Қазақ жүздері. Жүздік құрылым туралы

Қазақ жүздері.

Жүздік  құрылым туралы. 

     Дәстүрлі  қазақ қоғамы үш жүзден тұрады: Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүз. Жүздердің шыққан уакыты, шығу себептері, ішкі мазмұны жөнінде ғалымдардың арасында әлі ортақ пікір жоқ.

     Ш. Уәлихановтың пікірі бойынша, "Алтын  Орда мемлекетінің ыдырауы кезінде  қазақтар өздері көшіп жүретін жерлердегі өз құқықтарын қамтамасыз ету үшін осындай үлкен одақтар құрған". Н.А.Аристовтың ойынша, "жүздерге бірігу жоңғар шапқыншылығы кезінде шыққан".

     В. Бартольд: "Қазақ жүздерінің пайда  болуына географиялық фактор әсер етті, табиғи-географиялық жағдайға икемделу және аумақтық оқшаулану жүздердің  мәдени-шаруашылық ерекшеліктерін қалыптастырды", — деп есептейді.

     М. П. Вяткин В.В.Бартольдпен келісе отырып: "Жүздердің құрылуына табиғи-географиялық себептермен қатар саяси оқиғалар әсер етті, жекелеген ордалар ерекше саяси одақтар ретінде XVI ғасырдың аяғында қалыптасты", — дейді.

     С. Аманжолов: "Қазақ елі, жері үш жүзге  монғолдарға дейінгі кезеңде  — X—XII ғасырларда бөлінді", — деп  есептейді.

     Шығыстанушы Т. И. Сұлтанов жүздердің құрылуы  жөнінде нақты деректердің тапшылығын айта келіп: "XVI ғасырдың екінші жартысында ұлыс жүйесі біртіндеп жүздерге ауысқан", — деген болжам айтады.

     Жүз ұғымының мәні де толық ашылған жоқ. Біраз зерттеушілер қазақтың "жүз" деген сөзін арабтың "джуз" — бір нәрсенің "басты бөлігі", "тармақ" деген сөзімен сәйкестендіреді. Шығыс деректерінде жүздер жөніндегі  жанама мәліметтер XVII ғасырдың ортасына қарай кездеседі. Махмүд бен Уәлидің 1634—1641 жылдарда жазылған еңбегінде: "Шайбани  хан өлгеннен кейін оның ұлы Баһадүр  осы ел мен ұлысқа басшылық ете  бастады... ол қыстауы мен жайлауы  үшін Ақ Орданы таңдап алды, ол әрі Йүз-Орда ретінде де белгілі", — дейді. Осы деректе кездесетін йүз (жүз) сөзін кейбір зерттеушілер қазақтың жүзімен теңестіреді.

     М. С. Мұқановтың пайымдауынша, қазақтың жүздері этноәлеуметтік организмнің  жоғары санаттарының бірі. "Этноәлеуметтік организм" деп этностық, әлеуметтік, шаруашылық, саяси бірлестіктерді түсінеміз.

Қазақ жүздерінің мынандай ішкі белгілері бар:

     а) ішкі аумақтық тұтастық;

     ә) этностық туыстық;

     б) шаруашылық-мәдени бірлік;

     в) саяси басқару  ортақтастығы.

     Осы ішкі белгілердің мәнін аша түсейік. Әрбір қазақ жүзінің тарихи қалыптаскан  аумағы бар. Мысалы, Ұлы жүздің таралған аймағы — Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан; Орта жүздікі — Орталық, Шығыс, Солтүстік  Қазақстан; Кіші жүздікі — Батыс  Қазақстан. Қазақтың бір жүзге кіретін  тайпалары өзара туыстас, тіпті  бір атадан тарадық деп есептейді. Белгілі бір географиялық ортада, аумақта өмір сүргендіктен, жүздің құрамына кіретін тайпалардың өз арасындағы шаруашылық-экономикалық байланыстар  басқа жүздерге қарағанда күштірек болады. Осы ішкі байланыстардың пәрменділігінің  нәтижесінде белгілі бір тілдік-диалектілік, тұрмыстық-ғұрыптық ішкі тұтастық, өзара  жақындық қалыптасады. Жүздер сонымен  қатар басқарылуы жағынан да ішкі тұтастығымен ерекшеленеді. Әр жүздің өз төбе билерінің болғанын білеміз. Хандық заманда әр жүз өз хандарын сайлап отырғаны белгілі.

     Қазақ жүздері күнделікті тіршілікте қазақ  халқының шаруашылық, саяси аумақтық бөлшектері болды. Тыныштық замандарда ішкі этностық байланыстардың, қатынастардың  көпшілігі жүздердің өз ішінде жүріп  жатты. Дегенмен бұдан қазақ жүздерінің арасында саяси, шаруашылық-мәдени, этностық байланыстар болмады деген түсінік  тумауы керек. Көшпелі мал шаруашылығымен айналысатын, отырықшы не жартылай отырықшы ру-тайпалардың арасында өзара айырбас, сауда қатынастары жиі болды. Жүздердің көршілес жатқан руларының  арасында құдандалық, тамырлық қатынастар да өркендеді.

