Қазақстан территориясындағы әлемдік діндер

Қазақстан Республикасының  білім және ғылым  министрлігі

Т. Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университеті 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Тақырыбы: Қазақстан территориясындағы әлемдік діндер 
 
 

Орындаған: Жаңабаева Б. Б., 

                                                                                     101- топ «Есеп және аудит»

     Тексерген:  Пірімбетова Е. Ө. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                         Алматы, 2010 жыл.    
Қазақстан территориясындағы әлемдік діндер. 
 

      Жоспар:

1. Кіріспе: Ежелгі Қазақстан жеріндегі әлемдік діндерге дейін қалыптасқан наным-сенімдер, алғашқы діни көзқарастар мен діндер
2. Негізгі бөлім:

А) Буддизм  және христиан діні.

Б) Ислам  дінінің таралуы.

3. Қорытынды.
4. Қолданылған әдебиеттер тізімі.

                                                   Кіріспе.

     Ерте  кезеңдерден бері қазақ жерінде  көптеген діндер орын тапқан. Олардың  ішінде әлемдік – будда, христиан, ислам діндері де болды. Олардың негізгі тараған жері Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу болды. Жалпы Жетісуды түрлі діндердің тоғысқан жері деп атайды. Алайда бұл діндерге дейін ежелгі қазақ жерінде неше түрлі діни әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер қалыптасып үлгерген. Оларды тек алғашқы, тұрпайы түрдегі діни наным-сенім түрінде ғана емес, өз алдына қалыптасқан діни жүйе ретінде түсінген дұрыс деп ойлаймын.

     Қазақтың  халықтық дәстүрінде исламға дейінгі  пантеон мен пандемонизмнің ертедегі белгілері: өлген ата-бабалардың жебеп  жүретін рухтары – аруақтар; ертеде, сірә, құдайдың да рөлін атқарған болуы  мүмкін.

     Ертедегі  түріктер дінінің негізі Көкке (Тәңір) және Жер-Суға (Иер-Суб) сыйыну болды. Құдірет деп есептелген бұл қос күштің негізгісі Көк болды. Қағандар нақ осы Көктің еркімен билік құрып, жұт жайлаған жылдары түркі халқын Көк пен Жер-Су сақтап қалған. Өзінің мәні жөнінен бұдан кейін тұрған әйел тәңірісі Ұмай – от басы мен бала-шағаны қорғаушы болған. Ұмайға табыну кейбір түркі тілдес халықтарда ХІХ ғасырға дейін сақталып қалған. Тоныкөктің құрметіне қойылған еакерткіште былай делінген: «Көк, Ұмай (құдай), қасиетті Жер-Су, міне, бізге жеңіс сыйлаған осылар деп ойлау керек!»

      Қазақтардың діни өмірінде шамандық маңызды рөл  атқарған. Шамандық діннің дүниеге  анимистік көзқарастағы ерте түрі деп  саналып жүр. Дүниеге шамандық көзқарас адамдар мен оларды қоршаған дүниені  мекендейтін рухтар арасындағы байланыстырушылар қажет деген сенімге негізделген. Қазақ шаманының (бақсылардың) негізгі міндеті емдеу болған. Олардың негізгі белгілері: қобыз, қамшы, домбыра болған.

      Қазақ еліндегі тағы бір маңызды рөл  атқарған дәстүр – отқа табыну. От үй ішінің ғибадатханасы, үйдің қамқоршысы деп саналған. Үлкен үйдің (ата-ана үйі) ошағындағы от от-ана деп атлған.

