым – Расію. Па сутнасці гэта быў план “бліц – крыга”. Уварваўшыся праз тэрыторыю нейтральнай Бельгіі ў межы Францыі, немцы ўжо ў жніўні 1914 года стварылі рэальную пагрозу для Парыжа. Рускія войскі галоўнымі сіламі пачалі наступленне на Аўстра – Венгрыю з мэтай выйсці на Балканы і да чарнаморскіх праліваў. Аднак развіць гэты поспех не ўдалося ў значнай меры з-за таго, што Расіі давялося выручаць з крытычнага становішча Францыю цаною гібелі дзвюх армій.

З пачатку 1915 года асноўныя сілы Германіі знаходзіліся на Усходнім фронте. У выніку  нямецкага наступлення рускія войскі ў чэрвені 1915 года пакінулі большую частку Галіцыі, а 22 ліпеня, пазбягаючы акружэння ў Польшчы, здалі праціўніку Варшаву. Фронт хутка набліжаўся да Беларусі. У жніўні 1915 г. пачалося нямецкае наступленне ў напрамку Коўна – Вільня - Менск. У пачатку верасня пад пагрозай акружэння расійская армія пакінула Вільню, а таксама Гародню, Ліду, Берасце і іншыя гарады Заходняй Беларусі. Стаўка Вярхоўнага галоўнакамандуючага была пераведзена з Баранавіч у Магілеў. Велізарным напружаннем сіл русскай арміі ўдалося ліквідаваць Свянцянскі прарыў і адкінуць немцаў у раен азераў Свір і Нарач. Заходнія саюзнікі ў гэты цяжкі для Расіі момант не аказалі ей ніякай істотнай дапамогі. У кастрычніку 1915 года фронт стабілізаваўся на лініі Дзвінск – Паставы – Баранавічы – Пінск. Значная частка Беларусі апынулася пад нямецкай акупацыяй. Па абодвух баках фронту размясціліся аграмадныя арміі праціўнікаў, якія разам з велізарнай колькасцю дапаможных службаў, тылавых устаноў метадычна спусташалі край на працягу трох наступных гадоў.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Глава 1: Акупацыя немцамі заходняй Беларусі   

Пасля стабілізацыі расійска-германскага  фронту восенню 1915 года пад нямецкую акупацыю трапіла 50 тыс.км тэрыторыі сучаснай Рэспублікі Беларусь (каля 25 % яе агульнай плошчы). У зоне акупацыі апынуліся таксама беларусы Беласточчыны, Віленскага краю і Аўгустоўскага павета Сувалкаўскай губерні. Зыходзячы са сваіх геапалітычных і эканамічных інтарэсаў, Германія імкнулася адсунуць межы Рассіі на ўсход шляхам аддзялення ад яе Польшы, Курляндыі і Літвы, а астатнія акупаваныя землі (фактычна беларускія) – выкарыстаць у якасці разменнай манеты на будучых мірных перагаворах. Такім геапалітычным разлікам адпавядаў ажыццяўленны немцамі ваенна-адміністрацыйны падзел былога Паўночна-Заходняга краю.

1.1. Ваенна-адміністрацыйны падзел тэрыторыі   

Тэрыторыя Курляндыі, Літвы  і заходняй часткі беларускага этнічнага  абшару была падпарадкавана Вярхоўнаму камандаванню на Усходзе -  “Ober Ost”. Іерархію акупацыйнай адміністрацыі на гэтай прасторы ўзначаліў начальнік штаба Усходняга фронту генерал Э. Людэндорф. Усходняя мяжа “зямлі Обер Ост” ішла па лініі Дукшты – Нова – Свянцяны – Варняны – Медзішкі – Воранава – Ліда – Дзятлава – Ваўкавыск – Свіслач – Белавежа – Высокае – рака Буг і прыблізна акрэслівала нямецкія тэрытарыяльныя прэтэнзіі да Рассіі. Пасля некалькіх рэарганізацый да вясны 1917 года адміністрацыйна-тэрытарыяльная структура “Обер Осту” ўключала тры акругі: Курляндыю, Літву і Беласток – Гродна. Землі, заселеныя беларусамі, апынуліся ў дзвюх апошніх ваенна-адміністрацыйных акругах. На усход ад граніцы “Обер Осту” да лініі нямецка-расійскага фронту праходзіла ваенна-аперацыйная паласа. Гэта тэрыторыя знаходзілася пад кантролем нямецкіх этапных інспекцый. На асобым становішчы апынуўся Брэст, які падпарадкоўваўся размешчанай у горадзе і наваколлі армейскай групоўцы. Уся ваенна-адміністрацыйная паласа мусіла стаць прадметам гандлю на будучых перагаворах адносна міру з Расіяй.

