Араб және қазақ тілдеріндегі коммерциялық хаттардың түрлері және тілдік сипаты

Араб және қазақ тілдеріндегі коммерциялық хаттардың түрлері және тілдік сипаты

I тарауда атап өткен ресми іс қагаздары стилі саласын зерттеп жүрген ғалымдар бұл стильдің түрлерін анықтап саралағанымен, бұл топтаудың кейбір тармақшаларын зерттеген еңбектер кездеспейді. Соның ішінде коммерциялық құжаттардың бір тармағы болып табылатын іскери хаттардың коммерциялық түріне сипаттама беру жоқтың қасы. Бүл орайда орыс, шетел ғалымдары қазақ ғалымдарынан көш ілгері екенін атап өту жөн болар.

Коммерциялық  хаттар тілінің тілдік белгілері  әлі зерттеу объектісі бола қоймаған сала болғандықтан әлемдік тәжірибеге сүйене отырып, талдау жасауға ұмтылыс жасамақпыз. Жалпы хаттарды мәтін деп алсақ, ондағы мәтін құрып тұрған тілдік белгілер - сөздер болып табылады. Ал сөзден сөз тіркесі, сөйлем құралатыны мәлім.

Лексика, фонетика, морфология, синтаксис, стилистика сияқты тіл білімінің барлық деңгейлерінің  зерттеу нысанына айналатын сөз - тілдік белгілердің ішіндегі ең бастысы, негізгісі.

Біз негізге алып отырған тілдік бірліктердің синтаксистік құрылымы төмендегі интегранттардан тұрады: лексема, синтагма, сөйлем, комплекс, пассаж.

Егер бұл сөздерге деффинициялық түсінік жасар болса, лексема -лексикалық және грамматикалық мағыналардан құралған сөз. Синтагма -конгруэнтность тән синтаксистік-мағыналық толық бір құрылым немесе сөзжасамдағы семантика-синтаксистік байланыс. Комплекс - логика-грамматикалық байланысқа құрылған сөйлемшелер. Ал пассаж дегеніміз - синтаксистік комплекстер арасындағы байланыстың (когезияның) болуы.

Коммерциялъқ хаттарға тән этноспецификалық лексемалар:

 

   Кәсіпкерлікке қатысты специфика:

 

 

Мәдеяи специфика

— / І

Лингвистикалық специфика:

Коммерциялық қағаздарға тән спецификалық синтагмалар:

 

Коммерциялық хаттарда кездесетін спецификалъщ сөйлемдер мен конструциялар (пропоземы):

Жарнама беруші міндетті

Ұсынылған баға өзгермеген күйде қалады

... ыстық аудандарда  қолдануга жарайды

...барлық қалау түрін қанагаттандыруга  қабілетті

Тендер жайлы хабарлаймыз... Жеткізіп берудің кідіруі мүмкін емес Табысты реализациямен эрекет жасау...

Керемет техникалық характерімен ерекшеленеді

Біз сізбен бірлесе жүмыс жасауга  ықылысымызды білдіреміз

Бүл үсыныстар  хатты алган кезден бастап 3 ай мерзім аралыгында жарамды.

Коммерцияльщ     хаттарга     тән     спецификалъщ     комплекстер (коннетемалар):

Сізге хабарлау біз үшін

(Нам приятно сообщить Вам,  что..)

 

Біз өзіміздің осындай мүмкіндігіміз  болғанына қуаныштымыз...

Бізде...        айтарлықтай қиыншылықтар туып тұрғанын ескеруіңізді өтінеміз

Кешіріңіз, біздегі туындагын  жагдай бізге мұрсат бермейді

Кешіріңіз,   біз   қазір   Сіздің   ...-ге   сұранысыңызды   қанагаттыра алмаймыз.

Егер Сізге ... көмек керек болса  бізден көмек сұрауыңызга болады

Жақын арада Сіздің ....алатындыгызга  үміттенеміз.

Коммерциялъщ  хаттарга тән спецификалъщ байланыс цұралдары (когеремалар):

... біріншіден...

...екіншіден...

...үшіншіден...

...сонда...

...сондықтан...

...бірақ,..алайда...

...-ге қосымша...

 

... -ден басқа да...

