Ақша қаражаттарының мәні және түрлері

  Ақша қаражаттары транзитті экономикадағы ең дефицитті ресурстар болып табылады және кәсіпорынның жеңісі көп жағдайда басшылардың қаражаттарын жинақтап оларды тиімді пайдалануында.

  Кәсіпорынның ақша қаражаттарын басқару кәсіпорын қарекетінің басты бөлігін қамтиды. Олардың қатарына айналым және айналымнан тыс активтерді, меншікті және қарыз капиталын басқару кіреді.

Ақша ағымдарын басқару  кәсіпорынның капитал айналымын  жеделдетуді қамтамасыз ететін қаржылық тетік болып табылады. Оған ақша ағымдарын нәтижелі басқару процесінде қол жеткізілетін өндірістік және қаржылық циклдардың мерзімі азайту және кәсіпорынның шаруашылық қырекетіне қызмет ететін капиталға деген қажеттілікті төмендету әсер етеді. Ақша ағымдарын тиімді басқару арқылы капитал айналымдылығын жеделдету негізінде кәсіпорын пайда сомасын ұлғайтуды қамтамасыз етеді.

  Ақша ағымдарын басқару арқылы ішкі көздерден қалыптасатын меншікті қаржылық ресурстарды тиімді пайдалануды, тартылатын несиелерден кәсіпорынның тәеуелділігін төмендетуді жүзеге асыруға болады.

Кәсіпорынның тұрақты  қызмет етуі үшін негізгі шаруашылықтың бірі ақша қаражаттарымен  қамтамасыз етілу деңгейі болып табылады.

Ақша қаражатының ағымы  үш түрлі қарекет бойынша бөлінеді:

• ағымдық;
• инвестициялық;
• қаржылық.

 Қалыпты қызметін жүзеге асырып жатқан кәсіпорындарда ағымдық қызметіндегі ақша қаражаттарының ағымы инвестициялық және қаржылық қызметке бағытталуы мүмкін.  Мысалы, қысқа және ұзақ мерзімді несиелер мен зайдарды өтеуге, сонымен қатар займдарды берушілерге пайыздарды төлеу.

 

 

 

 

Негізгі қызмет бойынша  ақша қаражатының түсімдері мен шығыстарының негізгі бағыттары

 

Түсімдер	Шығыстар
Өнімді өткізуден түскен табыс сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден аванс алу Басқа да түсімдер (жабдықтаушылардың ақша қаражаттарын қайтару)	1. Жабдықтаушылар мен мердігерлердің  шоттары бойынша шығыста 2. Еңбекақы төлеу 3. Әлеуметтік сақтандыруға және  бюджеттен тыс қорларға аударымдар 4. Салық бойынша бюджетпен есеп  айырысу 5. несие бойынша пайыздар төлеу 6. аванстар

 

      Негізгі қызмет пайданың басты көзі болғандықтан ол ақша қаражаттарының  негізгі көзі болуы тиіс.

      Негізгі қызмет – кәсіпорынның негізгі кірістерінің көзі болып табылатын қызмет және инвестициямен, қаржымен байланыссыз басқа да қызмет түрлері.

 

 

 

 

 

 +

 

 

 

 АҒЫМДЫҚ

 ҚЫЗМЕТ

 

 

    ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ

      ҚЫЗМЕТ

 

 ҚАРЖЫЛЫҚ

     ҚЫЗМЕТ

 

 

 

Сурет 2. Ақша қаражаттарының қозғалу схемасы

 

   Инвестициялық қызмет ұзақ мерзімді пайдадан мүлікті сату-сатып алумен байланысты. Инвестициялық қызметпен байланысты ақша қаражаттарының қозғалысы болашақта ақша қаражатының кірісі мен пайда табуды қамтамасыз ететін ресурстарды сатып алуға шығындарды көрсетеді.

