Италия

Италия 

     Италия –  ресми  атауы Италия Республикасы, ол Европаның Оңтүстігінде Жерорта  теңізінің ортасында орналасқан мемлекет. Мемлекет жергілікті этникалық италика тайпаларының атымен аталады. Мемлекет солтүстік батысында Франция мемлекетімен солтүстігінде Австралия мен солтүстік шығысында Словениямен шектеседі, ішкі шекаралары Ватикан және Сан – Мариномен шектеседі.

    Апенин  жарты аралын алып жатыр, Подон жазықтығын, Альпінің оңтүстік беткенін, Сицилия аралы, Сардиния және басқа майда аралдардың бәрін Италия алып жатыр.

     Италия дүние  жүзіндегі ең ежелгі мемлекетер қатарына жатуы, соған қарамай ол жас мемлекет, себебі саяси карта бойынша ол оның жерінде өмір сүрген бөлек –  бөлек герцогитттермен корольдіктерді бұдан жүз жыл бұрын, яғни 1817 жылы біріктіру арқылы пайда болған мемлекет.

    Ал, қазіргі таңда үлкен экономикалық потенциалға не ірі капиталистік мемлекет.

    Қазіргі Италия өзінің өмір сүру бағытымен  және экономикалық сипатына қарай бұрыңғы  Италияны көзге елестету қиын.

    Бұрыңғы Италия көк теңіз, мөлдір аспан, ашық түсті субтропикалық өсімдіктер, бірімен – бірі үйлескен ескі заманға үйінділер неополитондық әдемі әндер осыдан – 100-150 жыл бұрыңғы Италияны осылайша көз алдыңызға келтіруге болады. Содан бері көп нәрсе өзгерген, бірақ мемлекетте әлі де бұрыңғы ғасырдағы романтикалық әдеміліктің іздерін көруге болады.

    Көк теңіз, мөлдір аспан ескі бұрыңғы  заманға құландылар, осының бәрі шет  ел саяхатшыларын еріксіз өзіне  шақырады. Мемлекеттің келбеті соңғы жүз жылда керемет өзгерген.

    Қазіргі Италияның даңқын әдемі Жерортатеңіздік көріністері, Альпі тауының аппақ шыңдары, Сицилияның апельсин баулары, Тоскан мен Ла – ционың жүзімідіктері, көк теңізге апаратын беткейдегі баспалдақтары, алтын жометқан көп ғасырдан бері тұрған сансыз ескерткіштері Италияның мәдениеттік көтерілуімен бірге ол елден шығарылатын автокөліктер, химия өндірісінің өнімдері, соңғы модадағы киімдер мен аяқ киімдер олардың дүние жүзіне мәлім кинофильмдері мемлекет даңқын асыру түседі.

    Италия  – нағыз контрасттар елі. Мұнда  ежелгі заман мен қазір ғылым мен техника жетістіктері, кедейлік пен байлық, адамзаттың ұлы ойшылдардың мақсатарының орындалуы қатар орналасқан, өмір сүру деңгей буырқалып өсіп жатқан ірі қалалармен жартылай қаңырап қалған таудығы, ауылдарды көруге болады, Альпінің қарлы шыңдары жағалаудағы ыстық күн сәулесімен алмасады. Сицилия түгін тартса сойы шығатын Подан жазықтығы келіп қалған жыра – жыра еш нәрсе шықпайтын Базиликат жерімен алмасады.

     

    Елдін әкімшілік бөлінуі.

     Мемлекет астанасы – Рим. Ел 20 облысқа бөлінген (оның ішінде 5 статусы ерекше). Оның ішінде әкімшілік – жер бөлінуі 110 правинцияға бөлінген. Автономиялық облыстарда өздерінің парламенті – облыстық өкіметі және кеңесі бар – джаунттар олар жергілікті басқаруға құқылы.

