Ақпан төңкерісі. Саяси партиялар мен ағымдар

Ақпан  төңкерісінен  кейін  Ресейдің  ұлтаймақтарында  мұсылмандар  қозғалысы  жандана  түсті.

1917   жылғы сәуір   айында   Түркістан, башқұртстан,  татарстан, Кавказ  мұсылмандарының   съездері    болып  өтті.

1917   жылғы   мамырда   мұсылмандардың   Бүкілресейлік   съезд   болды. «Соғысқа  көзқарас»  мәселесі  бойынша  съезд   өзінің   ұраны:  «Еуропа, Азия  мен   африка    халықтарының   өзін-өзі    билеуі»-деп,  санайтынын   мәлімдеді.  Съезд  ресейдіьң    мемлекеттік     құрылыс  формасы    ұлттық-аймақтық  - федерациялық   негіздегі   демократиялық    республика деп   тапты.

Съезд  әйелдер   мәселесі    қызу  талқыланды.  «Мұсылман  әйелдері   саяси   құқықтары  жағынан да, азаматтық   құқықтары   жағынан да   еркектермен тең құқы лы    болуға  тиіс» - деген қарар  қабылданды. 

Съезд    көп    әйел   алушылық пен   қалыңмалға  қарсы   шықты. Жұмысшы   мәселесін  талқылағаннан  кейін   съезд  өз  қарарында  былай деп   жазды:

1. 8 сағаттық  жұмыс күні енгізілсін.
2. Апта  сайынғы  үздіксіз  мерекелік   демьалыс 42  сағат  болып  белгіленсін

Съезд бастауыш мектептерде  оқыту   түркі халқының  әрбір тобының ана тілінде жүргізілінуінде   деп   тапты.  Мұсылмандардың  діни   басқармасының   міндеттері   белгіленді.

Мұсылмандардың  1917  жылғы   шілде    оқиғаларынан кейьін  болған  екінші  Бүкілресейлік    съезд  Құрылтай жиналысы     сайлаьуындағы    тұғырнаманы  әзірледі.

Көріп отырғанымыздай,  мұсылман   съездері  саяси  проблемаларды   абсқан зор  ықыласпен    талқылады.   Уақытша    үкіметке   қолдау    көрсете  отырып,   бұл   съездер   сонымен  бірге   ұлттық   шетаймақтардың    толғағы   жеткен   мәьелелері    бойынша  нақты пікірлерін   де   айтты.

Ресейдің   шет   аймақтарының   30 млн   халқына    ықпалын   жүргізген   мұсылман    қозғалысынының    қаулап   дамуы   бірқатар   ислам  партияларының   құрылуына   алып келді.

Ақпаннан  қазанға   дейінгі  кезеңде   ұлттық  демократия  идеясы  қалыптасты.  1917 жылғы қыркүйекте   мұсылман ұйымдарының   съезі    тұңғыш  мұсылман    партия  Түркістан   федералистер    партиясын құрды.  Съезд  Ферғана,  Сырдария,  Каспий сырты,  Жетісу  облыстары құрамындағы   Түркістан   өлкесін  «Ресей  республикасымен   федерациялық  бабйланыстардағы  автономиялы   ел» деп жариялайтын тұғырнама    қабылдады.

Түркістан  және  қазақ   мұсылмандарының  Түркістан,  Орал және  Торғай  облыстарының делегаттары   қатысқан   сюъезі  1917  жылғы  қыркүйектің 17-20 – сында  «партияның  құрылғанын  жариялады,  «Иттифок – и  муслимин» партиясы  ресей республикасы   құрамындағы  аймақтық  автономия идеясын ұсынды. Съезд Түркістан Федарациялық  республикасы парламенттік  республика  негізінде   құрылуға    тиіс  деп белгіледі. Республиканың негізгі органдары  - заң шығарушы   Түркістан  парламенті, атқарушы  секретариат пен республикалық   үкімет (аххма –И Шария)  заңдар палатасы органдары -  жалпыға бірдей,  төте және жасырын дауыс беру негізінде   оған  Түркістан    өлкесін мекендейтін барлық халықтар  өкілдерінің  міндетті  түрде   тең    өлшеммен  қатысуымен  сайланады. Сыртқы    шекараны  күзету,  почта, телелграф,  темір  жолдар  Ресей   республиькасы   үкіметінің   құзыретіне  беріледі. Құжаттарға   жолдау  жасаудың  көрсеткеніндей «Шуро-и-Исламия»  сияқты «үнем» де  Түркістанды  Ресейден  бөлудің   сепараттық  идеяларынан  аулақ болған.  Көрнекті  дін  заңының  белгілері  басшылық  жағдайға   ие   болған   бұл   саяси  ағымдар  шариғат  пен   әдет  негіздерін  қорғатумен   қатар,  адамзат қогғамының    демократиялық нормаларын   да   қорғады.