Инвестициялық қызмет бойынша  ақша қаражаттарының түсімі мен шығыстарының негізгі бағыттары:

 

түсімдер	шығыстар
Ұзақ мерзімді пайдаланатын активтерді өткізуден түсетін табыс Ұзақ мерзімді қаржылық салымдардан түсетін пайыздар мен дивидендттер Басқа да қаржылық салымдарды қайтару	Ұзақ мерзімді пайдаланылатын мүлікті сатып алу (негізі құралдар, материалды емес активтер) Капиталдық салымдар Ұзақ мерзімді қаржылық салымдар

      Инвестициялық қызмет уақытша ақша қаражатының шығысына алып келеді.

      Қаржылық қызмет кәсіпорынның меншікті капиталы мен қарыз құрылымының көлемі мен құрамын өзгертетін қызмет болып табылады.

Кәсіпорын қаржылық қызмет атқарған кезде акционерлерден ресурстарды алады (акция эмиссиясы), акционерлерге ресурстарды қайтарады (дивидендттерді төлеу), несие алады және несие бойынша төлемдер жүргізеді.

Қаржылық қызмет бойынша  ақша қаражаттарының түсімі мен шығыстарының негізгі бағыттары

 

түсімдер	шығыстар
Алынған ссудалар мен займдар Акция мен облигация эмиссиясы Акция бойынша дивидендттер мен облигация бойынша пайыздар алу	Бұрын алынған несиелерді қайтару Акция бойынша дивидендттер мен облигация бойынша пайыздарды төлеу Облигацияларды өтеу

Қаржылық қызмет негізгі  және инвестициялық қызметті қаржылық қамтамасыз ету және ақша қаражатын ұлғайту үшін керек.

       Кәсіпорынның негізгі, инвестициялық және қаржылық қызметтері арасындағы байланысты келесідей көрсетуге болады:

 

Ұзақ мерзімді активтерді алуға

кеткен ақша қаражаттары

 

  

    Ұзақ мерзімді активтерді                                                       Дивиденд және қарыздың

       алуға кеткен  ақша                                                                   негізгі сомасын төлеуге

 қаражаттары                                                                     кеткен ақша қаражаттары

 

 

 

Сурет 3. Кәсіпорынның негізгі, инвестициялық және қаржылық қызметтері арасындағы байланыс

 

Тәжірбиеде ақша ағымын есептеудің екі әдісі қолданылады: тікелей және жанама.

Тікелей әдіс – экономист-бухгалтерлерге, қаржыгерлерге түсінікті ең қарапайым  есеп жүргізу әдісі болып табылады. Бұл бухгалтерлік есеп регистрларымен байланысты (бас кітап, журнал-ордер) және ақша қаражаттарының түсімі мен  шығуына бақылау жасау және көрсеткіштерін есептеу үшін қолайлы. «Кәсіпорынның ақша қаражаттарының қозғалысы туралы» атты тоқсандық есеп берудің түрі осы тікелей әдіс негізінде құрылған. Осылайша, бүкіл кәсіпорын немесе оның жекелеген қызмет түрлері бойынша түсімдердің төлемдерден артуы ақша қаражаттарының кірісі болып табылады. Ал, төлемдердің түсімерден артуы шығын болады.

 

