Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған халық-азаттық көтерілісі

    1889 жылы орыс зерттеушісі Н.М.  Ядринцев Орхон өзенінің бойынан,  Енисей өзені сағасынан табылған  ескерткіштерден әлдеқайда үлкен  белгісіз таңбамен жазылған зәулім, қолдан қашалған төрт қабырғалы  биік тасты көреді.

    Н. Ядринцев тасқа мынадай сыпаттама  береді: биіктігі - 3,5 метр, төменгі ені - 1,32 метр, жоғарғы жағының ені – 1,22 метр. Биіктеген сайын жіңішкере береді, жоғарғы бөлігі өрнектелген. Тастың төрт жағы бірдей жазылған. Батысқа қараған бетінде қытай жазуы да, қалған қабырғасы бірдей руналық жазумен толған.

    Н. Ядринцевтің айтуына қарағанда, ескерткіштен  25 метрге дейін созылған аласа дөңес жатыр. (кейінгі зерттеудің нәтижесінде бұл қытай кірпішінен жасалған қабырға екендігі анықталды).  Осы қабырғаның жанынан басы жоқ, мрамордан жасалған 7 түркі статуясы табылған. Ескерткіштің батыс жақ бетінде басы бір-біріне қараған, қираған екі хайуанның мүсіні бар (ғалымдар мұны мазарға кіретін есіктің белгісі болу керек деген болжам айтады).  Ал осы кіре берістен әрқайсысының арасы 10-12 метрден, беттері шығысқа қарағанадам мүсіндес сын тастар ұзындығы 4,5 шақырымға дейін созылып жатыр екен. Мұқият зерттеудің нәтижесінде әлгі мүсіндердің осында жерленген кісінің тіршілігінде өлтірген дұшпандарының келбеті екені және айқындалып отыр.

    Көп кешікпей Н. Ядринцев Россия археологтарының VІІІ конгресінде ғалымдардың  назарын сло Орхон бойындағы  көне мұраларға аударады. Осыдан бастап бұрын тек Енисей ескерткіштері  деп қана аталып келген жазбалар енді Орхон, яки Орхон-Енисей жазулары деген  атқа ие болады.  

    Шамамен VІ ғасырдың орта кезінде Жетісу, Алтай, Орталық Азияны мекен еткен  түрлі ру-тайпалар бірігіп, Түрік  қағанаты деп аталатын мемлекет құрғаны  тарихтан жақсы мәлім.

    Міне, сол ежелгі түркі дәуірінің қоғамдық, әдеби мәдени өмірін жыр еткен  ғажайып дастандар бар. Бұлар  – «Күлтегін», «Білге қаған», және «Тоныкөк»  жырлары деп аталады. Бұдан 1250 жыл  бұрын үлкен құлпытастарға қашап  жазылған осы әдеби ескерткіштер идеялық мазмұны жағынан да, көркемдік  шеберлігі тұрғысынан да күні бүгінге  дейін оқушысын таңдандырып, тамсандырып  келеді.

    Руна  жазуындағы жәдігерліктер жанры  туралы соңғы кезге дейін әртүрлі  пікірлер айтылып жүр. Бұларды біресе прозалық шығарма десе, екінші жолы поэзиялық туынды деп

келеді. Ал кейінгі кезде, әсірее, көрнекті совет ғалымы И. В. Стеблеваның «VІ  – VІІІ ғасырлардағы түркі поэзиясы»  деген еңбегі басылып шыққаннан  кейін руна жазуындағы әдеби мұралар  поэзиялық туынды деп танылады. 