-ге байланысты ...

міндетті түрде көрсету керек...

бұ_л жағдайда ...еске үстау  қажет...

Мэтін қүрауда  метасинтакистік төмендегідей категориялар да кездеседі. Олар: штамп, ситуациялық  клишелер, стереотиптік сөйлемдер, шаблондар.

Семантикалық  түрғыдан бүл тілдік клишелер,, штамп, стереотиптік сөйлемдерді төмендегідей семантикалық топтарға бөлуге болады:

Амандасу

Қаратпа сөз

Байланысқа кіріспе ретінде

Растау Келісім

Өзара түсіністік Кешірім сүрау Көңіл айту Қуану Өтініш

  Кешірім сүрау Сыпайылық формулалары және т.б.

 

Шаблондар:

Сіздің ...-де жазған хатыңызды .... алдық

...-де жазған Сіздің  хатыңызды алғанымызды растаймыз

...-де жазған хатыңыз  үшін Сізге рахмет айтамыз

Сіздің ...-дегі хатыңызға  жауап ретінде...

Сіздің ...-дегі хатыңызды  негіз ете отырып...хабарлаймыз

Стереотиптік  сөйлемдер:

Сізге товардың халықаралық  стандартқа сай екенін хабарлаймыз

Товар портта тіркелуге  дайын түр

Карточканың иесі өзінің идентификациялық кодын қүпия сақтау

керек

Қүжаттың басында  келетін клишелер:

Содан кейін, сосын

...-ден хаттама

Сіздің ..-ге сұранысыңызды  алып...

Сізге ...-ні өкінішпен хабарлауға мәжбүрміз

Сізге ...-ні қуанышпен хабарлаймыз

Біз өте өкінішті жағдайда қалдық...

 

Қүжаттыц соцында келетін  клишелер:

Аяқтамас бүрын Сізге алдын-ала  шексіз алғысымызды білдіреміз

...-ге алдын-ала рахмет айтамыз

Сізді тез арада жауап береді деп үміттенеміз

Сіздің ...-ні қабыл алуыңызды күтудеміз

Бүл хаттама -нен бастап күшіне енеді

Үлкен қүрметпен...

Ізгі ниетпен...

Ізгі ықыласпен...

Жоғарыда  келтірілген тілдік категориялардың  араб жэне қазақ тілдеріндегі коммерциялық хат алмасу тілінде кездесуі заңдылық. Оған мысал ретінде хаттардың  бірнеше түріне шолу жасайық.

Сауда жарнамасындағы хат

Жарнама - белгілі бір мақсатқа жетіуге  бағытталған тілдік мэтіндер. Жарнаманың сауда қызметінде алатын орны ерекше, тіптен ажырамас бір бөлігі деуге  де болады. Газет, журнал секілді мерзімді баспасөз беттеріндегі, кең көлемде  таратылатын радио, теледидардағы  немесе жарнама кестесі мен афишалардағы жарнамалардан коммерциялық жарнама  хаттың ерекшелігі - тікелей жарнамалау қүралы болуында (53,

3).Яғни, жарнама хат басқа жарнамалау түріне қарағанда қажет, тікелей болашақта бірге жүмыс жасайтын кэсіпкерге, фирмаға арналып жазылатындығында. Әрі пошта арқылы жарнама беру қарапайымдырақ және арзанға түседі. Сонымен қатар кэсіпкердің шығынын азайтып, үнемдеуге септігін тигізеді.

 

Жарнама хат - жарнаманың ең қарапайым, сенімді  эрі жеңіл түрі. Мүндай хаттың бірінші  бетінде эдетте компьютерде терілген мэтін болады. Қалған беттері товар  түрі, аты, саны, бағасы жазылған ақ-қара немесе түрлі-түсті эшекеймен жасалған кітапшадан түрады.

Өтініш хаты

¥йымның, мекеме, кәсіпорынның өтініш хат жазатын  жағдай, оқиғалары көптеп саналады. Өтінішті жеткізе отырып бүл хатта  адресат өзінің бүл іске қызығушылығы барын, оның орындалуына мүдделі  екендіктерін де көрсетіп кетеді.