Кесте 1

         Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы аналитикалық есептілік

	Көрсеткіштер	Базалық жыл	Есепті жыл
1	2	3	4
1.	Кезең басына арналған ақша қаражаттарының қалдығы	=	=
І.	Ағымдық қызметтегі ақша қаражаттарының қозғалысы  Өнімді өткізуден түскен түсім(ақшалай және ақшалай емес формада)	+	+
2.	Мүлікті сатудан түскен түсім	+	+
3.	Жеткізушілер шоттары бойынша  төлемдер	-	-
4.	Еңбекақы төлемдері	-	-
5.	Бюджетке және мемлекеттік әлеуметтік бюджеттен тыс қорларға жарналар	-	-
6.	Банк ссудалары бойынша пайыздар төлеу	-	-
7.	Өзге де түсімдер мен төлемдер	+,-	+,-
8.	Ағымдық қызмет нәтижесі (түсім+, шығын-)	=	=
ІІ	Инвестициялық қызметтегі ақша қаражаттарының қозғалысы
9	Негізгі құралдарды сатудан түскен түсім	+	+
10	Негізгі құралдарды алу	-	-
11	Өзге де баптар	+,-	+,-
12	Инвестициялық қызмет нәтижесі (түсім+, шығын-)	=(+,-)	= (+,-)
ІІІ	Қаржылық қызметтегі ақша қаражаттарының қозғалысы
13	Банктік несие	+	+
14	Бюджеттік несие	+	+
15	Несиелерді жабу	-	-
16	Бағытты қаржыландыру	+	+
17	Ұзақ мерзімді қаржыландыру	+	+
18	Өзге де баптар	+,-	+,-
19	Қаржылық қызмет нәтижесі (түсім+, шығын-)	=(+,-)	=(+,-)
20	Түскен ақша қаражаттары, барлығы	=	=
21	Төленген ақша қаражаттары, барлығы	=	=
22	БАРЛЫҒЫ, ТҮСІМ (+), ШЫҒЫН (-) ақша қаражаттары	=

      Жоғарыда қаражаттарының қолданылуын талдау кестесі көрсетілген. Кесте ай немесе тоқсан бойынша құрылуы мүмкін. Ол үшін бас кітапты, журнал-ордерді, аналитикалық есеп көрсеткіштерін есепке ала отырып жасайды. Берілген форма ақша қаражаттарын оперативті басқаруға мүмкіндік беретін тікелей әдіс негізінде жасақталған.

Ұзақ мерзімді қызмет нәтижесінде ақша ағымын тікелей  есептеу әдісі кәсіпорынның өтімділік  деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. Ал  оперативті  басқаруда тікелей әдісті қаржылық міндеттемелер бойынша есеп айырысуға ақша қаражаттарының жеткілікті болуына қатысты бақылау жүргізуде қолданылады. Бұл әдіс кемшілігі алынған қаржылық нәтиже мен ақша қаражаттарының абсолютті көлемінің өзгеруі арасындағы байланыстың ескерілмеуі.

Жанама әдіс аналитикалық жағынан қолайлы. Ол алынған пайда  мен ақша қаражаттарының арасындағы байланысты анықтауға мүмкіндік  береді. Ақша қаражаттарын жанама әдіспен  есептеу, бухгалтерлік есеп шоттары бойынша нақты ақша қозғалысын көрсетпейтін таза пайда көрсеткіші бойынша жргізіледі. Сондай-ақ, жанама әдіс қызмет түрлері бойынша ақша қаражаттарының қозғалысын талдауға негізделген және кәсіпорынның пайдасының нақты қайдан келетінін, қайда салыну керектігін көрсетеді.

 Жанама әдіспен құрылған ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп, есепті уақыттың басына және аяғына арналған бухгалтерлік баланстар арасындағы байланыс құралы болып табылады. Себебі, ақша қаражаттараның шоттар бойынша есебі өзгеруінің өзге баланс баптары өзгеруіндегі айырмашылығын ашады.

Пайданың ақша ағымына  айналуына бірнеше түзетулер  қатары енгізіледі. Шаруашылық операциялар  және ақша қаражаттарының қозғалысы  жасақталу уақытына ақшалай емес факторлардың және уақытша келеңсіздіктің әсерін азайтады. Ақшалай емес инвестициялық және қаржылық операциялар мысалы ретінде, материалдық және материалдық емес айналымнан тыс активтерге алмастырылған акция және облигация эмиссиясы жатады, немесе бір капиталдық активтердің екіншісіне ауыстырылуы.