      Қала  мен дала жұртына осы сияқты «жергілікті» діни наным-сенімдермен қатар дүниежүзілік діндер таралды. Бұл үрдісте Ұлы Жібек жолы маңызды рөл атқарды. Ежелгі қазақ жерінде зороастризм, манихейлік дін, қазіргі күні әлемдік діндер болып есептелетін будда және христиан діндері етек жайды. Алайда орта ғасырларда ықпалы күшейген ислам діні бұлардың бәрін ығыстырып тастады. Дегенмен де ислам халықтың байырғы діни көзқарастарын толық ығыстыра алмады, кейбір салт-дәстүрлер ислам дінімен араласып кетті. Араб саяхатшысы Ибн Баттутаның (ХІV ғ) айтуына қарағанда, Орталық Азиядағы әулиелерге табыну, оны ресми теология мен суниттердің жақтырмағанына қарамастан, шын мәнінде халықтың діни санасы көрінген шын, нақты нысан болды. Қарастырылып отырған кезеңде әулиелерге табыну Құранға қайшы келмейді деп саналды және ширк деп қабылданбады, мұның өзі оның ислам жүйесіне терең еніп алғанын дәлелдейді.

     XIV-XV ғасырларда мұсылмандарға дейінгі түсініктер, діндер, әдет-ғұрыптар қазақтардың діни өмірінде маңызды рөл атқарды. Қазақтар исламмен қатар Тәңірді жоғарғы құдай деп санауды жалғастыра берді. Қазіргі күні де кейбір ежелгі салт-дәстүрлер мен сенімдер сақталып қалған. 
 

      Негізгі бөлім.

     Қазақстан территориясына алғашқы болып тарала бастаған ең көне әлемдік дін –  будда діні болды. Зертеушілер Байпақов К. М., Нұржанов А. және т.б. пікірінше, буддизмнің Қытайға Үндістаннан кіруі Орта Азия арқылы өтті. Бұл процесс б.з.д. І ғасырдың ортасынан басталыпты. Буддизмнің пайда болған жері және уақыты ежелгі Үндістан, б.з.д. 6-5 ғасырларда. Негізін қалаушы Сидхартха Гаутама-санек – Будда – жарықталған. Ол аңызға сәйкес – хан руынан шыққан. Буддизмнің Шығыс Түркістан және Қытайда тарауында Орта Азиялық діни-ғылыми қызметкерлер (богословы) мен мессионерлердің , әсіресе, соғдылықтар, парфяндар, кангюлықтардың рөлі өте зор.

     VI ғасырдан бастап түріктер буддизмнің  ықпалын күшті сезді. Сюань-Цзянь  Батыс түріктерінің қағаны буддизмге  ықпалдастықпен қарады дейді. Ал VII ғасырда кейбір Батыс қағандар буддизмді қабылдады, не болмаса қамқорлық етті.

      Қазақстанның  Оңтүстік жерінде және Жетісуда буддизмнің кең тарағанын буддистардың храмдары және монастырьлары дәлелдейді. Мысалы, жер астындағы монастырь Испиджап (Сайрам) қирандыларының маңында табылған. Осындай монастырьлардың протиптерін Үндістаннан табуға болады екен. Үңгірлік монастырь бір немесе бірнеше устья (светлище) және бірнеше вихрадан (монахтардан тұратын бөлме) тұрады екен. Испиджапта табылған үйшік вихра болуы мүмкін.

      Будда ескерткіштері Шу алқабының Ақбешім, Қызылөзен, Норвопавловск секілді  қала жұрттарынан кездеседі: олар ғимараттар, әдариаттар (монастырьлар), шіркеулер, сол сияқты будда кейіпкерлері мен  көріністері бейнелеген мүсіншелер және стеллалар.

     Жібек Жолы бойымен, Батыстан Шығысқа қарай  жылжып отырып христиан діні де таралған.

     Христиан  дінінің үш бағыты бар: католизм, православие, протестанизм. Жалпы белгісі – Иисусқа сену (табыну). Қасиетті жазбасы – Библия, әсіресе 2-ші бөлімі – Новый зовет христиандықтықтың шығыуы – б.з. І ғасырда Рим империясының Шығыс провинциясы – Палестинада.

