АҚШ құрама штаттары

АҚШ, Америка Құрама Штаттары (ағылш. The United States of America, USA) — Батыс жарты шарындағы ірі ел. Оның барлық жері түгелдей дерлік Солтүстік Америкада. Шығысында Атлант мұхитымен, батысында Тынық мұхитпен шайылады. Солтүстікте Канадамен, оңтүстікте Мексикамен шектеседі.

АҚШ климаты біркелкі қоныржай және субтропикті болып келеді. Ал солтүстіктегі Аляска штатында қыстыгүні арктика суығы байқалып тұрады.

АҚШ – көптеген атақты тұлғалардың  отаны. Соның ішінде аса көрнекті саяси қайраткерлер Бенджамин Франклин, Авраам Линкольн, Роберт Фултон, Томас Эдисон, Марк Твен және т.б. бар.

Америка Құрама Штаттары (АҚШ), Америка  – Солтүстік Америкадағы мемлекет, федеративтік республика. Аумағы 9363,2 мың  км2. Халқы 302 млн. Астанасы – Вашингтон  қаласы. Тұрғын халқының саны жағынан  ірі қалалары: Нью-Йорк, Чикаго, Лос-Анджелес, Сан-Франциско, Филадельфия, Детройт, Бостон, Хьюстон, Вашингтон, Даллас, Питсбург, Балтимор, Сиэтл, т.б. 50 штат пен 1 федералдық (астаналық) округке бөлінеді. Бірімен-бірі шектесіп жатқан 48 штаттан және құрлықтың солтүстік-батысындағы Аляска, Тынық мұхиттың орталығындағы Гавай аралдарынан құрылған Гавай штаттарынан тұрады. Мемлекеттік тілі – ағылшын тілі. Халықтың 66%-ы – протестанттар, 26%-ға жуығы католиктер. Үкімет пен мемлекет басшысы – президент. Заң шығарушы орган – палата мен сенат өкілдерінен тұратын екі палаталы парламент (конгресс).

АҚШ аумағының басым көпшілігі  Атлант мұхитынан Тынық мұхитқа  дейінгі ендік бағытта созылып  жатқан қоңыржай және субтропиктік белдеуде орналасқан. Аляска штаты субарктика және арктикалық, ал Гавай штаты  – Тынық мұхиттың тропиктік белдеуінде. Жер бедерінің 1/2-ін (елдің батысында) биік таулы жоталар мен таулы  үстірттер алып жатыр. Кордильер  мен Аппалачи тауларының аралығында елдің ішкі жазықтары (Орталық Ұлы  жазықтар) орналасқан. Атлант мұхиты жағалауларын бойлап Атлант маңы және Мексика маңы ойпаттары жатыр. АҚШ-тағы ең биік тау  – Аляска түбегіндегі Мак-Кинли (6193 м). Жер қойнауы кен байлықтары мен минералды шикізатқа өте  бай. Оның ішінде темір, никель, кобальт, алтын, күміс, уран кентасы қоры жөнінен  дүние жүзінде алдыңғы орында. Тас көмір (Аппалачи таулары), мұнай  мен газ (Мексика ойпаты, Ұлы жазық) табылған. Ал Кордильер таулары түсті  және қара металл шикізаттарына бай  келеді.