Шетел тәжірибесінде  ақшалай емес операциялар ағымдық  қызметке қатысты бартерлік келісіммен ұсынылады. Мұндай келісімдерді ақша ағымдарын  жанама әдіспен есептеу кезінде  түзетулер талдауы жолымен жасақталады. Мұндай түзетулер таза пайда көрсеткішінің өсуіне немесе кемуіне әсер етеді.

Кәсіпорынның таза пайдасының өсуіне әсер ететін нақты түзетулер  келесідей:

• негізгі құралдар және материалдық емес активтер бойынша аударылған амортизация;
• запас қалдықтарының азаюы;
• дебиторлық қарыздың қысқаруы;
• болашақ кезең шығындарының азаюы;
• жеткізушілер мен жабдықтаушылар арасындағы кредиторлық қарыздың өсуі;
• бюджет және мемлекеттік бюджеттен тыс қорлардың алдындағы кредиторлық қарыздың өсуі;
• өзге де қысқа мерзімді міндеттемелердің өсуі;
• алынған материалдық құндылықтар бойынша ҚҚС төмендеуі;

     Таза табыстан алынады:

• негізгі құралдарды қайта бағалау сомасы;
• запастарды өсіру;
• дебиторлық қарызды жоғарылату;
• кредиторлық қарызды жоғарылату;
• өзге де қысқа мерзімді міндеттемелерді қысқарту;
• өткен жылғы бөлінбеген пайданы пайдалану;
• резервтік қор қаражаттарын пайдалану;
• болашақ кезең шығындарын өсіру;
• алынған құндылықтар бойынша ҚҚС қалдығының өсуі.

      Егер есепті кезең нәтижесі бойынша шығын алынған болса, онда жанама әдісте есептемелер оның көлеміне негізделіп жүргізіледі.

      Ақша қаражаттарын оперативті басқаруда жанама әдісті қолдану артықшылығы, ол қаржылық нәтижелер мен меншікті айналым қаражаттары арасында байланыс орнатуға мүмкіндік береді. Оның көмегімен кәсіпорын қызметіндегі кемшіліктерді анықтап,  олардан шығу жолдарын қарастыруға болады.

Әдіс кемшіліктері:

• ішкі  қолданушылармен аналитикалық есепті жасаудағы жоғарғы еңбектілік;
• бухгалтерлік есептің ішкі көрсеткіштерін қарастыру қажеттілігі (бас кітап);

Аналитикалық жұмыс  жүргізудегі екі әдіс бірін-бірі толықтырып, есепті кезең бойынша кәсіпорындағы ақша қаражаттарының қозғалысы туралы нақты түсінік береді.

 

 

      Кәсіпорынның ақша қаражаттары ағымын жоспарлау

 

      Ақша қаражаттары ағымы – бұл кәсіпорынның есепті және жоспарланған уақыттағы алатын және төлейтін ақша қаражаттарының жиынтығы.

       Ақша қаражаттарының қозғалысын жоспарлау бухгалтерлік есептің кассалық әдісі негізінде құрылады. Яғни, барлық түсімдер мен төлемдер ақшаның кассаға нақты төленуі немесе банктің есепті шотына аударылуы негізінде есепке алынады.

      Ақша қаражаттарының ағымы болжамы, өзімен бірге кассалық әдіс негізінде құрылған пайда және шығындар туралы есепті ұсына отырып, жоспарланатын түсімдер мен шығыстар құрылымын ашады.

       Ақша қаражаттары ағымының есебін құру және болжамдау келесілерге әкеледі:

• ақша қаражатының қажетті көлемін анықтау;
• сату көлемін болжамдау;
• ақша қаражаттарының түсімін болжамдау;
• ақша қаражаттарының төлемдерін болжамдау;
• есепті кезең соңына арналған бос ақша қаражатын анықтау;
• үлкен көлемде қолданылмай тұрған бос ақша қаражатын азайту.