    Экономикасы

    Ерекшелігі: Бәсекелске лайық және орта креативті класс. Мода бойынша дүние жүзіне өндіріс және дизаин жөнінен әйгілі, сонымен бірге киім және тұтыну техникасын өндіру жақсы жолға қойылған. Алдыңғы фирмалар қатарына Fiat фирмасы (авто өндіріс) жады және Montedison фирмасы (пластмасса өндірісі). Olivetti (коммуникация), Benetton (киім) өндірістері.

    Аулышаруашылық  өнімдерін өндіруде жақсы жолға  қойылған, олар саяхатшылар өнімдер шығарады, мұнда әйгілі модалар үйі бар.

    Халқы.

    Негізгі статья: Италия халқы

    Халық саны:

    1931 ж – 41,2 млн – адам

    1960 ж – 51,0 -//-

    1977 ж – 56,3 - //-

     2007 ж – 60,1 - // -

    2008 ж – 59,9 -//-

    Халықтың құрамы.

    Жынысы  бойынша 

    Барлығы: 42,5 жыл еркектер – 41,1 жыл 

    Әйелдер – 44,1 жыл (2007 ж)

    Жоспары

    0 ден – 14 жас; 13,8 % (еркектер 4121246/ әйел 3874971) -15 тен 64 жас; 64,4% (еркектер – 19527203/әйел – 19059897) 65 жастан жоғары 19,9% (еркектер – 4823244/әйелдер -6741172), (2007 ж).

    Халықтың  жылдық өсімі.

     2004 жылы халықтың орташа өсімі  – 0,9% (1971-1981 ж – 0,47%, 1961 – 1971 ж – 0,77 %)

    Фертильдік  коэффициент.

    Италияда (2007 ж) фертильдік коэффициент – 1,21 төмендеді)

    Этикалық  құралы:

    94% - итальяндықтар; 2% - француздар. Басқа ұлттық халықтар – немістер, словендіктер, гректер, албандар, турктер.

    Ресми арнайы тіл – итальян тілі. Больцономен  оңтүстік Тиролде неміс тілі итальян тілі мен тең арнайы ресми тіл болып танылған. Ал, Гориция мен Туниста словян тілінің аймақтық статусы боп ол, Аоста жазығында францус тілі пайдалынылады.

    Халықтық  қоныстану мемлекет бойлап бірқалыпты емес, орташа қалыптану тығыздығы 1 кв. км жерге 189 адамнан келеді.

    Италияның адам ең тығыз қонысталған облыстары  кампони жазықтығы мен Ломбардий  және Мечурий мұндағы қоныстану  тығыздығы 1 кв. км 300 адамнан келеді. Мұны бұл жерлердің егіншілікпен айналасуға қолайлы екендігіне байланысты және теңіз порты қызметі және саяхат қызметтеріне байланысты. Халықтың ең тығыз орналасқан жері Компаниядағы Неаполь провинциясы, мұнда 1 кв.км – 2531 адамнан келеді. Ал, экономикасы нашар дамыған жері құрғақ Сардиния мен Базилинатта 1кв.км жерге 600 адам келеді.

    Халықтың 12% елдің ірі 4 қаласына тапталған олардың әр қайсысында 1 млн артық адам тұрады. – Римде (2,9 млн), Миланда – (1,7 млн), Неаполде- (1,2 млн), Туринде (1,1 млн), ірі қалалардың жартысынан көбі солтүстік Италияға орналасқан. Италия үшін әсіресе солтүстік және орталық Италияда халқы (10-20 мың) Италиясындағы кіші қалалардың мол жоғары орналасқан. Соңғы он жылдықта Италияда әсіресе оның солтүстігінде урбонизация процессі қарқынды жүруде. Елде халқы 100 мыңнан астам қалалар саны өсуде. әр жл сайын қала аймақтары кеңейтіліп өсуде. Қазір тураннан бастап миллионға дейінігі аймақ жаппай урбонизацияланған мәдениеті.

    Италияның қайта өркендеу эпохасы

    Италияның қайта өркендеу эпохосы туралы айтар  болсақ, оның мәдение тарихын әр кезеңдерге бөлуге тура келеді.