Оқушылардың   көпшілігіне  өз  ана   тілінде    халықтық тегін  бастауыш  білім   беруді  енгізу,    фабрикалар мен  зауыттарда  сегіз  сағалттық   жұмыс  күнін   белгілеу,   қозғалмайтын  заттардан    алынатын барлық жанама   сбалықтар  мен  алымдарды негізгі бір  табыс  салығымен  алмастыру   және т.б. Бұл   с аяси    ағымдар   мьен   солардың  негізінде  құрылған «Иттифок-и муслимин» партиясының балама   бабғдарламалық  идеялар ұсынғанын   және патша өкіметіне   қарсы  біртұтас  демократиялық  блокқа    қосыла    алатынын   аңғармау   мүмкін емес.

Діни  сипатына қарамастан   бұл  саяси ағымдар  сонымен бірге  Түркістан мен Қазақстан  жерінде  тұратын халықтардың   жалпы  ұлттық   мүдделерін   де   білдірді.  Ревалюцияның   дамуына  саяси  тайталаьстытң  өрістеуіне   қаратй  күштердіьң   ұлттық    негізде   топтасуы   жүріп   жатты.

Мәселен,   өлкеде социол-демократиялық  топтардың   ескілері   жанданып,   жаңалары   құрыла бастады.  1917 жылғы   наурыз айында   облыстар  мен  өлкелердің   орталықтарында Омбыда,  Орынборда,  Ташкент пен  Верныйда   жария   социол  -  демократиялық ұйымдар құрыла бастады. Сонымен бірге Қазақстанның басқа облыс және  уезд  орталықтарында   да   ұйымдар құрылды.  Бірақ,  күзге қарай партия  ұйдымдары   ара-жігінің  аймақтауы  күшейе түсті.  Қазақ  халқының  таңдаулы   өкілдері: А.асылбеков, Б.Серікбаев, С.меңдешев,  Т.Бокин, М.Жәнібеков, С.Арғыншиев, С.Сейфулин,  Т:Рысқұлов, Ә.майкөтов және т.б.  танымал  саяси   басшылар  болды.

Жұмысшы  табы  халықтың   небары 1,2 процент болған   өлкеде   Кеңестердің   өкімет  билігі  жолындағы  күресте жергілікті  гарнизондардың  сондай-ақ майданға  жіберілетін роталар әзірлеп   жатқан запастағы полктердің  солдаттары  қазақ  шаруалары  мен  қоныс аударған  шаруалардың   ең   кбедей  топтары    шешуші рол   атқарды.

Эсерлер,  кадеттер  және басқа  саяси  партиялар  солдат  казармаларында, кәсіпорындарында  пікірсайыстар   өткізді. Митингілердің,  жиналысты ң   съездердің    мінбелерінен  қызу   айтыстар   жүргізілді.  Еңбекшілердің    соғысқөа   қарсы    бүкіл   өкімет билігінің  жұмысын   және   солдат    депутаттары Кеңестерінің   қолына  көшуі  жолында   күреске   шақырған   ұрандар   айтылды.   Сол  кездің  өзінде-ақ Қазақстанның кейбір  қалалары   мен   ауылдарында   құрылған   жастар   ұйымдары    белсенді  түрде  жұмыс   жүргізілді. Мәселен  1917   жылғы  Әулие-Ата  қазіргі   Жамбыл  мен  меркеде  «Қазақ  жастарының  ревалюцияшыл  одағы    құрылды,   Ақмолада  нақ сондай   «жас  қазақ» ұйымы жұмыс   істеді.  Кейіннен  осы    ұйымдардың    көптеген   мүшелері  С.Сейфулин,  Т.Рысқұлов Қазақстанда Кеңес өкіметін орнату  жолында   жанқиярлықпен күресті.

