Диалектика как система принципов, законов и категорий

Значным было паўстанне 1830-1831 гг., і  як вынік на прадстаўнікоў дробнай шляхты ў першую чаргу абрушыліся рэпрэсіі – арышты, высылка ва ўнутраныя губерні імперыі, сакрэтны наглад паліцыі, цэнзура асабістай перапіскі.

Сялянскае пытанне на тэрыторыі  Беларусі на працягу першай паловы XIX ст. зведала значную эвалюцыю. Беларускіх памешчыкаў зацікавіла «вызваленне сялян» у Остзейскім краі ў 1816-1819 гг., па якому сяляне атрымлівалі асабістую свабоду без зямлі.

Пасля паўстання 1830-1831 гг. урад пачаў  глядзець на сялян як на сваіх саюзнікаў, пастараўся прыцягнуць іх на свой бок. Адным з такіх пачынанняў была рэформа кіравання казённымі маёнткамі і дзяржаўнымі сялянамі. Яна праводзілася міністэрствам дзяржаўных маёмасцей з 1837 г. У адрозненні ад вялікарасійскіх губерняў, рэформа П.Д. Кісялёва на Беларусі складалася з трох частак: рэформы сістэмы кіравання; палітыкі «апякунства» ў адносінах да сялян; шэрагу аграрных мерапрыемстваў, вядомых пад назвай «люстрацыі дзяржаўных маёмасцей». Рэформа пачалася з перабудовы апарату кіравання дзяржаўнай вёскай. У аснову заснавання нiжэйшых ступеняў кiравання была пакладзена «Ўстанаўленне аб кіраванні дзяржаўнымі маёмасцямі ў губернях» (І838 г.). 28 снежня 1839 г. для заходніх губерняў было выдадзена спецыяльнае «Палажэнне аб люстрацыі дзяржаўных маёмасцей заходніх губерняў і Беластоцкай вобласцi.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Сацыяльна-эканамічнае развіццё Беларусі ў першай палове XIX ст.

У першай палове XIX ст. на Беларусі назіраўся  крызіс феадальна-прыгонніцкага ладу. Як і раней (у ХУІ-ХУІП ст.) тут  існавала фальваркава-паншчынная сістэма  землеўладання, уста-ляваўшаяся па рэформе 1557 г. (валочная памера). Устойлівы попыт на сельскагаспадарчую прадукцыю ў Зах. Еўропе вёў да павышэння павіннасцей сялян - памешчыкі былі зацікаўлены атрымаць больш прадукцыі са сваіх фальваркаў на продаж, і, у першую чаргу, збожжа. Паншчына з адной валокі даходзіла да 12 дзён у тыдзень (6 дзён - мужчынскай і 6 - жаночай працы). Сяляне поўнасцю залежылі ад паноў. Існавала такая павіннасць, як згоны - пагалоўныя прымусовыя выхады ўсіх працасдольных сялян на панскія работы. 

Не лепшым было становішча казённых сялян. Яны складалі каля 20%. Дзяржаўныя маёнткі здаваліся ў арэнду шляхце. Арандатары за час арэнды імкнуліся  атрымаць як мага болып прыбытку і  бясконца павялічвалі паншчыну, згоны  і іншыя павіннасці. У сялян  пры такой эксплуатацыі не заставалася часу для апрацоўкі сваёй зямлі. Такім чынам, фальваркава-паншчынная сістэма стала перашкаджаць развіццю сялянскай гаспадаркі, падрываць саму аснову феадальнага ладу, разараючы сялян. Абяднеўшыя сяляне не маглі плаціць падаткі дзяржаве. Гэта трывожыла ўрад. 
3 мэтай павышэння дзяржаўнага даходу і каб зняць наружанасць сярод сялян у 1839-1845 гг. была праведзена аграрпая рэформа Кісялёва (міністр дзяржаўных маёмасцей). Яна праводзілася у дзяржаўных маёнтках. 

Галоўныя мерапрыемствы рэформы: 
1. Падрабязны перапіс сялян (люстрацыя) і рэгламентацыя павіннасцей: увялі 4 разрады сялян у залежнасці ад колькасці цяглавай сілы. 
2. Жорсткі кантроль за часовымі ўладзельнікамі-арандатарамі. 
3. Дапамога сялянам - апякунства. 