    «Сонымен  қатар дәл Стеблеваның ұғымындағыдай, ескерткіштегі сөз біткеннің  бәрін бірдей ағыл-тегіл өлең деуге  болмайды. Қазақтың «Қозы Көрпеш –  Баян сұлу», «Алпамыс», «Қобыланды»  тәрізді әйгілі жырларында кездесетін өлең арасындағы әлқисса-түсіндірме көркем қара сөздер мұнда да кездесіп, араласып отырады. Көне түркі авторлары, өзімізге әбден қанық қазақтың батырлар жырларындағыдай, болашақ жорықтарды немесе өткен  оқиғаны ақындық тәсілмен, үлкен  пафоспен баяндай отырып, өздеріне елеусіз деп есептеген сәттерді жыр арасында қара сөзбен жеткізіп те отырған. Әдетте мұндай прозалық жолдардың  көркем болуы шарт емес, керісінше  тусінікті болу жағына баса мән берілген. Осы заңдылықты Күлтегін, Білге Қаған, Тоныкөктерге арналған үш шығарманыңүшеуінде де кездестіреміз. Өз кейіпкерін дәріптеуде, оның жойқын соғыстарда көрсеткен есепсіз  ерліктерін сүреттеуде сан түрлі  бояуды, бейнелеу тәсілдерін мол пайдалана  отырып шабытпен жырлаған автор бір  сәт прозалық баяндауды да қолданады. Мұны біз көне түркі ғұламаларының  эпикалық мұра жасаудағы қалыпты, дәстүрлі әдісі ме деп ойлаймыз.»¹ 

    «Күлтегін»  жырындағы мынадай өлең жолдарына  назар аударайықшы:                  

    Қаның  судай  ақты,                   

    Сүйегің  тау  боп  жатты...                    

    Бек  ұлдарың  құл  болды...                   

    Пәк  қыздарың күң болды...                  

    Тізеліні  бүктірдік,                   

    Бастыны  еңкейттік...                   

    Еліміз  қайта  ел  болды,                   

    Халқымыз  қайта халық  болды.

    Міне, осы ерлік пен ездік, соғыс  пен бейбітшілік, құлдық пен тәуелсіздік  жайында тебірене толғайтын ғажайып  жыр жолдарын ақын бұдан бір мың  екі жүз елу жылдай бұрын жазыпты. Демек,  әрбір шумағы әсем айшық-өрнектерге, сезім толғаныстарына, жанды бейнелерге толы бүгінгі өресі биік поэзияның қайнар-бастауы, түп тамыры көне тарихтың тұңғиық тереңінде жатқаны ғой.

    Көне  түрік қағанаты дәуірінде, дәлірек  айтсақ VІІІ – ғасырда әрбір  әрпі құлпытасқа қашап жазылған, әрбір  сөзі адамның жан жүйесін еріксіз  тебірентетін, әрбір шумағы астарлап айтылған ой-толғаныстарына толы, қадым  замандардан сақталып, бізге жеткен сөз патшасы бүгінгі оқырманына да әмірін жүргізеді – оған эстетикалық  ләззат беріп, ой мен сезім әлеміне  жетелейді. Қиыннан қиыстырып, айтар  сөзін айшықтап, ажарлап, сан түрлі  бояумен құбылтып жеткізген ежелгі заман ақынының шеберлігіне таңырқап, талантына тәнті боласыз.

    Адамзаттың  көркемдік талғамы ерте замандардан  бастап дамығанын дәлелдейтін ғажайып  көркем сөз ескерткіштері тек  көне түркілерде ғана емес, өзге халықтарда да жиі ұшырайды. Мәселен, ежелгі вавилон  елінің «Көрмегені жоқ кісі» деп  аталатын батырлық поэмасы біздің заманымыздан бұрынғы екі мыңыншы жылдар шамасында  жазылыпты. Бұл адамның сұлулығы мен ұлылығы, батырлығы мен асылдығы жайындағы гимн деуге болады. Ал, енді үнді жұртының бұдан да ертерек  жазылған «Махабхарата» деген көркем туындысы адам бойындағы асыл қасиеттерді  жырлауға арналған. Бұл дастан он тоғыз  кітаптан тұрады, жалпы көлемі екі  жүз он төрт мың жол өлең болып  келеді.   
 

Пайдаланылған әдебиеттер.  

1. Бартольд  В.В. Соч.,5.-М.,1968.-С.45

2. Бейсенбайұлы  Ж. Бітігтастағы Білге танушы  «Егемен Қазақстан» 2002, 28 сәуір.

3. Ертедегі  қазақ әдебиеті, Хрестоматия, Күлтегін. (кіші жазу) Алматы, 1967, 29 б.

4. Есенқұлов  Е. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі  қосымшалар. Алматы, 1976. 10б.

5. Келімбетов  Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, Ана тілі 1991.

6. Жолдасбеков  М. Асыл арналар. Алматы, Жазушы 1990.