      V ғасырдың 1-ші жартысында Шығыс  Рим империясында священник Несторий  үмбеттерінің «дінсіздік» масһабы пайда болды. Несторий ізбасарлары Мария бике құдайды емес, адамда туды, Христос тек «Құдайдың шапағаты түскен», оның рухының иесі ғана деп үйретті. Оның пікірі бойынша, Мария бикені тәңір демей, Христосты туушы деген дұрыс. Оның осы жаңалығы көпшілікті әбігер етіп, береке-құтын қашырды.  Бұл 325 ж. Никей соборында қабылданған дін бейнесіне қарама-қайшы келді, ол қағида бойынша, Христос бөлуге болмайтын ипостастың – адамдық және құдайлық киелі қасиеттің иесі, сол себепті оның құдай-әкемен біртамырлас екенін жоққа шығаруду ортодоксалдық (ресми) шіркеу дінсіздік деп таныды. Несторийдың ілімі 431 ж. Эфес соборында айыпталып, несториандар рақымсыз қаталдықпен қудала бастады. Осындай қуғын-сүргіннің салдарынан олар шарасыздықтан Иранға қашады. Несторийдың жақтастары Персядағы Нисибин қаласында мектеп ұйымдастырады да, Византияға қарсы саяси оппозицияның бәрін біріктіреді.

      Сирияның  бай көпестері мен қолөнершілері  Константинопльдегі базардан айырылғаннан кейін, Шығысқа қарай жылжиды. Сириялықтардың сан ғасырға созылған экономикалық байланысы нәтижесінде, Аравия түбегі мен Үндістан, Орта Азия елдеріне олардың мәдени ықпалы арта түседі.

      VII-VIII ғғ. несторияндық ағым Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу қалаларында кеңінен тарайды. Көптеген қалаларда христиан шіркеулері болады. Патриарх Тимофей кезінде (780-819) түрік патшасы, қарлұқтар жабғысы болса керек, христиан дінін қабылдайды. ІХ-Хғғ. шамасында айырықша қарлұқ метрополиясы құрылады, Тараз бен Меркіде шіркеулері жұмыс істейді; Христиан Сырдария қалаларында да тарап жатты.

      Қаялықта  өздерінің шіркеуі, сол сияқты оқшау шіркеуі болған селосы бар Іле бойынан христиандары жөнінде Вильгельм Рубрук мәлімет қалдырған. ХІV ғ. Ыстықкөлдің жағалауында бір христиан әдариаты болған, онда әулие Матвейдің сүйегі сақталған.

      Жамұқат пен Науакент қалаларының мазарларын қазған кезде олардан күміс және қола крестері бар христиан қабірлері табылды. Қызылөзен қала жұртынан нефрит крестінің кездейсоқ табылғаны да мәлім. Шымкент музейінде Төрткөлтөбе қала жұртынан табылған, бүйірінде христиандықтың белгісі – крест пен көгершін салынған келі қойылған. Таразды қазған кезде VI-VII ғғ. қабатынан сирия жазуымен «Петр мен Гаврилл» деп жазылған қыш саптыаяқ кездесті.

      Осынау  өлкелерде христиандардың келген кезеңдерінен XIV ғ. аяғына дейін жасалған, ұлттары түрік, Орта Азия христиандарының діни өнері мен діни символдық асының аса көрнекті туындылары қатарына, бетінде несториандық жазу мен символикасы бар қайрақ тастар жатады.

      Жетісуда  христиан қауымының болғанын құлпытастардағы  сирия жазуларынан да байқаймыз. Олардың бірінде «Бұл хүм Иарық-Тегін мұғалімге (арналған). Ісмер Пастун. Лайымда ол (хүм) толып тұрғай, аминь, аминь!». Бұл жазудағы «мұғалім» деген сөз түрік-соғды эпитафияларындағы «мұғалім, тәлімгер» деген терминге ұқсайды. Ал, ондағы «аминь» сөзі Иарық-Тегінің Христиан қауымының жетекшісі болғанына күмән келтірмейді.

     Қорытындылай келе, археологиялық және эпиграфиялық олжалар, ортағасырлық деректерімен қосыла келе, христиан дінің тараған жолдарын анық көрсетеді.

     Манихейлік  дін ІІІ ғасырда Иранда пайда болды. Мани деген уағызшы негізін қалаған. Ол осы дінді Персия, Орта Азия, Үндістанда уағыздаған.