1917 жылы Ақпан  төңкерісінен   кейін  Сермейде, Петропавлда,  Қостанайда, Оралда, Өскемтенде  кадеттер  ұйымы   жұмысын    таңдандыра  түсті.   Семейде  ол  «Своводная  речь» деген  өз   газетін   шығарып тұрды. Қазақ зиялылары  кадеттерден  іргесін  аулақ  сала бастады. Кадеттер   бөлінбес    біртұтас  Ресейді,  конституциялық монархияны  қоныстандыру  саясатын  жақтады.  Кадет партиясы  орталық   комитетінің   мүшесі  Ә.Бөкейханов  мұндай   бағдарламалық қағидалармтен   келічпейтінін,   өзінің   бұл  партиядан  шығатынын   мәлімдеді.

1917  жылдың  көктемінде   өлкенің    ірі  қалаларында   уездердің   көпшілігінде, болыс   ортралықтарының   бір   бөлігінде   әскерлер ұқйымдары    пайда   №болды.  Ос ы     ұсақ  буржуазиялық  партияоның   «Жерді оны   өңдейтіндерге  беру   керек»,  жер – бүкіл  халықтың  меншігі  деген   ұрандары.  Түркістандағы   съезде   патша   өкіметінің    отарла у   саясатын   айыптау ы    оның   убақытша   табыбсқа     жетуьін   қамтамасыз   етті.  1917   жылы    жазға қара й    Кеңестер   (Черняев,  Кеңесінен   басқасы)   солардың   қолында   болып шықты.  Сонымен   қоса   Оралда,   Атырауда,   Петропавлда,    Павлодарда,  Көкшетауда, Семейде  қазақ   партиясының   бөлімшелері   істеді.

Сөйтіп   Ресейдегі  сияқты, оның    ұлттық  аймағы – Қазақстанда   да   көп    партиялы  жүйе  қалыптасты.  Қазақстанда   ұлттық, діни, таптық,  сословилік  негізде   пайда   болған   әр   түрлі  партиялар  мен  топтар   көптеген  реттерде   келісімге немесе  ымыраға келе  алмай,   бір-бірінен   шиліскен   айтыс  жүргізді.   Сонымен     бірге  1916 жылғы,  оның  ізінше болған  1917  жылғы  Ақпан   төңкерісі  Қазақстанның   халық   бұқарасының   орасан    көпшілігін    дүрсілкіндіріп,   тарихи  процестің  дамуын  жеделдетуге  себепші   болғаны   анық еді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.1 саяси   партиялар   Қазақ төңкерісі   қарсаңында

Уақытша   үкіметке бұрынғы    империядан  ауыр  мұра қалды.  Елді  таптық,  әлеуметтік,   экономикалық, ұлттық, діни қайшылықтар  етеьктен  тартып   жатты.   Уақытша   үкімет   елді  титықтатқан   ұзаққа   созылған   империалисті к    соғыстан   шығаратын   күш   таба    алмады.

Уақытша    үкімет   ұлт   проблемасын,   аграрлық  мәс  елені   түбегеьйлі   шешіп   бермеді.    Елге   ашаршылық   қаупі   төнді.

Қазақстан   еңбекшілерінің   Уақытша    үкімет   саясатына  наразылығы  күн сайын    күшейе   түсті.  Өнеркәсіп өндірісі   тоқырап,   егіс  көлемі   азайды.  Жұрттан мал көп   қырылып қалды.   Ең   қажетті тауарлардың     әкелінуі   азайып,  ауылшаруашылығы   өнімдерінің   бағасы   қымбаттады.  Сырдария  және   Жетісу   облыстарының   тұтас    аудандарын  ашаршылық   жаюйлады.