     Ішкі  шекаралас аудандарда жер дауы, жесір  дауы мәселесі де болып тұрды. Сондықтан  жүздердің ішкі шекаралық аудандары  қазақ халқының өзара мәдени, тілдік, тұрмыстық, шаруашылық бірлігіне дәнекер  болған алтын көпір, үзілмес желі қызметін атқарды. Ал ел басына күн  туған жағдайда, сыртқы жаулардан  қорғану мәселесінде қазақ жүздері  жұдырықтай жұмыла білді. Ол кезде "мынау  бәлен жүздің жері, елі" деп бөлінбеді, бүкіл қазақ жері, қазақ елі  үшін қай жүздің баласы болсын, жанын  қиюға даяр тұрды. Қазақ жүздерінің ішкі бірлігінің, жалпықазақтық патриотизмнің, елдіктің озық үлгісін біз Жоңғар шапқыншылығы оқиғаларынан көреміз. Мұндай мысал көптеп саналады. Қазақ жүздерінің қордаланып қалған ішкі, сыртқы мәселелері жүздердің басы қосылған құрылтайларында, жиындарында шешіліп отырды.

     Жүздер  жөніндегі нақты деректер XVIII ғасырдың бірінші ширегінен бастап кездеседі. 1731 жылы қазақтардың бодандығы жөніндегі  келіссөзге Кіші жүз арасына келген А.Тевкелев былай деп хабарлайды: "... қырғыз-қайсақ ордасы үш бөліктен, атап айтканда: Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүзден (Үлкен орда, Орта орда, Кіші орда) тұрады".

     Үштік бөлініс қазақ жерін мекендеген көне тайпалардан келе жатқан дәстүр. Сақтар: тиграхаудау хаомаварға және парадарайя болып үш бөлікке бөлінген. Көне үйсіндерде, көне түркі-монғол көшпенділерінде  үштік одаққа бөліну дәстүрі болған. Бұдан біз, жалпы, үштік бөлініс  қазақтардың арғы тектерінің дәстүрінде бар екенін көреміз.

     Кең-байтақ қазақ жерінде мұндай үлкен одақтар  құру саяси, әскери-қорғаныс, шаруашылық-ұйымдастырушылық, басқару қажеттіліктерінен туындаған. Мұндай одақтар қазақ жерінде  қыпшақтар заманын бастап құрылған болуы керек. Ал мұндай жүздік одақтарға  бөлінудің аякталуы қазақ халқының құрылуы кезеңімен сәйкес келсе  керек. 
 

Ұлы жүз тайпалары 

   Ұлы жүз тайпаларының негізгі таралған аймағы — Жетісу, Шу, Талас өңірлері, Қаратау, Сырдарияның орта ағысы. XIX ғасырдың аяғында Ұлы жүз қазақтарының саны 700 мыңдай болды. Қазақ шежіресі бойынша Ұлы жүз мынадай тайпалардан тұрады:

• сарыүйсін;
• шапырашты;
• ошақты;
• ысты;
• албан;
• суан;
• дулат;
• сіргелі;
• қаңлы;
• жалайыр;
• шанышқылы.

Сарыүйсін

Толық мақаласы: Сарыүйсін

Сарыүйсіндер  Іле өзенінің сол жағалауын, Іле  Алатауының баурайларын, Талас өзенінің оң жағалауын, Қорағаты өзенінің екі  бойымен Шуға құяр сағасына дейінгі  жерлерді мекендеген. Ұраны — Бақтияр, Байтоқ.

Шапырашты

Толық мақаласы: Шапырашты

Шапыраштылар  Іленің бойының сол жағалауындағы  тармақтарын, Шу өзенінің оң жағалауында, Іле Алатауының бөктерлерінде өмір сүрді. Ұраны — Қарасай.

Ошақты

Толық мақаласы: Ошақты

Ошақтылар Таластың төменгі ағысын, Қаратаудың оңтүстік-шығыс баурайын жайлаған. Ұраны — Жауатар.

Ысты

Толық мақаласы: Ысты

Ысты —  Балқаш көлінің солтүстік өңірі  мен Жамбыл облысы аумағында орналасқан. Ұраны — Жауатар.

Албан

Толық мақаласы: Албан

Албандар  Жетісуда, Алтынемел жонының оңтүстік-шығыс  белігінде, Іле Алатауының теріскей бөктерінде, Іленің жоғарғы жағында, Текес, Шарын өзендерінің бойында  қоныстанған. Ұраны — Райымбек.

Суан

Толық мақаласы: Суан

Суандар Жетісудың  Алтынемел бөктерінде, Жоңғар Алатауының оңтүстік-шығыс баурайында, Көктерек өзенінен Қорғасқа дейінгі аралықта орналасқан. Ұраны — Райымбек, Байсуан.