Қаңтар айының орташа температурасы  Аляскада –18ӘС, Орталық жазықтың солтүстігінде  –24,8ӘС. Елдің оңтүстік-батысында  қаңтар айының орташа температурасы 12ӘС-тан, Флорида түбегінде 20ӘС-қа дейін жетеді. Шілде айының орташа температурасы  батыс жағалауда 14 – 22ӘС, шығыста 16 – 22ӘС-қа дейін ауытқиды, ал орталығындағы  жазық өңірлерде 32ӘС-қа дейін көтеріледі. Батыс жарты шардағы ең жоғарғы  температура Ажал аңғарында (56,7ӘС) байқалды. Жауын-шашынның мөлшері Алясканың  жел өтіндегі тау беткейлері мен  Тынық мұхит жағалауында 3000 – 4000 мм; шығыс және теңіз жағалауы белдемінде 1000 – 2000 мм; Орталық жазықта 600 – 900 мм, Ұлы жазықта – 400 – 600 мм, Мохаве шөлінде (Ажал аңғары) – 100 мм-ден де аз. Жауын-шашынның көп мөлшері Гавай аралдарында (10000 мм). Ең ірі өзендері: Миссисипи (ұзындығы Миссури саласымен бірге 6420 км), Огайо, Колорадо, Колумбия, Рио-Гранде, Юкон. Көпшілігі Атлант және Тынық  мұхит алабына жатады. Дүние жүзіне әйгілі көлдер жүйесін елдің солтүстік-шығысындағы  Ұлы көлдер құрайды (Жоғарғы көл, Гурон, Мичиган, Эри, Онтарио). Олардың  барлығы бір-бірімен жалғасып, 245 мың км2 аумақты алып жатыр. Эри  мен Онтарио көлдерін байланыстыратын  Ниагара сарқырамасы осы тұста  орналасқан. АҚШ аумағында 270-ке жуық мемлекет қорғауындағы табиғи аймақтар (ұлттық саябақтар, табиғат ескерткіштері, қорықтар) бар. Олардың ірілері: Йеллоустон, Йосемит, Секвойя, Гранд-Каньон, т.б.

Қазіргі АҚШ жерінде ежелден  үнділер өмір сүрді. Христофор Колумб Американы ашқаннан кейін (1492 – 1503) 16 ғасырда Англия, Испания, Нидерланды, Франция, Швеция Солтүстік Американы  отарлауға кірісті. 18 ғасырдың 60-жылдарына  қарай Англия Солтүстік Американы  түгел дерлік басып алды. 17 ғасырдың басында Америкаға ауыр жұмыстарға пайдалану үшін Африкадан құлдар әкелу басталды. Отарлық қанаудың күшеюі тәуелсіздік жолындағы соғысты  туғызды (1775 – 83). 1776 ж. 4-шілдеде Тәуелсіздік  декларациясы қабылданды, онда АҚШ-тың  құрылғандығы жарияланды. 13 ағылшын  отары бірігіп, дербес мемлекетке айналды, 1-Америка-буржуазиялық революциясы деп аталған тәуелсіздік соғысында Англия жеңіліс тапты. 1783 ж. бітім шарты бойынша Англия АҚШ-тың тәуелсіздігін мойындады. 1787 ж. АҚШ Конституциясы қабылданып, елдің бірінші президенті болып Джордж Вашингтон сайланды. 1776 ж. құрлық аралық конгресс қабылдаған Тәуелсіздік декларациясы жобасының авторы, қоғам құрылысын демократияландыруға үлкен үлес қосқан Томас Джефферсон 1800, 1804 ж. АҚШ президенті болып сайланды. Ол түрлі әлеуметтік топтардың арасында мәмілеге келтіру саясатын жүргізді. Кейбір реакциялық заңдарды жойып, армияны, флотты, мемлекеттік аппаратты қысқартты. Ресеймен дипломатиялық қатынас орнатты. 19 ғасырдың 1-жартысында АҚШ жері әжептәуір ұлғайды. 1803 ж. АҚШ Батыс Луизиананы, 1819 ж. Флориданы, 1867 ж. Алясканы қосып алды. 1823 ж. Монро доктринасы жарияланып, мұнда Америка және Еуропа бір-бірінің ішкі істеріне араласпауға тиісті деп көрсетілді. 1809 ж. елге құл әкелуге тыйым салынды. Алайда бұл іс жасырын түрде жалғаса берді. 1790 ж. АҚШ-та 760 мың зәңгі құл болса, 1860 ж. олар 4 млн-ға жетті. Ауыр езгіге және қорлауға шыдамаған құлдар көтерілістер жасады, солтүстікке қашты. Солтүстікте бірқатар штаттарда құлдық жойылды.

