ҚР-ның сауда саясаты

Төлем балансының тең болмауы, экспорт тиімділігінің төмендеуі жағдайларында протекционистік режимді қамтамасыз ететін құралдардың кең арсеналы қолданылады.

Белгілі бір нақты мақсат пен қорғау дәрежесіне қол жеткізген кезде протекционистік режимнің бұл құралдары басқа шаралармен және реттегіштермен ауыстырылады.

Мұндай мысал Латын Америкасында, Шығыс Азияда кең танымал. Экономикалық дамуды көтеру қажеттілігін сезіну экономиканың болашақ секторларын дамытудың ұзақ мерзімдік бағдарламасын қабылдауға мемлекетті бағыттады.

Құрылымдық қайта құрудың қажеттілігі бірқатар салалардаң өзгеруін қамтамасыз етті, бұл салаларда мемлекет тарапынан протекционистік қорғау жүргізілді.

Бірақ мұндай реттегіштерді қолдану саналы шектеулерде құруы тиіс. Көптеген мемлекеттер барлық тауарлар импортының ырықтандырылуын қамтамасыз еткен жоқ, ол тек қана басым салалардың дұрыс дамуы үшін стратегиялық маңызды тауарлар импортының ырықтандырылуын қамтамасыз етті.

Сонымен қатар, мынаны атап өту керек, яғни сауда саясатында қолданылатын шаралар мен реттегіштер синхронды түрде инвестщиялық, кедендік, валюталық және басқа да саясаттардың реттегіштерін іске қосуы тиіс.

Атап айтқанда, кедендік саясаттың болашағы зор, бірақ өз дамуында белгілі бір күшті жинақталмаған салаларға ғана бағыттауы мүмкін. Өйткені, елдің экспорттық табысының құрамдас бөлігі болып табылатын салалар, еркін сауда режимі салдарынан жедел түрде күйреуге бейім болып келеді. Инвестициялық саясаттың құралдары "даму локомотиві" болып қызмет ете алатын салалардың дамуына бағытталуы мүмкін.

Сонымен бірге, сыртқы сауданы реттеу шараларына, арсненалына төмендегі құралдар кіретіндігін атап өту керек (1- кестені қараңыз). Оларды 8 топқа топтауға болады.

1-кесте

Реттеу шаралары

Саудадағы негізгі ережелер сыртқы сауда ұйымының ережелерімен реттеледі. Осы ұйымның ережелеріне сәйкес сыртқы сауданы реттеу үшін негізгі құрал ретінде кедендік тариф қолданылады. Сыртқы сауда ұйымының мүшесі болып табылмайтын мемлекеттер мүшеліктің қамтасыз ететін артықшылықтарын қолдана алмайды.

Бұл жағдайларда сауданы реттеудің негізі болып екі жай сауда келіссөздері мен келісімдері табылады. Оған өте қолайлы жағдайдар жасау режимі (ҚЖР) кіреді.

Ұлттық жүйедегі саудада қолданылатын ережелерде бірізділіктің болмауы протекционистік шаралармен анықталған көптеген кедергілерді туындатады. Сыртқы сауданы реттеуді Кедендік ынтымақтастық Кеңесі маңызды рөл атқарады. Бұл Кеңес бірыңғай ережелерді белгілейтін тұжырымдамаларды жарайды.

Дамыған елдердің халықаралық саудасы негізінен сыртқы сауда ұйымының мүшелері болып табылады. Олар реттеудің төмендегідей тәсілін қолданады.

Елдераралық өзгешеліктеріне қарамастан, кедендік тариф құрылымына мыналар кіреді:

- автономдық мөлшерлемелер; бұл мөлшерлемелер елге өте қолайлы жағдайлар режимі (ҚЖР) ұсынылмаған кездерде ғана қолданылады;

- ҚЖР мөлшерлемері;

- дамушы елдердің тауарларына қатысты қолданылатын артықшылығы бар мөлшерлемелер.