Шақыру хаты

Шақыру  хаты үжым төрағасына, белгіл бір жауапты  адамға немесе жалпы үжым атына семинар, мэжіліс немесе семинар, сөзталасқа қатысуға арналып жазылады. Хат «Қүрметті...!», «Аса қүрметті...!» деген қаратпа  сөздермен басталады.

Бірлесе жүмыс жасауға  үсыныс хат

Соңғы уақытта тәжірибеде бірлесе  жүмыс жасауға үсыныс білдірген хаттар саны көбеюде. Логикалық қүрылымы өтініш хат секілді 2 бөліктен түрады. 1-і айтар мэселесі, 2-і бірлесе жүмыс жасауға үсыныс.Өтініш хаттан ерекшелігі қаратпа сөз көп кезде жазыла бермейтіндігінде.

Ілеспе хат

Ілеспе  хат адресатқа белгілі бір  қүжаттың, материалдық қүндылықтың  бар екеін жеткізу үшін жазылады. Бүл хат қүжат пен жүктің бақылау  нысаналарында кідірмей өтуіне қажетті  маңызды қүжат болып табылады.

Ілеспе  хаттарда «жібереміз», «жіберіп отырмыз» деген секілді стардартты сөздер көп кездеседі.

Ілеспе хат соңында қосымша  бар екенң айтылады. Мысалы:

* Араб  Египет Республикасының Каир  қаласында 11.05.06ж. өтетін «Бизнес  - қазіргі заман талабы» атты  семинарға қатысатын үміткерлер  тізімін жібереміз.

 

Қосымша: 1 б. 2-экз. Сүраныс хат

Сүраныс хат мәселе телефон арқылы шешілмейтін  болған жағдайда жіберіледі. Бүл хаттың түрі эдетте кез-келген түлғалар арасында қолданылады. Хад адресаттан жауап  хатты күтеді.

Жауап хат (қабылдамау)

Сүраныс хаттағы мэселені қабыл алмаған  тараптың жазған жауап хатының логикалық  схемасы төмендегідей:

1. жауап беріліп отырған мэселеге байланысты келген өтініш хатқа сілтеме жасау;
2. кабылдамау себебі;
3. қабылдамау констатациясы.

Осы түста  айта кетер мэселенің бірі қазақ  қоғамының барлық саласында жаппай аударма үдерісінің жүріп жатқандығы.

Ресми-іскери стильдің өтініш, арыз, мінездеме, шағым  секілді қарапайым үлгілерінен  бастап жарғы, заң, жарлық, ереже, келісім  сияқты күрделі түрлеріне дейін  қазақ тілінде көрініс тапты  жэне олар түгелдей дерлік аударма  процесі арқылы жүзеге асырылады. "Әділет министрлігінің "Республикалық қүқықтық ақпарат орталығының" дерегіне сүйенсек, эр жыл сайын бір мыңға жуық нормативті қүқықтық актілер қабылданады  екен. Осының бэрі орыс тілінде жазылып, содан соң барып мемлекеттік  тілге аударылады..."(9). Бүл мэселенің  қазіргі жай-күйі және болашағы Қазақстан  Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы № 550 Жарлығымен бекітілген "Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік  бағдарламасында" нақтыланған: "Қүжат  мэтіндерін мемлекеттік тілде даярлаудың орнына оларды ресми қолданылатын тілден аударудың кең тараған тэжірибесінің  мемлекеттік органдар жүмысында  одан эрі беки түскен үрдісі белең  алып барады. Соған қарамай, ол тек  уақытша шара терінде қарастырылуға  тиіс.

 

Сондықтан   мемлекеттік  тілде   жасауға  кезең-кезеңмен   көшуді   жүзеге асыру керек" (44).

Сол себептен де қазақ тіліне икемделіп құралды  дегенмен де әлі де хаттардың «орыстанып» тұрғаны даусыз. Бұ_л тұрғыда С.Ережепова:

«Официально-деловой  язык казахского языка по свидетельству  специалистов, находится в стадии формирования, поэтому неизбежны  ошибки, проявляющиеся как в желании  скопировать правила функционирования русского языка в сфере официально-делового общения, так и в стремлении использовать в официально-деловом общений  литертатурно-художественный или публицистические стили казахского языка» (25 ,5).

