Салық механизмі

ЖОСПАР

 

1. Салық саясаты және салық механизмінің экономикалық мәні

2. Салық жүйесінің экономикалық  ролі және салық механизмі

3. Салық саясатының мақсаты мен міндеті, салық механизмінің           элементтері

  Қорытынды

  Қолданылған әдебиеттер тізімі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. Салық саясаты және салық механизмінің экономикалық мәні

 

Кез-келген мемлекет, қызметтің  әртүрлі сферасындағы қоғамның мүддесін айқындап сәйкес саясатты өңдейді және іске асырады – экономикалық, әскери, әлеуметтік, халықаралық және т.б. Мемлекеттік реттеу процесінде негізгілердің бірі болып тікелей мемлекеттің қаржылық және салықтық саясатына ауысатын қаржылық механизм табылады.  
Мемлекеттің салықтық саясаты – бұл қоғамның алдында тұрған мақсаттарды іске асыруға бағытталған және мемлекетпен салық облысында жүргізілетін шаралардың және акттердің жүйесі. 

Мемлекет салық саясатын – салық саласындағы шаралар  жүйесін қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі  әлеуметтік-экономикалық мақсаттар  мен міндеттеріне қарай әзірленген экономикалық саясатқа қарай сәйкес жүргізеді.  
Рыноктық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының негізгі бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары арқылы халықтың нақты табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақтамаған қағидатынан бас тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық ынталылықтың уәждемелік механизмі арқылы халықтың еңбекке жарамды бөлігінің табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік береді. Салық жүйесі арқылы қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғұрлым тиімді және берік әлеуметтік қорғалуы қамтамасыз етіледі.

Экономикалық, саяси, ұлттық және басқа өзгешеліктеріне қарамастан кез келген мемлекеттің салық  саясаты қоғамдық ұдайы өндіріс  процесінің қатысушысы мемлекет болатындығымен анықталады. Сондай-ақ мемлекет қызмет етуінің мақсаттарының бірі болып, қоғамның алдында тұрған әлеуметтік және экономикалық міндеттерді шешу табылады, мұның өзі салық саясатын қалыптастыруға әсер етеді. 

Салық саясатының мақсаттарын  және міндеттерін анықтап, мемлекет оны іске асыру әдістерін және құралдарын таңдайды. Қандай да бір әдісті пайдалану нақты жағдайдан, дәстүрден тәуелді болады. 

Көбінесе салық саясатының мақсаттары және міндеттері нақты экономикалық конъюнктуралардан тәуелділікте анықталады. Салықтық саясатты өткізу негіздері мемлекеттік бюджетті  қабылдау арқылы әрбір қаржылық жылға жасалады. Салық саясатын жүргізу сәйкес нормативтік актілерді қабылдау жолымен бейнеленеді. Салық саясатының бағыттарын қарастыра отырып оның үш типін бөлуге болады. Бірінші тип - максималды салықтар саясаты, «алуға болатынның барлығын алу» принципімен сипатталады (взять все, что можно).

Екінші тип – кәсіпкерлерге  қолайлы салықтық климатты қамтамасыз етіп, кәсіпкерліктің дамуына жағдай жасайтын саналы салық саясат. (политика разумных налогов). 

Үшінші тип – неғұрлым жоғары салық салу деңгейін көздейтін, бірақ сәйкесінше әлеуметтік қорғалған  салық саясаты.

Дамыған экономикада аталып өткен салықтық саясат типтері өзара үйлеседі. Мемлекет және салық саясатының өзара әсерін зерттеуде мемлекеттік салық саясатының сипатының бір түрін бейнелеу қажет – бұл этатизм. Ол кеңестік периодта басым болған және өзгертілген түрде қазіргі кезге дейін сақталған.  
Этатизмнің белгілері болып мыналар табылады:

1-ден, мемлекет мүддесінің басымдылығы (приоритет интересов государства); 
2-ден, субъектілердің міндеттерінің олардың құқықтарынан басымдылығы; 
3-ден, мемлекеттің салықтық босаңсуы (произволы). 