1-дүниежүзілік соғыста АҚШ Антанта  жағында болды. Екі дүниежүзілік  соғыс аралығындағы Франклин  Рузвельт әкімшілігінің реформалары  АҚШ тарихында ерекше орын  алды. «Жаңа бағыт» деп аталған  осы реформалар елді ауыр экономикалық  дағдарыстан шығарды және қоғамның  демократиялық үлгісін қалыптастырды.  Рузвельт сыртқы саясатта да  өзгеріс жасады. Латын Америкасында  «тату көршілік», Еуропада «оқшаулану»,  Азияда «ашық есіктер» саясатын  жүргізді. 2-дүниежүзілік соғыс кезінде  АҚШ фашизмге қарсы мемлекеттер  одағын құруға белсене қатысып,  Тынық мұхитта, Еуропада, Африкада  соғыс қимылдарын жүргізді. Соғысқа  1941 ж. 7 желтоқсанда кірісіп, 1945 ж. 2 қыркүйекте  аяқтады. Соғыстан кейін АҚШ,  КСРО бөлек-бөлек әскери-саяси  одақтар құрып, дүние жүзін  екі лагерьге бөлуді іске асырды. Осы «қырғи-қабақ соғыс» 80-жылдардың  ортасына дейін созылды. Қазақстан  егемендік алғаннан кейін АҚШ-пен  дипломатиялық қатынастар орнатылды.  АҚШ – экономикасы дамыған  мемлекет. Жер қойнауы отын-энергетикалық  шикізаттарға, темір, түсті металл  қазбаларына, табиғи күкіртке, уран  шикізаттарына, фосфориттерге, калий  тұздарына, т.б. пайдалы кендерге  бай. АҚШ мемлекеті өз жерінің  табиғи байлықтарын бей-берекет  пайдаланбай, ұқыптылықпен қарап,  көп минералдық ресурстарды сырттан  тасиды.

АҚШ өнеркәсібі – бүкіл экономиканың жетекші саласы. Оның энергиялық балансында мұнай мен газ маңызды орын алады, ауыр және жеңіл өнеркәсібі өркендеген. Машина жасау өнеркәсібі автомобиль, авиация электр техникасы салаларына түрлі жабдықтар өндіреді. Атом өнеркәсібі, тоқыма және тігін өнеркәсібі айрықша  дамыған. АҚШ-тың ауыл шаруашылығында механикаландырылған фермерлік  шаруашылықтар жетекші рөл атқарады. Онда өндірілетін негізгі дақылдарға бидай, арпа, сұлы, қара бидай, жүгері, соя  бұршақтар, картоп, қант қызылшасы, мақта  жатады. Мал шаруашылығында сиыр, шошқа, қой өсіріледі, тауық пен күрке  тауық өсіру жаппай дамыған. АҚШ-тың  бір жылғы ұлттық табысы жан басына шаққанда 25 мың долларға жуық. Негізгі  сауда серіктестіктері – Батыс  Еуропа елдері, Канада, Мексика, Жапония. АҚШ-пен Қазақстанның экономикалық байланысы 20 ғасырдың 90-жылдарында дами бастады. Ондаған американ фирмалары  мен кәсіпкерлері және белгілі банкілер Қазақстанда түрлі салалар бойынша  жұмыс істейді (мысалы, мұнай өндірумен  айналысатын «Шеврон», «Shell», «Мобиль» компаниялары мен «Prіse Waterhause» есеп аудит консалингтік компаниясы, т.б.).

 

 

 

 

Тарихы

Вашингтон - елордасы

16 ғ. Колумб Американы ашқаннан кейін еуропалықтар Солтүстік Америкаға көшіп келе бастады. Олар осы құрлықтың негізгі халқы – үндістерді аяусыз қырғынға ұшыратты. Тірі қалған үндістер түк шықпайтын тақыр жерлерге – резервацияларға ығыстырылды.

17 ғ. негізінен Ұлыбританиядан көшіп келгендер Атлантика жағалауында өздеріне тұрақ салды – отар деп аталды. 18 ғ. аяғында 13 отар ағылшын үстемдігінен құтылып, тәуелсіз мемлекет – Америка Құрама Штаттарын құрды. Америка жалауының сол жақ жоғары бұрышындығы көк төрт бұрышқа салынған 50 ақ жұлдызша АҚШ-тың қазіргі күндегі штаттарының санына сай келеді.