У цэлым рэформа палепшыла становішча дзяржаўных сялян, паменшыліся павіннасці. Знішчалася фальваркава-паншчынная сістэма. Сяляне былі пераведзены на пазямельны аброк - чынш, сялянская гаспадарка ўцягвалася ў рыначныя адносіны. 
А вось спроба правесці рэформу ў памешчыцкай гаспадарцы правалілася - памешчыкі не жадалі мяняць свае адносіны да сялян. Аднак і тут адбываліся змены. Так, у 30-я -40-я гг. XIX ст. хутка пашыраюцца пасевы тэхнічных культур: ільну, канаплі, буракоў, бульбы. У памешчыцкіх іменнях з'яўляюцца цукраварныя заводы, вінакурні. На Гродзеншчыне многія памешчыкі займаюцца танкаруннай авечкагадоўляй, але ў цэлым сялянская гаспадарка заставалася адсталай: маючы ў сваім распараджэнні сотні прыгонных сялян, памешчыкі не былі зацікаўлены ў набыцці сучаснай тэхнікі і паляпшэнні прылад праііы. 

У прамысловасці ў першай палове XIX ст., хоць і марудна, развіваецца  капіталізм. Па-першае, узрастае вотчынная  прамысловасць. Колькасць мануфактур павялічваецца да 140. У 20-я гг. XIX ст. на Беларусі з'яўляюцца першыя фабрыкі. Гэта былі суконныя фабрыкі ў мястэчках Хомс Кобрынскага павета, і Коеава Слонімскага павета. К 1860 г. колькасць фабрык і заводаў вырасла да 76. (Фабрыкі - прадпрыемствы з паравымі рухавікамі і оабочымі машынамі). 

Прыгоннае права затрымлівала развіццё капіталізму ў прмысловасці - для яе не хапала свабодных рабочых рук. Да таго ж, галоўнымі ўладальнікамі капіталу з'яўляліся памешчыкі. Таму фабрыкі і мануфактуры ў асноўным належылі буйным земле-ўладальнікам-прадпрымальнікам. Асаблівасцю гарадской прамысловасці Беларусі з'яўлялася прывалоданне тут рамеснай вытворчасці, дробнакапіталістычных прадпрыемстваў. 

Такім чынам, у прамысловасці Беларусі ў першай палове XIX ст. перапляталіся  два сацыяльна-эканамічныя уклады -феадальны і капіталістычны. 
Адметыай рысаіі эканамічнага развіцця Беларусі ў гэты час было будаўніцтва дарог (шаша Масква - Брэст - Варшава) і каналаў (Бярэзінскі, Днепра-Бугскі). Ігэта было невыпадкова. 
3 развіццём гандлю Беларусь стала часткай агульнарасійскага рынку, праз яе тэрыторыю ляжаў самы кароткі шлях у Полыпчу і Зах. Еўропу, таму расійскія ўлады клапаціліся аб паляпшэнні шляхоў зносін у Беларусі. 

Такім чынам, у Беларусі ў першаіі  палове XIX ст. паляпшаліся шляхі зносін, захоўваўся феадальна-прыгонніцкі  лад, які затрымліваў развіццё капіталізму ў прамысловасці і сельскай гаспадарцы.

4.  КУЛЬТУРА БЕЛАРУСІ У XIX ст.

Пасля паўстання 1830 — 1831 гг. быў закрыты  Віленскі універсітэт. Выкладанне у  школах пераводзілася з польскай на рускую мову. Былі закрыты манастырскія каталіцкія і уніяцкія школы, замест іх ствараліся рускія свецкія гімназіі і вучылішчы. Настаўнікаў, якія выклікалі палітычны недавер улад, звальнялі. Замест іх запрашалі настаўнікаў з расійскіх губерняў. Правядзенне новай рэформы у адукацыі (1864 г.) супала з паўстаннем 1863 -1864 гг., таму на Беларусі яна была абмежаваная. За ўдзел вучняў у паўстанні былі закрыты Горы-Горацкі земляробчы інстытут і восем сярэдніх навучальных устаноў. У 80-я гг. адбыўся новы паварот да рэакцыі. Сярод пачатковых народных школ пачынаюць пераважаць царкоўныя, выдаецца цыркуляр, які забараняе прымаць у гімназіі "дзяцей фурманаў, прачак, дробных гандляроў і т.д.". Пісьменных людзей на Беларусі у XIX ст. было 25,7 % у горадзе, 16 % — у ве'сцы.

Навуковыя даследаванні. Для абуджэння нацыянальнай самасвядомасці вялікае значэнне мела дзейнасць збіральнікаў і даследчыкаў фальклору, лінгвістаў, гісторыкаў, этнографаў. З'явіліся грунтоўныя працы І.І.Насовіча, Е.Р.Раманава, 3-томнае даследаванне "Беларусы" Я.Ф.Карскага і інш. У канцы XIX ст. тэрмін "Беларусь" канчаткова замацаваўся за усей этнічнай тэрыторыяй беларусаў. Аднак саманазва беларусаў не набыла у той час агульнанацыянальнага зместу. Адпаведна падзелу на праваслаўных і католікаў ужываліся назвы "рускія" і "палякі", а час-тка насельніцтва называла сябе тутэйшымі.