Салықтық произвол мемлекеттің өзінің бекіткен принциптерін және ережелерін бұзуы. Мемлекеттің ережелерді бұзуы сәйкес нормативтікактттерге тікелей қарама-қайшы салықтық саясатты іске асыруда айқындалатын, фискалды суверенитетке ие болатындығымен түсіндіріледі. 

Бұл жағдайда салық төлеушілердің  құқықтарын қорғау қызметін заңдылық режимін абсолютті сақтау атқарады. Салықтық произволға қарсы кепілдіктің келесі түрі ретінде салық төлеуші статусын нығайту табылады.

 

2. Салық жүйесінің экономикалық ролі және салық механизмі

Салық жүйесін мемлекет пен заңды тұлғалар арасындағы қаржы  қатнастардың жиынтығы, салықтар мен  алымдар, салық салу әддістері мен тәсілдері, салық заңдары мен салыққа қатысты актілер, салық салу органдары мен салық қызметі жиынтығы құрайды.

   Салық жүйесі мемлекет  қаржы көздерін жасақтаудың ең  негізгі құралы болумен қатар,  ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси-әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.

Қазақстан Республикасының 1991 жылы 25 желтоқсанда қабылданған. “Қазақстан Республикасы салық жүйесі туралы” Заңы, тәуелсіз Қазақстанның салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады. Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі тестердің бірегейі. Осы мезгілден бастап ел экономикасына бұрын болмаған жаңа құбылыстар іске аса бастады. Оларды атап айтсақ; шаруашылықты жүргізудің еркіндігі: меншік түрлерінің бір-біріне өзара тепе-теңдігі; шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі  және т.б.

Бұл заң салық жүйесін құрудың  басты прициптерін, алым мен салықтың түрлерін, олардың бюджетке түсуі тәртібін белгілеген тұңғыш тарихи құжат болып есептелінеді.

Осы заң бойынша салық төлеушілер мен салық қызметі органдарының құқықтары мен міндеттері, республикалық  және жергілікті басқару органдарының да салыққа байланысты қызметтері айқын  бекітіледі.

Қабылданған Заңға сәйкес 1992 жылдың бірінші қаңтарынан Қазақстан Республикасында: 13-жалпы мемлекеттік салықтар: ІІ-міндетті түрде төленетін салықтар мен  алымдар: 18-жергілікті салықтар мен  алымдар енгізілді.

Салықтар негізі пайдаға салынатын  салық, табыс салығы қосылған құнға салынатын салық және т.б. салықтар құрады. Қазақстан Республикасының салық жүйесін құруда ең алғашқы тарихи құжат болған жоғарыда көрсетілген. Заңның ел экономикасын реформалаудағы маңызы мен олардың орны ерекше. Дегенмен, өмірге келген әрбір жаңа құбылыста кездесетін ерекшеліктермен қатар кемшіліктерде бұл заңда тыс қалмаған сияқты, яғни Қазақстан Республикасы алғашқы құрылған салық жүйесінде бірқатар шешуін таппаған мәселелер, кемшіліктер мен жетіспеушіліктер аз емес. Әрине, бұл кемшіліктердің түрлі себептері де бар.

Басты себеп, ол  біз салық жүйесін  құрғанда елімізде жинақталған ғылыми және практикалық тәжірибе болған жоқ.

Салық қызметі органдары да, салық  төлеушілер де мұндай жаңа бастамаға  психологиялық жағынан дайын  еместігі көрінді. Еліміздің алғаш қабылданған салық жүйесінде біз жоғарыда айтып өткен дүниежүзілік тәжірибеде қолданылып келген салық принциптері сақталмады.

Сондықтан бұл салық жүйесінің  нарықтық қатнастардың талабына толығымен  жауап беруге мүмкіндігі болмады. Ең бастысы жалық жүйесінің өндірісті дамытуға ешқандай ықпал етпеуі, бюджет кірісін қарадағы өз ролін жете атқара алмауы, яғни салық көзі табыс немесе пайда емес, керісінше тұтыну болып табылады.