1776 - АҚШ тәуелсіз декларациясы жариялды

1812-1815 – АҚШ-Ұлыбритания соғысы

1819 – АҚШ Флорида штатын 5 млн. долларға сатып алады.

1846-1849 – АҚШ-Мексика соғысы

1861-1865 – АҚШ-ның азамат соғысы

1867 – Ресейден Аляска штатын сатып алады

1917 – АҚШ Бірінші Дүниежүзілік Соғысына кіріп, Антанта одағына қосылады

 

 

1941 – Перл-Харбор инциденті. АҚШ Екінші Дүниежүзілік соғысна кіреді

1945 – Хиросима мен Нагасаки аттомдық шабуылы

1950-1953 – Корея соғысы

1962 - Кариб дағдарысы.

1964-1973 – Вьетнам соғысы

1969 – Ғарышкер Армстроң, Нил Олден айға қонады

1991 – Бірінші Ирак соғысы

2001 – 11 қыркүйектің трагедиясы

2003 – Екінші Ирак соғысы

 

Саясаты

Өкіл Палатасы

АҚШ үкіметі үш тармаққа бөлінеді:

• Заң шығарушы: АҚШ Парламенті – Конгресс деп аталады. Конгресс тұрақты негізде жұмыс істейтін екі палатадан: Сенаттан және Өкілдер Палатасынан тұрады.
• Атқарушы: АҚШ Президенті – мемлекеттің басшысы, бас әскери қолбасшы, ол заң жобасын жою құқығына ие болады
• Сот: Жоғарғы Соты және федералдық соттар

АҚШ-да екі бас партия бар:

Демократиялық партиясы – 1824 ж. құрылған. Джон Кеннеди, Билл Клинтон, Барак Обама осы партияның мүшелері.

Республикалық партиясы – 1854 ж. құрылған. Джордж Буш, Рональд Рейган осы

Әкімшілік құрылысы

Штаттар

Айдахо Айова Алабама Аляска Аризона Арканзас Вайоминг Вашингтон Вермонт Вирджиния

Висконсин Гавайи Делавэр Джорджия Батыс Вирджиния Иллиноис Индиана Калифорния Канзас Кентукки

Колорадо Коннектикут Луизиана Массачусетс Миннесота Миссисипи Миссури Мичиган Монтана Мэн

Мэрилэнд Небраска Невада Нью-Гэмпшир Нью-Джерси Нью-Йорк Нью-Мексико Огайо Оклахома Орегон

Пенсильвания Род-Айленд Солтүстік Дакота Солтүстік Каролина Теннесси Техас Флорида Оңтүстік Дакота Оңтүстік Каролина Юта

 

Мейрамдар

 

Мерзім	Қазақша	Ағылшынша
1 қантар	Жаңа Жыл	New Year’s Day
Қантардын 3-ші дүйсенбі	Мартин  Лютер Кинг күні	Martin Luther King, Jr. Day
Ақпаннын 3-ші дүйсенбі	Президент күні	Presidents' Day	Дж. Вашингтон тұған күні
Мамырдын соңғы дүйсенбі	Ұмытылмайтын күні	Memorial Day
4 шілде	Тәуелсіздік күні	Independence Day
Қыркүйектын 1-ші дүйсенбі	Еңбек күні	Labor Day
Қазанын 2-ші дүйсенбі	Колумб күні	Columbus Day	Америка ашқанны күні
11 қараша	Ардагер күні	Veterans Day
Қарашанын 4-ші бейсенбі	Алғыс айту күні	Thanksgiving Day
25 желтоқсан	Иса пайғамбар дүниеге келген күні	Christmas

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

United States of America

 

 

Ұраны: E Pluribus Unum («Out Of Many, One» — Көптен — бір) (дәстүрлі) 
In God We Trust Құдайға аманат (1956 ж. бастап) Әнұраны: The Star-Spangled Banner (Жұлдыздармен жарқыраған туымыз)

 

