Кене
хан (Кенесары Қасымұлы, Кенесары Қасымов,
Кенесары хан, хан Кене)
— Қазақ хандығының ең соңғы ханы. 1841—47
жж. билік құрған. Қазақ халқының патшалық Ресейге, Қоқан
және Хиуа хандықтарына қарсы
жүргізген ұлт-азаттық күресін басқарушы.
Ол
өзінің тегі жағынан төре
тұқымынан. Бабасы қазақтың атақты ханы Абылай.
Арғы аталары Шыңғысханның Жошы
деген үлкен баласынан тарайды. Абылайдың
әйелі қалмақтың Хочу мерген ноянының
қызы Топыштан Қасым сұлтан туады. Кенесары осы
Қасым сұлтанның баласы
1822
жылы Ресей өкіметі Кіші жүз
бен Орта
жүздегі хандық
билікті жойып, аға сұлтан мен сұлтан әкімдер
билігін енгізеді. Сөйтіп, Ресей өкіметі
қазақ елінің ішкі тірлігіне тікелей араласып,
өз үстемдіктерін жүргізе бастайды. Осыған
қарсы шыққан Кенесары хандық басқару
жүйесін қалпына келтіруге күш салады.
Ол өз ойын Ресейдің жергілікті әкімшілігіне,
сонымен қатар патшаның тікелей өзіне
де жеткізеді. Бірақ патша өкіметі Кенесарының
талаптарын орындаудан бас тартады. Сондықтан
да ол өз мақсатын күшпен жүзеге асыруға
кіріседі.
Көтеріліс.1827
жылдан бастап Абылайдың
ұрпақтары қазақ хандығын патшалық Ресей
езгісінен босату жолындағы күресте белсенділік
танытты. Кенесарының әкесі Қасым
мен үлкен ағасы Саржан
бастаған жасақтар орыс ауылдары мен керуендеріне
шабуыл жасап тұрды, қазақ ауылдарын отарлық
бұғаудан босатты.
Міне
солардың жолын жалғастырушы Кенесары
Қасымұлы да мемлекет тәуелсіздігінің
өте маңызды іс екенін халық санасына
құюда қыруар еңбектер атқарды. Мемлекет
мүддесін қорғау жолында жауды жеңіп,
тәуелсіздікке қол жеткізу үшін халықты
біліктілікпен басқару көп септігін тигізетінін
ол жете түсінді. Кенесары Қасымұлы өз
айналасына ең адал кеңесшілер мен батырларды,
халық арасынан отарлық езгіге қарсы ең
беделді, белсенді азаматтарды топтастыра
білді.
Кенесары
қолы алғашқы әрекетін 1838
жылы көктемінде Ақмола
бекінісін қоршап, өртеуден бастады. Қамал
бастығы әскери старшина Карбышев пен Ақмола
аумағының аға сұлтаны Қоңырқұлжа Құдаймендин төнген ажалдан құтылып
кетті. Кенесары енді Торғайға
бет бұрды. Кенесары Қасымұлы патша өкілдеріне
жазған хаттарында бұл әрекетін Ресей
шекараларына жақындатуға ұмтылу, сол
арқылы келіссөз процестерін жеңілдету
деп түсіндірді. Шын мәнінде батырдың
негізгі мақсаты 1836—38
жж. Исатай Тайманұлы бастаған ұлт-азаттық
көтерілісі болып өткен Кіші жүзді жалпыхалықтық көтеріліске
қосу болды.
Ақ
киізге көтерлуі.1841
жылы Кенесары хан сайланды, оның саясатының
басты мақсаты қазақ хандығын қайта қалпына
келтіру болды. Кенесары мемлекетті басқаруда
шариғаттың негізгі ережелерін енгізді,
сонымен бірге, билер сотын қалпына келтірді.
Мемлекет пен оның әскерін нығайту жолдарын
жетік білетін хан мұсылмандық құқық ережелерін
бекітті. Салық саясаты да оны тиімді жолмен
жинауға бағытталды.
1841
жылы Кенесары хан тағына отырғаннан кейін,
көтеріліске қатысушылар әскери қимылын
үдете түсті, олар қоқандықтардың елеулі
күштері бекінген Жүлек, Ақмешіт, Жаңақорған, Созақ
қамалдарын қоршауға алды.
Кенесары
өзінің басты мақсаты — азаттыққа
қол жеткізу үшін ортақ жауға
қарсы үш жүздің күш біріктіре
күрес жүргізуі керек екенін түсінді.