Салық санының көптігі, айналымды  анықтаудың қиындығы, шектен тыс дәлелсіз берілген салық жеңілдіктері, салық ставкаларының бір салық жеңілдіктері, салық ставкаларының бір салық бойынша бірнеше болуы, халықаралық салық салудың негіздерінің тыс қалмуы және т.б. кемшілктер салық жүйеснің одан ары қарай реформалаудың қажет екенін айқын көрсетеді. Әрине бұл өмір талабына сай. Экономиканы реформалау 1-2 жылдың ішінде мүмкін еместігін баршамыз түсінеміз, сондықтан салық жйесі де біртендеп қалыптасады, түзеледі, ары қарай дамиды.

Қазақстан Үкіметі 1995 жылдың басында  салық реформасының ұзақ мерзімді концепциясын қабылдады. Бұл құжатта, негізінен, салық жүйесін салық заңдылығын бірте-бірте халықаралық салық салу принциптеріне сәйкес қызмет етуге жеткізу көзделген.

Осы концепцияны іс жүзіне асырудағы  бірінші кезең Қазақстан Республикасы Президентінің 24.04.95. жылы қабылдаған “Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” жарлығы болып табылды.

Қазақстан Республикасында 1995 жылдың шілдесінен бастап жаңа салық жүйесі іске қосылды. Бұл жаңа салық жүйесі біршама болсада нарықтық қатнастар талабына бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейлінше жақындатылған.

Енді бұрын қызмет еткен 42 түрлі  салықтар мен алымдардың сны едуәір қысқартылып, жалпы салықтар мен  алымдар саны 11-ге жеткізгілген.

Салықтың ең басты түрі болып  табысқа салынатын салық, яғни пайда емес табыстан салық алынатын болды.

Салық салудың негізгі принциптері  біршама өз шешімін тапқан. Заңды тұлғалардың табысына салынатын салықтың ставкасы жалпыға бірдей 30% болып белгіленсе, қосылған құнға салынатын салық ствкасы барша төлеуші үшін 20 % көлемінде бекітілді. Сонымен қатар амортизация есептеудің жаңа тәртібі енгізілді. Бухгалтерлік есеппен қатар енді салықтың есеп жүргізіледі. Айта кетсек жаңа салық кодексінде жаңа салық заңы бойынша слықтың әкімшіліктің жаңа ережелері енгізілді. Олардың ішіндегі ең маңызды шешімдердің бірі салық заңдарын бұзғаны үшін жауапкершілікті күшейту. Осы жарлыққа байланысты салық мемлекет алдындағы борыш болып есептеліп, бюджет кірісіне төленуге жатады.

Соның немесе ағымдағы төлемдер бюджет кірісіне белгіленген мерзімде төленбесе оны төлеушілердің  немесе олардың дебиторларының шоттарынан салық, айып пұл және өсім жөнінде  пайда болған берешек шегінде, егер салық төлеуші немесе оның дебиторлары  осы берешекті төлеуге келетін болса, өндіріп алынады.

Салықтар, айып пұл немесе өсім түріндегі берешектердің төленуін қамтамассыз ету үшін салық қызметі  органдары салық төлеуші мен  оның дебиторларының шотында қаражат  болмаған жағдайда мүлікті тұмшалау туралы шешім жойылады.

 

3. Салық саясатының  мақсаты мен міндеті, салық  механизмінің элементтері

Ғылыми еңбектерде «салықтық  механизм» ұғымы нақты кеңістікте және уақытта салықтық өндірісті  іске асыруға бағытталады. Ең бірінші  салықтық механизм – методологиялық және содан кейін методикалық реттегі ұғым. Сәйкесінше салықтық механизм екі жақты мазмұнға ие болады. Бұл мазмұнды кең және шағын позициядан қарастыру қажет. 

Біріншіден, салықтық механизм – бұл осы ұғымды ұйымдастыру-экономикалық категория ретінде сипаттайтын, сәйкесінше өндірісте құрылған ұлттық табыс бөлігін қоғамдандыру кезінде қалыптасатын, қайта таратушылық қатынастарды басқарудың объективті қажетті процесі ретінде сипаттайтын салықтық теория облысы. Осы процесте қалыптасатын қатынастардың барлық сферасын үш ішкі жүйеге бөлуге болады: салықтық жоспарлау, салықтық реттеу және салықтық бақылау. Осы ішкі жүйелердің спецификасын теориялық анықтау экономикалық теорияның іргелі ережелеріне бағынады, өйткені олардың барлығы нақты экономикалық базисте дамитын ұдайы өндірістік қатынастардың құрамдас бөлігі болып табылады. 