Елордасы  Вашингтон 
38°53′N, 77°02′W Ең ірі қаласы Нью-Йорк Ресми тілдері Федерал деңгейінде ешбірі жоқ 
(ағылшынша de facto) Үкімет түрі Федерациялық конституциялық республика  —  Президент Барак Обама (D)  —  Вице-президенті Джозеф Байден (D)  —  Палата спикері (төрағасы) Нэнси Пелози (D) Тәуелсіздік Ұлыбритания-дан   —  Жарияланған 4 шілде 1776   —  Мойындалған 3 қыркүйек 1783  Аумағы  —  Барлығы 9 631 42  км² (3rd¹) 
Айтылым қатесі: Танылмаған тыныс белгісі « » sq mi   —  Су (%) 4.87 Жұрты  —  2012 сарап. Үлгі:Uspop commas^[1] (3ші)  —  2000 жұрт санағы 281,421,906  ЖІӨ (АҚТ) 2006 сарап.  —  Бүкіл $13.049 триллион (1ші)  —  Жан басына шаққанда $43,555 (3ші) ЖІӨ (nominal) 2006 сарап.  —  Бүкіл $13.22 триллион (1ші)  —  Жан басына шаққанда $44,333 (8ші) АДИ (2004) 0.948 (high) (8ші) Ұлттық ақшасы АҚШ доллары ($) (USD) Уақыт белдеу(лер)і (UTC−5 to −10)  —  Жазғы уақыт  (UTC−4 to −10) Интернет үйшігі .us .gov .edu .mil Телефон белгілемесі +1 ¹ Кейде жер көлемі бойынша 4ші болып саналады.

 

АҚШ президенттері 1789 жылдан бері сайланып келеді.