    Ғасырлар  атаулары:

    (ХІІІғ.) дученто- Проторенессонс

    (ХІVғ) треченто- Проторенессонстың жалғасы,

     (ХVІғ) квотроченто- бұрынғы Ренессонс

    (ХVІғ) чинквеченто – биік Ренессонс.

      Әрине ғасырлар бойы хронологиялық  шеңберге белгілі бір мәдени өркендеу  тура келе бермейді. Мысалы: ХІІІ ғ. Проторенессонсты аяталд деп белгілесе, бұрынғы-алдыңғы  ХVғ-90ж. Аяқталды, ол биік ренессонс ХVІғ 30ж дейін өмір сүрді. Ол ХVІғ аяғына дейін  Венецияда болды. Дученто эпохосы ХІІғ. Италияда ренесонсдық мәдениеттің басталуы болды. Проторенессонс орта ғасырмен байланысты яғни романдық, готикалық және византиялық  дәстүр  байланысты. Жаңартушылардың  сол кездегі ең күштілерінің өзі  жаңа мен ескінің арасын ажырату қияны болды. Бұдан басқа Проторенессонстың шығу бағытының ерте басталуының тағы бір тарихи ізі болды. Ол готикаға қарсы тұрды. Оның басталуы деп мүсіншілер Никколо Пизано   мен Аркольфо ди Коебноны айтамыз. Николо Пизано ХІІІғ. Ортасында жұмыс жасады бұл кезде европалық готика барынша дамыған кез. Рим пластикасынан күш алған Пизано готикалық фигуралардың  бейнелердің  қатты еместігін пайдаланып  оның мәнерлі дәлдігін  көтерді. Никколо пизаноның сенімсіздігі орта ғасыр мәдениетінің қайта өркендеуіне  сенімсіздік  тудырды, ол тек 2 ғасырдан  кейін қайта жаңа жинақталған мағынада дүниеге келді. Бұл шығармалардың бәрі ренессонстық эстетикалық дүние танымын бір жақты көрсетті.

     Бұл әрине өлі сумен тең еді. Оны тірлткен Джоттаның өнері  болды. Оны Проторенессонстың бейнелеу өнерінде Донте мен қатар қоюға  болады. Джотттаның фрескаларындағы  адамдық  қасиетті сезінуге болады.

    Проторенессондық  әлемді тану элементтерінің  құрамы өте көп: оны францистикалық ересь  тойындырды,  ал атейстика керісінше, «эпикурейлік» және римдік антика  және француз   готикасы, және провонсаль   поэзиясы. Осылардың бәрін түйінде келе   оптикалық  мәдениеттің  тууы, немесе адам ойының өсіп өркендеп жетілуі. Бұл Донтенің   поэмасының мағынасына  айналды Джонтаны қанаттандырды.

     Джоттаның даңқы ол тірі кезінде-ақ тарыған ол келесі жүз жылдықта оны  бір ауыздан  өнерді  жаңартушы деп атады.  Ол анатомиядан ғылыми жетістіктерден  хабарсыз еді. Оның шығармаларын қрасаңыз   ондағы көріністер   оңдап оны она қызықтырмады. Ол тек табиғатттың шынайылығына   мән берді. Негізінде   готикалық  суретшілерді  әртүрлі  қызықты суреттер   қызықтырды, ол Джоттаны  адамның  іс әрекеті жетістіктері қызықтырды. Оның барлық ойы адамды  түсіну  және  оның  табиғатпен  бірігуі  мұны  сезіну үшін адам   қоршаған ортаны бақылап  оны түсіну керек.

          Квотроченто – бұл  Италияның  бұрынғы  өркендеу  этапы.  Бұл өнердің  дамуындағы ең маңызды  тұсы,  мұндағы  сурет өнерінің   бойлығы  көркемдігі   көрінеді.