Осындаьй   жағдайға   Уақытша    үкіметке  оппазициялық  қорғаныс  өрістеп,  кеңейе  түсті.  Жұмбысшы   солдат   шаруа  кеңестерінің   ықпалы   барған  сайын   арта   түсті.

Клерикалдық-буржуазыиялық  топтардың   ықпалы   күшті    болған  жекеленген   аудандарда  еңбебкшілер таптық  принцип бойынша   кеңестер  құрды.  Мәселен:  Ташкентте мұсылман   жұмысшылары   депутаттарының  Кеңесі   сайланды.  Кейіннен  Кеңестік  Шығыстың  көтрнекті    мемлекет   және  қоғам   қайраткері   болған   ғалым  С.Асфендияров 1917   жылғы  қыркүйекте   Ресейдің   барлық   мұсылмандарының   бірігуге  шақырған  бірқатар  демократиялық  қоғамдық қазғалыстардың  саяси   және мәдени – ағартушылық   проблемаларға     көңіл бөлгенін   атап   өтті.  Халықтың    кең   көлемді   демократиялық  бұқарасының экономикалық мұқтаждарды  таптық  мүдделерін  қорғау    лайықты   көрініс    таппады.  

Бұл  орайда   қоғам  басшылары   мұтсылмандары    арасында   болуы   ықтимал   жікке   бөлінушіліктен   қауіптенеді және  мәселенің   бұлай  қойылуы  қала   буржуазиясының   жартылай  феодал  бойлар  мен    дінбасыларының күшті  отппозициясын  туғызар  еді.

С.Асфендияров мұндай   Кеңестердің  құрылуын  «халық  психологиясымен,   мұсылмандар  үшін  мейлінше   сипатта   тым  енжарлығы   және    көнбестілігімен,  халықтытң   тұрмыс  жаюғдайларымен   оның  үлкендерге -  имамға  (молдаға), ақсақал мен   байға қарсы   келу   мен тыңдамау  үлкен күнә   деп санайтын    дүниетанымымен   есептесуінен» деп   түсіндіреді.

Бірқатар   аудандарға   қазақ  депутаттарының  Кеңестері   құрылды. Бұқара  санасының өсуіне   қаратй  олар шаруа депутаттарының   Кеңестерімен  бірікті.  Мәселен    1917  жылғы  маусымда  шаруа   және қазақ    депутаттарының   біріккен  Қостанатй  уездік  Кеңесі,  Өськемен   де     шаруа,  казак   және   қазақ  депутаттарының   Уездік  Кеңесі  құрылды.   Нақ   осындай  Кеңестер  көптеген     уездерде  пайда  болды.

Өлкеде   ревалюциялық   қозғалыс   өрістей  түсті. Мамыр  айында  Семей  облысындағы  Даубай   кбенішінің  қазақ   жұмысшылары   ереуіл  жасады.    Олар  жалақының арттыруьын,  тұрғын үй-тұрмыстық жағдайлардыьң     жақсартылуын   талып етті.  Кеніш  әкімшілігі    ереуілшілердің    талаптарын  қанағаттаныдрудан   бас    тартты. Бұған  жауап  ретінде   жұмысшылар   жұмысты   тоқтатты. Риддерде   де  жұмысшылардың   бой  көрсетуі  болды. 1917  жылғы   мамыр   айында   Реддер   кеніштерінің  басқарушысы  лессинг  өз  қожайыны ағылшынның белгілі кәсіпкері  Урквартқа  былай   деп  жазды: «Ус мүддесі   тұрғысынан  алғанда   менің   мұнда    қала   беруім   керек бола  қоймас,   өйткені   қазіргі уақытта  ең    алдымен «Лессинг» деген  фамилияның  өзі   жұмысшы  Кеңестерімен   жақсы қарым-қатынас жасауды қиындатып отыр.  Егер  сіз   менің қайткен күнде де  Реддерде  болуымды  қажет деп   тапсаңыз  - мен   өзімді   одан  қуып жібергенге  дейін қала  беремін».