№	Фото	Президент	Мерзімнің басы	Мерзімнің соңы	Партиясы	Вице-президент	Кезеңі, күндері
1		Джордж  Уошингтон	30 сәуір 1789	4 наурыз 1797	Партиясыз	Джон  Адамс	2865
2		Джон  Адамс	4 наурыз 1801	Федералист	4 наурыз 1797	Томас Джефферсон	1460
3		Томас Джефферсон	4 наурыз 1801	4 наурыз 1809	Демократ-Республикандық	Аарон Бурр  Джордж Клинтон	2922
4		Джеймс  Мэдисон	4наурыз 1809	4 наурыз 1817	Демократ-Республикандық	Джордж Клинтон  нет  Элбридж Джерри	2922
5		Джеймс  Монро	4 наурыз 1817	4 наурыз 1825	Демократ-Республикандық	Дэниэл  Томпкинс	2922
6		Джон  Куинси Адамс	4 наурыз 1825	4 наурыз 1829	Демократ-Республикандық  Национал-Республикандық	Джон  Колдвелл Кэлхун	1461
7		Эндрю Джексон	4 наурыз 1829	4 наурыз 1837	Демократ	Джон  Колдуэлл Кэлхун  нет  Мартин Ван Бюрен	2922
8		Мартин  Ван Бюрен	4 наурыз 1837	4 наурыз 1841	Демократ	Ричард  Джонсон	1461
9		Уильям  Гаррисон	4 наурыз 1841	4 сәуір 1841[1]	Виг	Джон  Тайлер	31
10		Джон  Тайлер	4 сәуір 1841	4 наурыз 1845	Виг Партияда жоқ[2]	нет	1430
11		Джеймс  Нокс Полк	4 наурыз 1845	4 наурыз 1849	Демократ	Джордж  Даллас	1461
12		Закари  Тейлор	4 наурыз 1849	9 шілде 1850[1]	Виг	Миллард Филлмор	492
13		Миллард Филлмор	9 шілде 1850	4 наурыз 1853	Виг	нет	969
14		Франклин  Пирс	4 наурыз 1853	4 наурыз 1857	Демократ	Уильям  Кинг  нет	1461
15		Джеймс  Бьюкенен	4 наурыз 1857	4 наурыз 1861	Демократ	Джон  Брекинридж	1461
16		Авраам  Линкольн	4 наурыз 1861	15 сәуір 1865[3]	Республикандық  Национальный союз[4]	Ганнибал  Гэмлин Эндрю Джонсон	1503
17		Эндрю Джонсон	15 апреля 1865	4 наурыз 1869	Демократ  Национальный союз[4]	нет	1419
18		Улисс Грант	4 наурыз 1869	4 наурыз 1877	Республикандық	Шайлер  Колфакс  Генри Уилсон  нет	2922
19		Резерфорд Хейз	4 марта 1877	4 марта 1881	Республикандық	Уильям  Уилер	1461
20		Джеймс  Гарфилд	4 марта 1881	19 сентября 1881[3]	Республикандық	Честер  Артур	199
21	100px	Честер  Артур	19 сентября 1881	4 наурыз 1885	Республикандық	нет	1262
22		Гровер  Кливленд	4 наурыз 1885	4 наурыз 1889	Демократ	Томас Хендрикс  нет	1461
23		Бенджамин Гаррисон	4 наурыз 1889	4 наурыз 1893	Республикандық	Леви  Мортон	1461
24		Гровер  Кливленд  (екінші рет)	4 наурыз 1893	4 марта 1897	Демократ	Эдлай Стивенсон	1461
25		Уильям  Мак-Кинли	4 наурыз 1897	14 қыркүйек 1901[3]	Республикандық	Гаррет  Хобарт  нет  Теодор Рузвельт	1654
26		Теодор  Рузвельт	14 қыркүйек 1901	4 наурыз 1909	Республикандық	нет  Чарльз Фэрбенкс	2728
27		Уильям  Тафт	4 наурыз 1909	4 наурыз 1913	Республикандық	Джеймс  Шерман  нет	1461
28		Вудро Вильсон	4 наурыз 1913	4 наурыз 1921	Демократ	Томас Маршалл	2922
29		Уоррен  Гардинг	4 наурыз 1921	2 тамыз 1923[1]	Республикандық	Калвин  Кулидж	881
30		Калвин  Кулидж	2 тамыз 1923	4 наурыз 1929	Республикандық	нет  Чарльз Дауэс	2041
31		Герберт Гувер	4 наурыз 1929	4 наурыз 1933	Республикандық	Чарльз  Кёртис	1461
32		Франклин  Рузвельт	4 наурыз 1933	12 cәуір 1945[1]	Демократ	Джон  Гарнер  Генри Уоллес  Гарри Трумэн	4422
33		Гарри Трумэн	12 cәуір 1945	20 қаңтар 1953	Демократ	нет  Олбен Баркли	2840
34		Дуайт Эйзенхауэр	20 қаңтар 1953	20 қаңтар 1961	Республикандық	Ричард  Никсон	2922
35		Джон  Кеннеди	20 қаңтар 1961	22 қараша 1963[3]	Демократ	Линдон  Джонсон	1036
36		Линдон  Джонсон	22 қараша 1963	20 қаңтар 1969	Демократ	нет  Хьюберт Хамфри	1886
37		Ричард  Никсон	20 қаңтар 1969	9 тамыз 1974[5]	Республикалық	Спиро Агню  нет  Джеральд Форд	2027
38		Джеральд  Форд	9 тамыз 1974	20 қаңтар 1977	Республикандық	нет  Нельсон Рокфеллер	895
39		Джимми  Картер	20 қаңтар 1977	20 қаңтар 1981	Демократ	Уолтер  Мондейл	1461
40		Рональд Рейган	20 қаңтар 1981	20 қаңтар 1989	Республикандық	Джордж  Буш-старший	2922
41		Джордж  Герберт Уокер Буш	20 қаңтар 1989	20 қаңтар 1993	Республикандық	Дэн Куэйл	1461
42		Билл  Клинтон	20 қаңтар 1993	20 қаңтар 2001	Демократ	Эл  Гор	2922
43		Джордж  Уокер Буш	20 қаңтар 2001	20 қаңтар 2009	Республикандық	Дик Чейни	2922
44		Барак Обама	20 қаңтар 2009	Действующий  Президент  срок истекает  20 қаңтар 2013 года	Демократ