    Ал, архитектура скульптура живопись  бұл қолөнершілер  қолынан суретшілер қолына  өтті бұл кездегі суретшілер өте талантты  болды, олар өте  адал супрогат дегендерді білмеді. Олардың   өмірінде   өнер ең басты  роль атқарды. Ол ғылыми философия   поэзиядан   олда болды.  Бұрынғы қайта өркендеу  тарихында үш суретші өнерді   жалғастырушы   болып есептеледі. Ол флорентиец Мозончо, өте қуатты, суретші болып есептеледі. Ол өз шығармаларында   ол бұрынғы  суретшілер   жасай алмаған  жол өзін  жанрлардың  барлық түрі бойынша  көрсетті ол өз бетінше  тұра алатын  домалақ дені бітімді  жасады   ол архитектурамен   байланыспасады шеберлер мектептерін  құрды.

    Географиялық  жағдайы.

     Италия таулы аймақтардан  құралған ел. Солтүстігінде  Альпінің  оңтүстік  беткейлері ол батыс европаның ең биік   нүктесі Монблон (4808м.). оңтүстікке   қарай Подон жазықтығы жарты  аралда Апеннин таулары (жоғарғы  нүкте Корногронде тауы 2914м).  Ойанған вулкандар (Везувий, этна), мұнда жиі жер сілкіністері болып тұрады. 

    Шығысынан Апеннин жарты аралын Абриот теңізі қоршап тұр және Венецион шығанағы оны Солтүстікте қоршап тұр. Апулней  мен Албания арасындағы Отранто  бұғазы Адриот теңізін ионикамен жалғайды. Апулней мен Колобрияға Торанто бұғазы еніп  тұр. Жіңішке мессин бұғазы Колабрионы Сицилиядан бөліп тұр, ол сицилия (немесе Тулиис) бұғазы  жалпақтығы 135 кс сицилияны Солтүстік Африкадан  бөліп тұр. Тлеррен теңізі үш бұрышты  бассейн  тәрізді ол Сардинияны, Корсиканы  жиектеп Тоском орхипелоғына барады. Аппеннин жарты аралын және сицилияны қосады. 

Солтүстік Корскадан әрі Лигур теңізі Генуэз шығанағы жатыр.

    Ауа райы

    Ауар  райы Жерорта теңіздік қаңтардағы орташа температура 0 ден 12⁰С. Шілдеде 20-28⁰ С ылғал  қыс кезінде түседі (600 1000 мм жылына таулы аймақтарда 300 мм).  
 

    Өзендері 

     Өзендер Италияның  құрлықтарында орналасқан. Олар: Адидже, Брента , Арно и Тибр, Сезия, Кьезе, Пьяве, Адда, Мелла, Идиче, Треббия, Баккильоне, Авизио, Рено, Фолья, Эзино, Потенца, Нера, Тенна, Чечина, Танаро, Дора Бальтва, Омброне, Лири, Тронто, Сангро, Брадано, Базенто, Танагра, Агри, Синни, Офанто, Селе, Мезина, Савуто, Аниене, Калоре, Черваро, Конделаро, Риенца, Ольо, Агонья.

    Сардиния  аралының өзендері, Когинас, Тирсо, Чедрино, Флумедзи.

    Сицилия аралының өзендері; Беличе Торто, Платини, Сальсо, Дитайнно.

    Пайдалы қазба байлықтары

     Италияның қазбабайлықтары  әртүрлі және оның қорлары онша шашырап  кеткен кейбір жері пайдалануға ыңғайсыз жерге орналасқан. 1882 ж елде темір  өндірудің тоқтатылған. Эльба аралындағы өндіріске тоқтатылды. Италия біршама құрамында күміс пен басқа металдар бар.

    Бұл кен орындары Сардиния мен Альпының Шығысында орналасқан. Тоскана облысы сынап және пирит рудаларына бай  – ал Киновари жөнінен Италия дүние  жүзі бойынша екінші орында. Сардинияның  акті жерлеріндесурьмян рудалары бар. Мұндағы күкірт қойнаулары сонау ертедегі Римдік кезеңнен белгілі. Ол Сицилия аралындағы Кальтанистетта аралында орнатласқан. Италия жер қойнаулары әр түрлі құрылыс заттарына бай (мрамор, гранит, туф және т.б).