Сыртқы сауда ұйымына мүше елдер, сыртқы сауданы реттеу тәжірибесінде шектеуші шаралар блогын қолданады, олар төмендегі ретпен жіктеледі:

- экономикалық мазмұндағы әкімшілік шаралар (тауар тапшылығы, төлем балансының теңсіздігі, өнеркәсіптік саясатқа зияны), сонымен бірге экономикалық емес сипаттағы шаралар;

- субъектілердің өзара келісімдері бойынша экспорт-импортты өз еркімен шектеу;

- әділетсіз бәсекеге қарсы шектеулер немесе шаралар;

- қоршаған ортаны қорғау, ұлттық қауіпсіздікті сақтау мақсатында енгізілетін шектеулер.

1.2. Сыртқы және халықаралық сауда саясаты

Сыртқы сауда саясаты деп мемлекеттің басқа елдермен сауда қатынастарына мақсатты бағытталган әсері түсіндіріледі. Сыртқы сауда саясатының негізгі мақсаттары:

- осы мемлекетті халықаралық еңбек бөлінісіне енгізу дәрежесі мен тәсілінің өзгеруі;

- экпорт пен импорт құрылымының өзгеруі;

- елді керекті ресурстармен қамтамасыз ету;

- экспорт пен импорт бағаларының қатынасының өзгерісі;

Қайсыбір мақсаттар ұзақ мерзімді сипатта болады, мысалы, осы елді халықаралық еңбек бөлінісіне енгізу дәрежесі мен тәсілін өзгерту, ал басқа мақсаттар қысқа мерзімде жүзеге асуы мүмкін, мысалы, экспорт немесе мүмкін импорт көлемін өзгерту.

Сыртқы сауда саясатының негізгі екі бағыты бар:

- еркін сауда саясаты;

- протекционизм.

Еркін сауда саясатын жүргізу кезінде мемлекет сыртқы саудаға тікелей араласпайды, оның сұраныс пен ұсыныстың еркін күштері әсерінен дамуына мүмкіндік береді.

Тек қана еркін саудаға қатысушы әрбір елдің шығаратын өнім көлемін максималды дәрежеге жеткізуге мүмкіндік береді.

А.Смит өмір сүрген кездегі экономикалық ғылым сыртқы сауда қатынастарын либерализациялауды қолдаса да, тәжірибеде абсолютті еркін сауда ешқашан болмаған және болуы да мүмкін емес.

Бұл мемлекет шаруашылық қызметтің осы бағытына араласудан бас тартады дегенді білдірмейді. Әрбір елдің үкіметі тауар мен қызметтердің халықаралық ағынының қозғалыс жолына қандайда бір шектеулер қояды.

Еркін сауда саясатын жүргізу экономикасы дамыған елдерге халықаралық экономикалық айырбастан көп пайда алуға мүмкіндік береді.

Ұлттық нарықты шетелдік бәсекелестіктен қорғау саясатын реттеудің кедендік тарифтері мен тарифтік емес тәсілдерімен жүргізу протекционизм деп аталады. Еркін сауда саясатымен салыстырғанда протекционизм кезінде әлемдік нарықта жекелеген елдердің экономикалық потенциалы мен бәсекелестік қабілеті әртүрлі және сондықтан да нарықтық күштердің еркін әсері аз дамыған елдер үшін тиімсіз болуы мүмкін деп түсіндірілгеннен кейін нарықтық күштердің еркін әсерлерін теріске шығарады.

Протекционизм елдегі белгілі өндіріс салаларының дамуына ықпал етеді. Аграрлы елдерде протекционизм индустриализацияның керекті жағдайы болып есептеледі. Бірақ бұл саясатты өте көп ұстау экономикалық тоқырауға әкелуі мүмкін.