Парадак кіравання акупаванымі  землямі грунтаваўся на пастулаце, што ў занятай вобласці на першым месцы павінны стаяць інтарэсы Германскай імперыі і арміі, і толькі затым могуць улічвацца патрэбы самога краю. Гэтаму падпарадкоўвалася ўся створаная немцамі сістэма кіравання. У сваім складзе ўпрауленне мела звыш за дзесятак аддзелаў: палітычны і ўнутраных спраў, аддзел фінансаў, сельскай і лясной гаспадаркі, гандлю і прамысловасці, рэлігіі і прэсы. Упраўленню “Обер Осту” падпарадкоўваліся начальнікі ваенна-адміністрацыйных адзінак са сваімі бюракратычнымі апаратамі. На чале акругі Літвы стаяў адстаўны маер Ф. Ізенбург – Бірнштэйн, акругу Беласток – Гродна  ўзначальваў Т. Хэпе. Ваенна-адміністрацыйныя акругі падзяляліся на паветы – больш дробныя, чым ранейшыя расійскія. Начальнікам паветаў падпарадкоўваліся бургамістры невялікіх гарадоў і кіраўнікі валасцей, якія, у сваю чаргу, мелі зносіны з сельскімі старастамі. У распараджэнні ваенна-адміністрацыйных начальнікаў знаходзілася жандармерыя.

Немцы стварылі ў акупаваным краі сістэму сваіх судоў. Мясцовыя суды дзейнічалі ў Вільні, Гродне, Лідзе, Ваўкавыску, Беластоку. Найвышэйшай інстанцыяй для іх з’яўляўся вярхоўны суд “Обер Осту”. У аснову судаводства акупанты палажылі расійскае заканадаўства. Шырока дзейнічалі ваенна-палявыя суды. За валоданне зброяй, выбуховымі рэчывамі, боепрыпасамі ўчынялася “смяротнае пакаранне без суда” [2, ст. 447].

Палітычная дзейнасць  мясцовага насельніцтва спачатку была забаронена. Палітычныя мітынгі  і  сходы не дазваляліся, на ўсе астатнія сходы патрабавалася пісьмовая  згода павятовага начальства. Аналагічны парадак быў устаноўлены і  ў дачыненні арганізацый. Аднак  пазней дапускаліся паслабленні ў гэтых абмежаваннях.

 Выключна строга рэгуляваліся  перамяшчэнні мясцовых жыхароў.  Уначы дзейнічала каменданцкая  гадзіна. Кожны, хто пакінуў  жылле ўдзень, павінен быў мець пры сабе пасведчанне асобы, якое давала права на перамяшчэнне толькі ў межах павета і толькі пехатою. Для паездкі любым транстпартам патрабаваўся асобны дазвол начальніка павета. Такая надзвычайная рэгламентацыя ўводзілася не толькі для папярэджання шпіянажу і барацьбы з “бандамі” (як гэта тлумачылася афіцыйна), але мела на мэце звесці да мінімуму паездкі за мяжу дзеячаў мясцовых нацыянальных рухаў, а таксама абмежаваць наведванне “Обер Осту” нямецкімі палітыкамі непажаданага для камандавання напрамку.

 

1.2. Эканамічная палітыка германскіх влацей       

Шквал вайны, што пранесся ў 1915 годзе па Заходняй Беларусі, пакінуў пасля сябе спустошаны край. У выніку эвакуацыі, бежанства, разбурэнняў,эпідэмій гарады, мястэчкі і вескі прыкметна абязлюдзелі. Людзі, што засталіся на месцы, пакутавалі ад катастрафічнага недахопу харчавання, паліва, прадметаў першай неабходнасці. Хутка ўзляцелі ў цане і сталі дэфіцытам мяса, масла, мука. Хлеб, які ў гарадах размяркоўваўся па картках, быў насычаны рознымі замяняльнікамі, з-за чаго людзі часта атручваліся. Нягледзячы на развал эканомікі і згаленне насельніцтва, немцы ўзялі курс на максімальную гаспадарчую эксплуатацыю краю.  “Обер Ост” павінен быў не толькі сам задавальняць свае патрэбы, але ўтрымліваць акупацыйнае войска і пастаўляць прадукты і сыравіну ў Германію.