Дулат

Толық мақаласы: Дулат

Дулаттар  Іле өзенінен бастап, Шу, Талас, Сырдың ортаңғы ағысына дейінгі жерлерді жайлаған. Ұраны — Бақтияр.

Сіргелі

Толық мақаласы: Сіргелі

Сіргелілер  Шу өзенінің орта ағысының сол жақ  жағасын, Таластың төменгі ағысын, Қаратаудың баурайын жайлады. Ұраны — Тоғанас.

Қаңлы

Толық мақаласы: Қаңлы

Қаңлылар  Іле Алатауының баурайында, Іле өзенінің сол жақ жағалауын жайлаған. Қаңлылардың  біраз топтары Жетісудың, Оңтүстік Қазақстанның әр аймағында да орналасқан. Олар шанышқылы тайпасымен аралас-құралас  отырған. Ұраны — Айырылмас.

Жалайыр

Толық мақаласы: Жалайыр

Жалайырлар  Жоңғар Алатауының баурайында, Алтынемел, Арқарлы, Малайсары таулары, Қаратал, Іле өзендерінің аралығы, Балқаштың  оңтүстік-шығысын мекендеді.

Шанышқылы

Толық мақаласы: Шанышқылы

Шанышқылы — Оңтүстік Қазақстан облысының  Өзбекстанмен шектескен аумағында  орналасқан. Ұраны — Айырылмас.

Орта  жүз тайпалары 

     XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың  басында Орта жүз тайпаларының  жан саны мөлшермен 1 млн 350 мыңдай болды. Ал Қытайдағы,  Монғолиядағы керей, уақ, наймандарды  қосқанда, 1 млн 500 мыңнан астам  болған.

     Орта  жүз тайпаларының жайлаған аймағы —  Орталық, Солтүстік, Шығыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстанда Сырдарияның  жоғарғы және орта ағысы аймағы. Орта жүздің арғын, найман тайпалары  Жетісудың солтүстік-шығысында, Шу өзені мен Сыр өзенінің аралығында әр жерде шоқ-шоқ болып та жайғасқан. Орта жүз тайпалары алты атадан тұрады (оларды "алты арыс" дейді):

• арғын;
• найман;
• қыпшақ;
• қоңырат;
• керей;
• уақ.

Арғын

Толық мақаласы: Арғын

Арғындар  батыста Торғай қыратынан бастап, шығыста Шыңғыстау мен Балқаштың  терістік-батысына дейінгі аралықты жайлаған. Олар бұрынғы Павлодар, Ақмола, Қарқаралы уездерінде, Семей уезінде, Көкшетау уезінде, Торғай уезінде, Атбасар  уезінде, Қостанай уезінде, Омбы уезінде  орналасты. XIX—XX ғасырлар шегінде арғындардың  жалпы саны 500 мыңға жуық болған. Ұраны — Ақжол.

Найман

Толық мақаласы: Найман

Наймандар Шығыс, Оңтүстік-Шығыс Қазақстан  жерінде, Алтайдан Жоңғар Алатауына  дейінгі тау бөктері мен жазықтықтарда  орналасты. Наймандардың біраз бөлігі Сыр бойында да жайлады. Қазан  төңкерісіне дейін наймандар  мына уездерде таралды: Лепсі, Қапал, Өскемен, Зайсан, Атбасар, Семей, Павлодар, Перовск, т.б. Ұраны — Қаптағай.

Қыпшақ

Толық мақаласы: Қыпшақ

Қыпшақтардың  жайлаған өлкесі, негізінен, Орталық  Қазақстан, оңтүстікте Сырдың орта, төменгі  ағысынан Тобыл өзенінің сағасына дейін. Қыпшақтардың уездер бойынша орналасуы  мынадай болды: Торғай, Қостанай, Перовск, Павлодар, Омбы уездерінде. Ұраны —  Ойбас.

Қоңырат

Толық мақаласы: Қоңырат

Қоңыраттар  Оңтүстік Қазақстанды, Сырдария өзенінің ортаңғы ағысы бойын жайлады. Шымкент, Перовск уездерінің әркайсысында, сонымен қатар қоңыраттардың  көпшілігі Ташкент уезінде, Орта Азияның тағы басқа уездерінде өмір сүрді.

Керей

Толық мақаласы: Керей

Керейлер  Солтүстік жәнө Шығыс Қазақстан  өңірлерінде, Ертіс пен Есіл өзендерінің  орта ағысы, Алтайдың батыс баурайында орналасқан. Петровск уезінде, Омбы уезінде, Қарқаралы, Қостанай уезінде, Семей, Зайсан уезінде керейлер мекендеді. Ұраны  — Ақжол, Қарақожа.

Уақ

Толық мақаласы: Уақ

Уақтар Торғай мен Тобыл өзендерінен Шығыс  Қазақстанның шекарасына дейінгі әр жерде топ-топ болып шашыранды  орналасқан. Семей, Петропавл, Павлодар уезінде уақтар тұрған. Ұраны —  Жаубасар, Мүкамал.