Літаратура. Новая беларуская літаратурная мова пачала фарміравацца у першай палове XIX ст. Пры друкаванні беларускіх выданняў выкарыстоўвалася пераважна  лацінка. Гэтай графікай былі надрукава-ны творы В.Дуніна-Марцінкевіча, Ф.Багушэвіча, газета "Мужыцкая праўда" і інш. У канцы XIX ст. лацінку паступова пачала выціскаць кірыліца. Пас-ля ўвядзення закона аб свабодзе друку у 1905 г. і з'яўлення беларускіх легальных выданняў фарміраванне літаратурнай мовы пайшло хутчэй. Яе развіццю спрыяла выданне народных песень, казак, паданняў. Вялікую ролю у гэтым адыгралі ананімныя жартоўныя паэмы "Энеіда навыварат" і "Тарас на Парнасе", у якіх спалучаўся антычны сюжэт і мясцовыя рэаліі. Збіральнікамі народных твораў былі Ян Баршчэўскі і Ян Чачот, які выдаў шэсць зборнікаў "Вяс-ковых песень". Вялікі уклад у станаўленне беларус-кай літаратуры унес В.Дунін-Марцінкевіч. Яму належаць творы: "Сялянка", "Вечарніцы", "Пінская шляхта" і інш., е'н таксама быў стваральнікам беларускага тэатра.

Найбуйнейшым нацыянальным паэтам XIX ст. з'яўляўся Ф. Багушэвіч. Ён удзельнічаў у паўстанні 1863 г., быў паранены. Ад рэпрэсій Ф. Багушэвічу уда-лося схавацца на Украіне, дзе ен скончыў юрыдычны ліцэй і працаваў у судовых установах, затым вярнуў-ся у Вільню і да канца жыцця служыў адвакатам, аба-раняючы у судах інтарэсы сялян і гарадской беднаты. За межамі Расійскай імперыі (у Кракаве і Познані) выйшлі з друку зборнікі вершаў Ф.Багушэвіча "Дудка беларуская" (пад псеўданімам Мацей Бурачок) і "Смык беларускі" (пад псеўданімам Сымон Рэўка з-пад Барысава). Паэт выступаў у абарону беларускага народа і яго мовы, якой пагарджалі і якую зневажалі. Творы Багушэвіча абудзілі да творчай дзейнасці на карысць свайго народа новае пакаленне нацыяналь-йай інтэлігенцыі. Паслядоўнікамі Ф.Багушэвіча былі паэты-дэмакраты Янка Лучына, Адам Гурыновіч.

Жывапіс. У XIX ст. не існавала нацыянальнай беларускай школы ці плыні жывапісу. Выдатныя мастацкія таланты з ліку ўраджэнцаў Беларусі, выхадцы з мясцовай шляхты, атрымлівалі вышэйшую прафесійную кваліфікацыю за межамі радзімы. Як прызнаных майстроў іх нярэдка запрашалі на працу у Пецярбург, Варшаву, іншыя буйныя культурныя цэнтры. Болын-менш падоўгу жылі яны і на радзіме. Ведалі і любілі яе, што і адлюстравалі у многіх сваіх творах. Пісалі пераважна на гістарычныя тэмы: В.Ваньковіч "Напалеон каля вогнішча", Я.Дамель "Вызваленне Т.Касцюшкі з цямніцы", К.Альхімовіч "Пахаванне Гедыміна". І.Хруцкі праславіўся карцінамі у жанрах нацюрморта ("Кветкі і садавіна"), партрэта ("Хлопчык у саламяным капялюшы"). І.Аляшкевіч стварыў партрэты вядомых беларускіх магнатаў — А.Чартарыйскага, Л.Сапегі, М.Радзівіла. Н.Сілівановіч быў запрошаны для афармлення вядомага Ісакіеўскага сабора у Пецярбургу, удзельнічаў у стварэнні кампазіцыі "Тайная вячэра" для галоў-нага іканастаса сабора, за што атрымаў званне акадэміка. Самы значны твор мастака у бытавым жанры — "Стары пастух". Да ліку лепшых твораў А.Гараўскага адносяцца пейзажныя палотны, на якіх адлюстраваны краявіды роднай Міншчыны ("Вечар у Мінскай губерні").

 

 
 

 

Спiсак выкарыстанай лiтаратуры: 
 
1. Энцыклапедыя гiсторыi Беларусi. Мн., 1994. 
 
2. Гiсторыя Беларускай ССР. Т. 1. Мн., 1972. 
 
3. Декабристы. Биографический справочник. М., 1988. 
 
4. Нарысы па гiсторыi Беларусi. Т. 1. – Мн., 1994.