Гэтым мэтам найперш служылі  шматлікія рэквізіцыі: прадуктаў, тытуневых  вырабаў, скуры, футра, коней і іншай  жывелы, воўны, металаў і г.д. З-за адсутнасці рэквізіцыйных норм панавала суцэльнае самавольства. Пад выглядам штрафаў за рэальныя і ўяўныя правіннасці  сістэматычна ажыццяўляліся грашовыя паборы – кантрыбуцыі.

Для разліку немцы ўвялі на акупацыйнай тэрыторыі спецыяльную грашовую адзінку – обер-ост-рубель коштам 2 маркі.

Кіруючыся стратэгічнымі  інтарэсамі Германіі, улады “Обер  Осту” рабілі спробы аднавіць некаторыя  гаспадарчыя структуры краю, уводзілі ў дзеянне новыя аб’екты. Паблізу фронту пачалі працаваць фабрыкі калючага дроту, майстэрні па рамонту зброі і вайсковага рыштунку. На патрэбы арміі былі арыентаваны існуючыя ў краі суконныя і гарбарныя прадпрыемствы, заснаваныя немцамі фабрыкі кансерваў і мармеладу. Акупацыйныя ўлады правялі рэканструкцыю некаторых шляхоў зносін, адбудову мастоў.

Пэўныя захады былі зроблены па нарошчванні вытворчасці сельскагаспадарчай прадукцыі. Нямецкая адміністрацыя старалася забяспечыць функцыяніраванне памешчыскіх і сялянскіх гаспадарак. Тыя з іх, чые ўладальнікі выехалі ў Расію, а таксама былыя дзяржаўныя маенткі немцы эксплутавалі самі. Быў арганізаваны перапіс свойскай жывелы і ўведзены жорсткія пакаранні за спробы яе ўтойвання.

Аднак, самым прывабным  аб’ектам эксплуатацыі для Германіі з’яўляліся лясы Беларусі. Асабліва прывабным  кавалкам выглядала Белавежская  пушча: яе лясы ацэньваліся немцамі  ў 700-800 млн марак. Для арганізацыі  эксплуатацыі лясоў акупацыйныя  ўлады стварылі спецыяльную сістэму  кіравання, аўтаномную ў адносінах да мясцовых ваенна-адміністрацыйных органаў. Цэнтр яе знаходзіўся пры штабе “Обер Осту”. Яму падпарадкоўваліся ваенна-лясныя ўпраўленні Курляндыя, Літва, Гродна, Беласток і Белавежа, у склад якіх, у сваю чаргу, уваходзілі 42 ваена-лясныя інспекцыі. Увесь край быў пакрыты мноствам лесапільных і дрэваапрацоўчых заводаў.

Да працы на ваенных  аб’ектах, у сельскай гаспадарцы і  на лесанарыхтоўках патрабавалася  шмат рабочай сілы. У 1916 годзе з’явілася  распараджэнне аб выкарыстанні працы  мужчын ва ўзросце 16-50 гадоў і жанчын 18-45 гадоў. На гэтай падставе сталі  арганізоўвацца так званыя працоўныя  роты і батальены. Прымусова мабілізаваныя  ў іх жыхары знаходзіліся ў выключна цяжкіх умовах. Сутачныя нормы харчавання былі мізэрнымі, грашовая аплата таксама  жабрацкая. Усе гэта прыводзіла да знясілення і шматлікіх хвароб. Акрамя таго, практыкавалася прымусовая адпраўка мясцовых жыхароў у Германію.