Қазір еркін сауда мен протекционизмнің қайсысы жақсы деген сұрақ шешілмеген халықаралық сауда тарихында екеуінің біреуіне бет бұратын кезеңдер кездеседі.

Қазіргі заманғы протекционизм көп қырлы және тұйық. Кеден тарифтерінің орнына тарифтік емес тәсілдер кеңінен қолданылады, протекциондық әрекеттер көбінесе іріктеуші сипатта болады, яғни нақты тауарлар мен жекелеген салалардың өнімдеріне, сонымен қатар бірқатар елдерге қарсы қолданылуы мүмкін. Протекционизмнің позициясы дамушы елдер мен өнеркәсібі дамыған елдерге қарағанда басым.

Сыртқы сауда саясатының құралдары. Кедендік тарифтер мен тарифтік емес кедергілер. Сыртқы сауда саясатының классикалық және негізгі құралы болып кедендік тарифтер есептеледі.

Сыртқы сауданы реттейтін экономикалық құралға кедендік тарифтер жатады, өзінің әрекет сипатына байланысты ол сыртқы экономикалық қатынастарды реттеудің классикалық құралына жатады.

Кедендік тарифтер - кедендік баж салықтарының ставкасының жүйелі тізбегі. Кедендік баж салығы импорт мен экспорттың мемлекеттің шекарасынан өту кезіндегі салығы ретінде түсіндіріледі.

Осы уақытқа дейін тарифтер халықаралық сауданы мемлекеттік реттеудің белсенді формасы мен бюджет кірісінің маңызды тармағы болып келді. Ол тек қана импортталатын және экспортталатын тауарларға ғана емес, сонымен қатар қайсыбір елдің шекарасынан транзит арқылы өтетін тауарлардан да алынды.

Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін жасалған тарифтер мен сауда бойынша бас келісімнің (ГАТТ) әрекеттері тарифтердің жағдайын түбегейлі өзгертті. Ең алдымен кеден тарифтерінің орташа деңгейі төмендеді. ГАТТ-қа қол қойған мемлекеттер экспорт тарифын өтпелі экономикалы елдер тәжірибесінде ғана қолданады. Бұл елдің Әлемдік сауда ұйымына (ВТО) енуіне кедергі болады.

Экспорт тарифінің көмегімен дамушы елдер шығарылатын өнім бағасын көтере отырып өздерінің кірістерінің келемдерін көтергілері келеді. Транзитті тариф те қазіргі кезде сирек кездеседі. Тұтасымен алғанда кеден тарифінің мәні төмендеуде, өйткені көптеген елдердін үкіметі халықаралық сауданы шектеуде тарифтік емес тәсілдерді қалайды.

Енді біз импорттық тариф механизмінің әсерлерін қарастырып көрейік.

Кедендік баж салықтарын белгілеудің әртүрлі тәсілдері бар, ең көп тарағаны адвалорлы тариф, ол импортталатын тауар құнынан пайыз есебінде белгіленеді. Қазіргі заманғы сауданың негізгі объектісі өңдеуші өнеркәсіптер өнімі болғандықтан адвалорлы тариф көлемі жоғары.

Бірқатар тауарлар үшін кедендік баж салығы импортталатын тауардың көлемі немесе салмақ бірлігіне қатаң сома ретінде белгіленеді. Бұл тариф ерекше деп аталады. Тарифтің бұл түрі бұрынырақта кеңінен қолданылды және әлемдік сауданың негізгі бөлігі шикізатқа тиесілі болды.

Бірқатар тауарлар үшін кедендік баж салығы адвалорлы және ерекше тарифтердің үйлесімділігі жолымен белгіленеді. Бұндай тарифті аралас деп атайды.

Тарифтерді енгізудің экономикалық салдарлары әртүрлі: ол өндіріске, тұтынуға, елдін сауда айналымы мен әл-ауқатына әсер етеді.

