Қазақ жүздері. Жүздік құрылым туралы

     Орта  жүз құрамында осы аталған  негізгі тайпалармен қатар төрелер, төлеңгіттер, қырғыздар, шалақазақтар болды. 
 

Кіші  жүз тайпалары 

     Кіші  жүз қазақтарына: байұлы, әлімұлы, жетіру деп аталатын үлкен үш тайпалар одағы  кірді. Кіші жүз қазақтарының жері бүкіл  Батыс Қазақстан аймағын алып жатыр. Шығыста Тобыл, Торғай, Ырғыз  өзендері мен Мұғалжар тауларынан батысында  Каспий теңізі мен Еділдің орта, төменгі ағысына дейінгі жерді, оңтүстігінде Сырдың орта, төменгі  ағысы мен Маңғыстау түбегі, Үстірттен  солтүстігінде Тобыл, Жайық өзендеріне дейінгі аймақты алып жатты. Кіші жүз қазақтарының XIX—XX ғасырлар шегіндегі  саны 1 млн 200 мың адам болды. 

Байұлы

Толық мақаласы: Байұлы

Байұлы 12 атадан тұрды. Олар:

• шеркеш;
• есентемір;
• таз;
• ысық;
• адай;
• беріш;
• байбақты;
• қызылқұрт;
• тана;
• масқар;
• алаша;
• алтын;
• жаппас.

   Кей шежірешілер алтын мен жаппасты біріктіріп (алтын-жаппас) бір ата  деп есептейді. Байұлының тайпалары  Жайық иен Жемнің аралығын, Үстірттің  біраз жерін, Маңғыстау түбегін, Каспий теңізінің солтүстік-шығыс  жағалауларын жайлаған. 

Әлімұлы

Толық мақаласы: Әлімұлы

Әлімұлын  алты ата әлім дейді. Олар:

• шекті;
• шөмекей;
• төртқара;
• кете;
• қаракесек;
• қарасақал.

   Әлімұлы рулары қыста Жем мен Каспийдің  арасында, Арал теңізінің солтүстік-батысына дейін, Борсық құмдары, Қарақұм, Қуаңдария  мен Жаңадарияның аралығын қыстаған. Жазда Ақсақал келінен солтүстікке  қарай Торғай, Тобыл, Ырғыз, Ор, Елек, Қобда, Жем, Ойыл өзендерінің бойында, Мұғалжар тауларында көшіп жүрген.

Жетіру

Толық мақаласы: Жетіру

Жетіру аты  айтып тұрғандай, жеті рудан тұрады. Олар:

• табын;
• тама;
• кердері;
• керейт;
• телеу;
• рамадан;
• жағалбайлы.

   Жетіру  аталары қыста Сырдарияның орта ағысын және сол маңдағы аумақтарды қыстаса, жазда солтүстікке қарай  жылжып көшіп, Орал тауы баурайына дейін  баратын. 

XIX ғасыр 

     1801 жылы патша өкіметі 5 мың қазақ  шаңырағын Жайық пен Еділ өзендерінің  арасына көшірді. Бұл жерде  Бөкей ордасы құрылды, ол 1812 жылы  Бөкей хандығы деп, ал 1845 жылы  Ішкі орда деп аталды. Осы Ішкі  ордада XIX ғасырдың ортасына қарай  адай, алаша, байбақты, беріш, жаппас, есентемір, ысық, қызылқұрт, кете, масқар, ноғай, жетіру, таз, тана, төлеңгіт, шеркеш руының адамдары  тұрды.

     XIX ғасырдың соңына қарай қазақ  халқы бүгінгі Қазақстан жерінің  барлық аумағын алып жатты,  тіпті одан тыс көршілес аймақтарда  да таралды. Мысалы, Орта жүз  қазақтарының кейбір топтары  Монғолия, Жоңғария, Батыс Сібір  және Орталық Азия жерлерінде  де тұрды. Кіші жүз қазақтары  оңтүстік-шығыс Еуропа жерлерінде, Орал тауы маңында, Орталық  Азияда да тұрды. Ұлы жүз  қазақтарының кей топтары Жоңғария, Шығыс Түркістан және Орталық  Азия жерлерінде де өмір сүріп  жатты. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Пайдаланылған әдебиет: 
 

Қазақстан тарихы: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық / Ә. Төлеубаев, Ж. Қасымбаев, М. Қойгелдиев, т.б. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. — 232 бет. ISBN 9965-33-633-4 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Жоспар: 
 

1. Жүздік құрылым туралы

2. Ұлы жүз тайпалары

3. Орта жүз тайпалары

4. Кіші жүз тайпалары

5. XIX ғасыр

6. Пайдаланылған әдебиет