Екіншіден, тәжірибе салықтық жоспарлау, реттеу және бақылаудың концептуалды сфераларына өзгертулер енгізуде. Сондықтан  салықтық механизм нақты салықтық қызметтің  жиыны ретінде де қарастырылуы керек  яғни бұл нақты салықтық өндіріс. Осындай позициядан салықтық механизм салықтық қатынастар жүйесін субъективті шектеудің экономикалық рычагы ретінде болады.  
Салық әкімшілігінің заңдарымен және заң астылық акттерімен шектелетін салықтық өндіріс заңды талаптардың шеңберінен тұрады.  
Салықтық механизм салықтық құқыққа, салықты басқаруға негіздеріне сүйеніп салықтық қатынастарды ықшамдауға мүмкіндік береді. Кез-келген салықтың қалыптасуы кезінде қолданылатын нақты салықтық режим тек қана салықтың заңдарының ережелерінен емес, сонымен қатар оларға шығарылатын инструктивті указаниеден тәуелді болады. Осы механизм қызметтің ұйымдастыру-құқықтық қызмет формасынан, төлеуші статусынан тәуелді бөлінеді. Төлеуші статусынан тәуелді заңды және жеке тұлға болады. Салықтық өндіріске салықтық процестерде қалыптасатын жақтардың құқықтары және міндеттерімен шартталған ерекшеліктер тән. Бұл ерекшеліктер ҚР азаматтық кодексімен. Қарастырылатын нормалар және ережелердің әсерімен құрылады.  
Салықтық техника салықтық механизмнің функционалдық мазмұнын ғана анықтамайды, сонымен қатар қоғамдық өмірдің барысына тікелей әсер етеді. Тиімді салық механизмін қабылдау салықтарды дұрыс таңдауды және оларды есептеу және бюджетке төлеудің сәйкес нормаларын және ережелерін қамтамасыз етуді білдіреді. Мұнда салықтық жеңілдіктер және санкциялар құрамы маңызды. Олар салықтық реттеудің бастапқы негізі, ал салықтық бақылаудың құрамдас бөлігі ретінде болады. 

Функционалдық қатынаста  салықтық механизм механизм элементтерінің әсері екі ішкі жүйе бойынша шектеледі: фискалды және реттеуші. Олардың арасында паритеттерді сақтау тиімді салық механизмін құру туралы айтуға мүмкіндік береді. Берілген мақсат кез-келген елдегі саяси және экономикалық тұрақсыздық кезінде мүмкін емес. Салықтық механизм таза субъективтік көзқарастардан абсолютті бос болуы керек және шағын ведомстволық басқарудан тәуелсіз болуы керек. 

Салықтық механизмнің  барлық ішкі жүйелері шартты шектелген, өйткені олар практикада қиылыспайды, ал салықтық реттеу және бақылау ортақ  болады, өйткені олар салықтың реттеуші функциясында пайда болады.  
Ағымдағы салықтық реттеу процесінде салықтық жеңілдіктер жүйесі түріндегі көтермелеу әдістері және айыппұлдар есептеу түріндегі санкциялық әдістер қолданылады. Бұл әрекеттердің барлығы салық салудың реттеуші бағыттарын ашады. Салықтық механизмнің элементтері салықтық әрекеттердің салыстырмалы ерікті кешені болып табылады және олардың әрқайсысы ұйымдастыру, бағалау және жалпылауда өздерінің ережелеріне бағынады. Салықтық механизмнің элементтері шегінде оған тән тәсілдер немесе салықтық әрекеттің техникасы қолданылады. Салықтық жоспарлаудың, реттеудің және бақылаудың  салықтық әдістерінің айырмашылығы осы облыстарды салыстырмалы тәуелсіз ретінде зерттеуге, оларға тән заңдылықтарды бекітуге мүмкіндік береді. Осы негізде жүйе ретінде салық механизмін жетілдіру бағыттары өңделеді.