Сондықтан да сөйлеу, жазу тілдерінің өзіндік  ерекшеліктеріне және өзінің құрылымдық күрделілігіне байланысты іс қағаздар тілінің жетіліп, қолданыстық қалыптарының тұрақталуы жэне халықаралық стандартқа сай іріктелуі, оның қоғамда орнығуы  белгілі бір кезеңді, тірліктік  тэжірибені талап етеді.

Аударма процесі кезінде құжат мэтіндерінің композициясын ұйымдастыру, грамматикалық  тұлғаларын, сөздерді іріктеу жэне оларды сауатты орналастыра білу - екі тілдің де ерекшеліктерін терең- меңгеруге итермелейтін фактор.

Ресми-іскери стиль тілдің ең көлемді стилінің бірі болып табылады. Оның лексикалық құрамы тек кеңсе сөздері мен  дипломатиялық тұрақты сөз тіркестерімен  шектелмейді, өйткені қоғамның экономикалық, мэдени жэне саяси салаларының бэрінде  іс жүргізу институты бар.

Н.Ерғазиева  өзінің «Қазақ тіліндегі ресми іс қағаздар лексикасының баюы» атты еңбегінде  ресми іс қағаздары стилінің лексикасы 3000 аса термин сөздері мен сөз  тіркестерін қамтитынын атайды. Әрине, бұл стильдің сөздік құрамы соңғы  жылдары, эсіресе, соңғы 10 жыл ішінде көптеген жаңа сөздермен жэне сөз  тіркестерімен байыды, кейбір сөздердің  қолданылу аясы мен стилистикалық  ерекшеліктері өзгерістерге ұшырады.

 

Сондықтан, біздіңше, бұл топ лексикасы санының  көбейіп өзгеруі заңды үрдіс  жэне оның негізгі себептері тілдің ресми іс қағаздары саласында  жиі қолданылуында, оның біртіндеп  мемлкеттік іс жүргізу тілі болып  келе жатқандығында деп түсінуге болады (27, 56).

Коммерциялық  хаттар фирма, өндіріс орындарының  сыртқы сауда қатынастарын растаушы, эрі соттың істі қарауы үшін коммерциялық келіспеушіліктерді тексеру кезінде  көрсететін негізгі соттың істі қарауы, коммерциялық келіспеушіліктерді тексеру  кезінде көрсететін негізгі заңдылық қүжаты болып табылады.

Кэсіпкердің өз бизнесінде жоғарғы жетістіктерге  жетуі осы коммерциялық хаттардың  жалпыға ортақ этикет нормасына  сай жазылуында. Мүндай іскери хаттардың  сапалы сипаты көптеген осы саланы зерттелген ғалымдар пікірінше үтқыр  ой, айқындылық, сауаттылық жэне сыпайылық  секілді 4 негізгі қүрамға байланысты дейді.

Ой - бүл  хаттың мазмүны. Айтылатын идея анық эрі айқын, түсінікті түрде көрсетілуі керек.

Айқындылық (үғымдылық) - хат мәтінінің түсінуге оңай болуы. Ол үшін хатта мэнсіз көп  сөзден де ұғымды жеткізе алатындай  таңдаулы қысқа фразалар мен абзацтарға жүгіну керек.

Сауаттылық - мэтіннің грамматикалық нормалар мен дүрыс жазу ережесін сақтауы  болып табылады. Грамматикалық түрғыдан ия жазу ережесінен қате жібермес үшін грамматикалық оқулықтар мен  орфографиялық сөздікті қолдану  артық етпейді.

Сыпайылық - мэтіндегі жазушының үні, тоны. Ол үн жазылған хаттың өн бойынан көрініп  түрады. Таңдалған сөз тіркесі, стильдің ресми, бейресмилігі және адресаттың статусына  сай-сай еместігі хат иесіне сын  болып саналады.Ол эрине, бүл істің  болашағын шешетін маңызды рөл  атқарады.

 

Ой қорытындысы  күтілетін іс нэтижесі болу үшін хақсы  жазылған хат оңай эрі тез оқытуға  икемді, ай тылар ой түсінікті эрі  анық болуы керектігімен қатар түрі де үқыпты жасалынған, қатталған болуы  шарт.