Алайда ұлт-азаттық күрестің 1844—45
жылдары қарқыны үдей түскен кезеңде де
қазақтардың басы толық бірікпеді. Көтерілістің
бас кезінде-ақ қазақтар қарама-қарсы
екі топқа бөлінді: бірі Кенесары жағында
болса, екіншісі патшаның жүргізген саясатын
қолдады.
1846
жылы Ресей жасақтары мен отаршылдыққа
бойұсынған қазақ сұлтандарының әскери
құрылымдары оны Кіші
және Орта жүздер аумағынан ығыстырды.
Кенесары
Қасымов хан, саясаткер, дипломат ретінде
қазақтың үш жүзі руларының едәуір
бөлігін өз туы астына біріктіре
алды. Оның әскерінің жалпы саны кейде
20 000 адамға дейін жетті. Халықтың бас көтеруіне
Орта жүздің көптеген сұлтандары мен билері
қосылды.
Кенесары
бастаған халық көтерілісінің ауқымы
кең болды, ол 18
ғ. соңы мен 19 ғ.
басындағы азаттық жолындағы өзге қозғалыстардан
қазақ рулары көп қоныстанған негізгі
аудандарды қамтуымен ерекшеленеді.
Кенесары
мемлекет құрылымына көп көңіл бөлді,
елді басқаруда жаңа құрылымдар мен
ережелер енгізді, сонымен бірге
істен шығарылған құрылымдарды қайта
қалпына келтірді. Әскер қатарында
қатаң тәртіп орнатты. Әскерді ұзақ дала
соғыстарына бейімдеу үшін мыңдықтар
мен жүздіктерге бөліп басқару құрылымын
құрды. Ол қажет ақпараттарды жеткізіп
тұратын тыңшыларына да сүйенді, саяси
күрес пен дипломатияның тиімді әдістерін
қолданды. Мемлекеттің ішкі саясатын хан
өзі қатаң бақылауға алды, ру аралық қақтығыстардың
жолын кесті.
Хандықтың
құлдырауы
Үш
жүздің қазақтарының біріккен ұлт-азаттық
қозғалысы Ресейді қатты алаңдатты. 1843
жылы шілденің 27 І Николай
империя құрамындағы қазақ хандығына
қарсы ең көлемді әскери қозғалыстарға
рұқсат беретін басқа мемлекет болмауы
тиіс деген қағазға қол қойды.
Бір
кезеңде патша әскерлерімен және
ымыраға келмес сұлтандармен күрес
жүргізген Кенесары 1843—44
жж. біраз жеңістерге қол жеткізсе де,
шегінуге мәжбүр болды. Шегіне келе Кенесары қырғыз
жеріне шекаралас Ұлы жүздің аумағына орналасты.
Ханның келесі бағыты қырғыз халқын орыс
отаршылдығына қарсы ортақ күреске көтеру
болды, алайда ол манаптар тарапынан күшті
тойтарысқа тап болды.
Кенесары Томақ
маңындағы екі жақтың күші тең емес шайқаста
қаза болды. Кенесары сіңірген тарихи
еңбегі — ол қазақ халқының салт-дәстүрін
сақтай отырып, оны бостандық пен тәуелсіздік
жолындағы күреске жұмылдырды. Кенесары
ханның саясаты және идеологиясы ұлттың
даму жолындағы өзекті мәселелерді шешуге
бағытталды.
Пайдаланылған
әдебиеттер:
1.Тарихи тұлғалар.
Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы
оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы:
Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап
баспасы”, 2009
2.Уикипедия — ашық
энциклопедиясы
3.Даланың дара ділмарлары.-Алматы:
ЖШС "Қазакстан" баспа үйі", 2001,
- 592 бет. ISBN 5-7667-5647
4.Батыс Қазақстан
облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс»
баспасы, 2002 ISBN
9965-607-02-8
5.Саяси түсіндірме
сөздік. – Алматы, 2007. ISBN
9965-32-491-3
6.(XV-XVIII ғ.ғ. Қазақ
хандығы тарихының материалдары.- Алматы,
1969.- Б.393).
7. Қазақ Энциклопедиясы
8.Ислам. Энциклопедиялық
анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС,
2010 ISBN 9965-26-322-1
КАСПИЙ ҚОҒАМДЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
«Әлеуметтік-гуманитарлық пәндер» кафедрасы
«Қазақстан тарихы» пәнінен
Реферат
Тақырыбы:
Қазақ хандығының құрылуы.
Қазақ хандары
Орындаған: «Экономика»
мамандығының
ЗЭ-3,6-11,1к тобының студенті
Пірімжанова А.А.
Тексерген: Ғали Ә.Б.
Алматы 2011