Жұмысшы  депутаттары  Кеңестерінің  бастамасы  бойынша   Петропавлдың,  Семейдің, Оралдың, Петровскінің  кәсіпорындарында,  кен зауытында   және  мұнай өнеркәсібі кәсіпорындарында  8  сағаттық  жұмыс күні   енгізілді.

   Уақытша   өкіметтен  жер   де,   астық та  алмаған  Қазақстан еңбекшілері аграрлық  мәс елені өз   бетімен шеше  бастады. Олар  болыстар  мен ауылнайлардың   жерімен малын күшпен   тартып алды.

Мәселен  Верный  уезінің  жекелеген  болыстарында   қазақ   кедейлері   болыстарды  орнынан   түсіріп  байлардың  көп   малын   айдап  әбкетті.  Қарқаралы   және  Павлодар    уездерінде,   Бөкей   ордасымен    басқа да жерлерде  қазақ шаруаларының  бой   көрсетулері   болды.

Қоныс   аударып   келген  қарашекпенділер  де  жер  мен  астық жолындағы  күреске    көтерілді. 1917  жылғы  маусымда   Атбасар   уезінің  Красивое  қонысында   шаруалар  қазынасының   астық  қоймасттынан 12 мың  пұт астықты  алып  кетті.

Алаш  партиясы   Қазақстанның  біртұтастығын   сақтау  және  жергілікті  қазақ   халқының   өзін-өзі   басқару   құқығы   билеу  құқығын алу яғни  автономиясы   республика  ретінде   Ресей Федерациясының   құрамында   болу  идеясын   бекем ұстанды.

«Алаш»  партиясының  қайраткерлері Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатовтар және  басқа да   зиялы   қазақ    интелигенциясы  «Уақытша үкіметпен» тіл табысып, қоян-қолтық жұмыс істей   бастады.

Кеңестермен   бірге  Бөкей ордастында Орталық  Атқару   Комитеті   құрылды.   Уақытша    үкімет органдары,   мысалы,   құрамына Ә.Бөкейханов, М.Тынышбаев енген   Түркістан комитеті   №жұмыс   істеді. Біріншісі Торғайдың,  ал  екіншісі  Жетісу облысының комиссары   болды.  Бүкіл   елдегі сияқты  Қазақстанда да  қос үкімет   орнады.

Уақытша    үкімет  пен   әр түрлі  қоғамдық – саяси   қозғалыстардың   арасында   қоғам   дамуының  белгілі   бір   жасын   талдау   тұрғысында    күрес  басталды.  Ресей  капитализмі   дамуының   кейінге қалып,  соның саладрынан буржуазияның  қуатты  экономикалық   және   саяси    күш   болып қалыптаспағанын    негізге алған   уақытша   үкіметі   реформистік   жолмен    капитализмді   дамытуға   бет алу қажет  деп  санады.  Алайда,   монархияның  қойнауынан  шығып,   көп жағынан буржуазиялық мүдделерін  білдірген   Уақытша  үкімет Ресейді  қайта   орнатудың  нысаналы   балама бағдарламасын   ұсына  алмады.

1917  жылдың   күзіне  қарай ревалюциялық   өрлеу   қуаты   серпін алды. 1917  жылғы   тамыздың   29-ында  Провск  Кеңесі    кәсіподақтармен  және  солдат  комитеттерімен   бірлескен    мәжілісінде   бүкіл   өкімет  билігін   кеңестерге  беру қажет   екені туралы   қарар   қабылданды.  Келесі   күні  митингіге   қатысқан   1500 адам   осы  шешімге   қосылды.  Қыркүйектің 5-інде  жұмысшы және солдат депутаттары облыстық Кеңес ағарту   комитетінің гарнизонның   рота комитетінің бірлескен мәжілісі бүкіл өкімет билігін Кеңес  қолына көшкені  туралы   қарар  эқабылдады.  Жұмысшы   солдат   және   шаруа   депутаттарының Черничев Әулиеата Кеңестері де   осындай көзқарас  ұстанды.