Такім чынам, можна сказаць, што бедствы, якія зваліліся на плечы  насельніцтва Заходлняй Беларусі з  прыходам кайзераўскіх войск, не маглі  не выклікаць пратэсту. Аднак ва умовах акупацыйнага рэжыму не было магчымасці арганізаваць актыўнае супраціўленне. Незадаволеннасць выяўлялася пераважна  ў пасіўных формах: ухіленне ад рэквізіцый, паставак і прымусовых работ, ігнараванне  распараджэнняў адміністрацыі. Але  ў лясах, асабліва ў Белавежскай  пушчы, дзейнічалі і ўзброеныя атрады, арганізаваныя расійскімі вайскоўцамі, што засталіся ў тыле праціўніка ці пазбеглі з палону, да якіх далучаліся мясцовыя жыхары.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Глава 2:  Эвакуацыя насельніцтва. Бежанства  

Асабліва вялізныя страты панесла Беларусь у 1915 годзе – падчас ваеных дзеянняў на яе тэрыторыі і звязаных з гэтым знішчэннем многіх народнагаспадарчых аб’ектаў, эвакуацый прадпрыемстваў і ўстаноў, масавай міграцыяй насельніцтва на ўсход.

Асноўная хваля эвакуацыі  ўлетку 1915 года праходзіла крайне неарганізавана, у спешцы, з вялікімі стратамі абсталявання і гатовай прадукцыі. З Польшы, Прыбалтыкі, Заходняй Беларусі ўдалося  вывесці толькі асобныя фабрыкі  і заводы. Некаторыя з іх размясціліся ва ўсходняй частцы Беларусі – у  Мінску, Віцебску, Нова – Барысаве, Магілеве, Гомелі, Навабеліцы. Эвакуацыя ўсклала непасільную нагрузку на чыгуначны транспарт, што суправаджалася неразбярыхай і нервовасцю. У выніку асноўная маса прадпрыемстваў Заходняй Беларусі засталася не вывезенай, з наступленнем праціўніка многія з іх прыпынілі працу.

Лепш удалося арганізаваць у жнізні – верасні 1915 года эвакуацыю  заводаў і фабрык абароннага значэння з Мінска і яго наваколля. У Маскву былі  вывезены  прадпрыемствы таварыстваў “Тэхнолаг”, “Энергія”, “Арол”, “Руст” і інш. Усяго за гады вайны з тэрыторыі Беларусі былі вывезены або дэманціраваны 432 прадпрыемствы.  На ўсход вывозіліся таксама некаторыя адміністрацыйныя і культурна-асветныя ўстановы, царкоўная маемасць і інш. Эвакуацыі падлягалі таксама  школы: у 1915 годзе з Беларусі была вывезена 201 навучальная ўстанова.

Адначасова з перамяшчэннем  прамысловага абсталявання і іншай  маемасці з раенаў баявых дзеянняў на ўсход рухаўся велізарны паток бежанцаў. Сотні тысяч людзей, нярэдка па прымусу, зрываліся з наседжаных месцаў і, пазбавіўшыся  прытулку і сродкаў існавання, накіроўваліся ўглыб імперыі. Вайсковыя і цывільныя ўлады, спадзеючыся “стварыць атмасферу 1812 года”, усяляк стымулявалі выезд насельніцтва з раенаў, да якіх набліжаўся фронт. Афіцыйная прапаганда з дапамогай праваслаўнага духавенства ўнушала, што заставацца “пад немцам” – непатрыятычна, распаўсюджвала чуткі аб надзвычайнай жорсткасці праціўніка. Вайскоўцы нярэдка за гэтым хавалі свой карыслівы разлік на магчымасць разрабаваць пакінутыя жыхарамі сядзібы, асабліва панскія маенткі.

Летам-восенню 1915 года Беларусь ператварылася ў сапраўдны бежанскі лагер. З-за адсутнасці планаў эвакуацыі рух бежанцаў быў хаатычным. Па трактах, што вялі на ўсход, цягнуліся бясконцыя патокі вымушаных вандроўнікаў, сярод якіх пераважалі старыя, жанчыны і дзеці. Многія з іх, знясіленыя ад спекі, смагі і голаду, гінулі ў дарозе. У некаторых месцах (каля Кобрына, Пінска, Пружан, Слоніма) скопішчы бежанцаў трапілі пад нямецкія абстрэлы і авіябамбардзіраванне. З наступленнем восені становішча бежанцаў яшчэ пагоршылася. Знаходзячыся пад адкрытым небам, яны гінулі ад холаду і эпідэмій. Некаторыя паміралі у цягніках.