Экономикалық мазмұны бойынша кедендік баж салықтары төмендегіше бөлінеді:

1) Фискалды, мемлекеттік бюджеттің кірісін ұлғайтуға арналған. Фискалды баж салықтары шексіз емес, өйткені мемлекеттің кірісі бұл жағдайда белгілі тауармен сауда көлеміне тарифтік ставка туындысы ретінде анықталады.

2) Протекционистік баж салықтары ұлттық өнеркәсіпті бәсекелестік қабілеті жоғары шетелдік өнімнен қорғау мақсатында белгіленеді. Олар көбінесе жекелеген салаларды индустриализациялау мен дамыту сатыларында қолданылады. Оны ұзақ пайдалану тоқырауға әкелуі мүмкін.

3) Преференциалды жарналы баждар белгілі елдерден әкелінетін бірқатар тауарлар үшін қолданылады.

4) Жеңілдікті баждар, жекелеген елдер үшін қайсыбір тауарлардың импортын ынталандыру мақсатында пайдаланылады.

5) Теңестіруші, яғни импорт тауарларының бағасын ұлттық өндіріс тауарларының бағасымен теңестіру үшін қосымша негізгі енгізу баждары.

6) Компенсациялық, олар импортталатын тауарлар өндірісі кезінде немесе экспорттаушы елдің экспорттау кезінде мемлекеттік субсидиялар берілгенде қолданылады.

7) Демпингке қарсы, өзінің кәіпкерлеріне экспорттық сыйлар берген елдердің импортына қарсы тұру үшін қолданылады.

Ішкі нарықта монопольды бағаны белгілеудегі жоғарғы импортты баж салықтары экспансиондық сипатта болуы мүмкін, өйткені ол капиталдың демпингі мен экспортына ықпал етеді.

Тарифтік емес кедергілер. Тарифтер халықаралық сауда сферасын жургізудің жалғыз тәсілі емес. Сыртқы сауда шектеулерінің басқа да түрлері бар, олар тарифтік емес кедергілер.

Тарифтік емес кедергілер әкімшілік, қаржылық, несие және басқа да шаралар арқылы жүзеге асырылады.

Тарифтік емес кедергілерді үш топқа бөлуге болады: 1. Ұлттық өндірістің белгілі салаларын қорғау мақсатында импортты тікелей шектеуге бағытталған шаралар: квоталар, лицензиялар, компенсациялық алым, импорт депозиттары, демпингке қарсы және компенсациялық баж салықтары және т.б.

2.Төмендегі нәтижелерге әкелетін сыртқы сауданы шектеуге тікелей бағытталмаған әкімшілік сипатындағы шаралар: кедендік формальдылық техникалық және санитарлық стандарттар мен нормалар, қаптау мен маркілеуге қойылатын талаптар және т.б.

3.Сыртқы сауданы шектеуге тікелей бағытталмаған, бірақ әрекеті көбінесе осы нәтижеге әкелетін шаралар.

Тарифтік емес кедергілерді әрекет ету механизмі бойынша жіктеу кеңінен тараған, барлық тарифттік емес кедергілер жеті категорияға бөлінеді:

- тарифті шаралар - шетелдік тауарларды әкелуде алынатын кедендік алымдар, ішкі салықтар, арнайы мақсатты алымдар;

- бағаны бақылау шаралары, ұлттық тауар өндірушілер мүддесін қорғауға бағытталған (компенсациялық және демпингке қарсы шаралар мен баж салықтары);

- қаржылық шаралар сыртқы сауданы реттеу үшін валюта операцияларын жетілдірудің ерекше тәртіптерін қарастырады;

- сандық реттеу, яғни тауарды шығару мен енгізуге сандық шектеулер қою;

- автоматты лицензиялау-тауар ағынының көлемі мен бағыттарын бақылау (мониторинг);

- мемлекеттік монополияны тұтасымен сыртқы саудаға немесе жекелеген тауарларға жүргізу;