      Бұл дін зороастризм мен христиан дінінің синтезі. Христиан дінінен – мессианшылықты, зороастризмнан – жақсылық пен жамандықтың күресі туралы идеясын алған.

      Соғдылар  манихейлікті таратуда жетекші рөл атқарған. VII ғасырдаң бас кезінде манихейлердің жоғарғы басшысының Самарқанда сарайы болған. Манихейлік дін Орта Азида ұзақ өмір сүрген, сонда оның пантеонына, терминологисына, тіпті концепциясына дейін буддизм қатты әсер еткен.

      Манихей дінінің үмбеттері Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанда, ең алдымен отырықшы жұрт арасында болған. Тұрфан көгалды аймағынан табылған «Екі негіздің қасиетті кітабы» атты манихей шығармасының көне ұйғыр қолжазбасында бұл кітап «Арғу –Таласта Алтын-Арғу Таласы-ұлышта, Талас-ұлыс» қаласында жазылды. «Он оқ елінде (дінге) ықылас туғызу үшін» − делінген. Бұл арада сөз белгілі Тараз қаласы болып отыр. Сол сияқты манихей ғимараттары Жетісудың басқа да қалаларынды, оның ішінде Баласағұн мен Шігілбалықта болған.

     Тараздағы қазба жұмытары кезінде табылған, манихейліктің көк тәңірісі болып есептелген әйел бейнесі мен жарты ай  салынған қола қағайды да манихей дінінің сирек мүлкі қатарына қосқан жөн.

     Қазақстанның  ортағасырлық қала тұрғындарының арасында тағы бір дүниежүзілік дін –  зороастра дінінің өкілдері болған. Бұл дін б.з.д. VII-VI ғғ. ежелгі иран территориясында туған. Оның әдет-ғұрыптары бойынша әлемнің төрт нәрсесі – су, от, жер, және ауа киелі деп қатты құрметтелді. Зороастр діні ескерткіштерін Орта Азиядан, Соғдиядан, Сырдария қалалары мен Жетісудан кездестіруге болады. Олар мұнара секіді құрылыс қалдықтары, әдетте ол от мұнараларына ұқсайды.  Олар Қостөбе мен Қызылөзен қала жұртының топографиясында сақталған. Зороастр дінін Қазазқстанға соғдылар VI-VII ғғ. әкелген, алайда оның элеменнтері одан көп бұры Оңтүстік Қазақстанды мекендеген сақ-масагеттер тайпалары арасында қалыптаса бастаған. Сондықтан болар, Орта Азия мен Қазақстанда зороастрлық қағидаға айналған үйреншікті түрі емес, айырықша түрі таралған. Ол жергілікті мәжусилық байырғы дін мен отқа, ата-бабаларына аруағына, жануарларға – қойға, ат пен түйеге табынушылықпен сіңісіп, бірге өрліліп кеткен. Осы дінге байланысты табылған нәрселер: мәйітті суарилерге-қыш жәшіктерге, құмдарға салып жерлеу, өлікті жер бетіндегі наус-сғаналарға – бейіттерге қою, сүйекті үйіп жерлеу сияқты болып келеді. Зороастр дініне байланысты көптеген табынудың ырымдары Қазақстан қалаларында ислам пайда болған кейін де сақталып жасалып жүрді.

      Дегенмен  Қазақстанда бел алған ислам діні бірте-бірте христиан дінін де, будда дінін де, зороастр дінін де, жергілікті тәңірге табынушылықты да ығыстырып, ысырып тастады. Жаңа дін Жібек жолының көптеген қалаларында біржола қоныс тебеді.

      Зерттеушілер  Муканна көтерілісі (776-780 жж.) талқандалғаннан кейін Мауреннахрда ислам біржола орныққан деп санайды. Мамун наместник болған кезде Орта Азиф ол үшін мемлекеттің тірегіне айналды. Орта Азия мен Таяу Шығыс жедел жақындаса бастайды; зерттеушілер атап өткендей, Хорасан мен Мәуреннахр мәдениеттерінің қосылуы жедел жүріп жатты.