Қолма-қолсыз есеп айырысудың нысандары

Нарық жағдайындағы қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуды бiрiншi қағидасының  бұл жерде заңды және жеке тұлғаларға қатысы бар екендiгiн ескерсек, өткен  жүйедегi қағида, ақша айналысындағы  нақты және қолма-қолсыз ақшалардың арасындағы заңды түрдегi алшақтықтың  болуына байланысты, тек заңды тұлғаларға ғaнa қатысты болғандықтан айта кету керек.

Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысудың үшiншi қағuдасы – Hapық субъектiлерiнің  қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу  формаларын талдаудағы epкiн және оларды банктiң араласуынсыз шаруашылық келiсiмшарттарында бекiтудi көздейдi.

Бұл қағида меншiк формаларына  байланыссыз кез-келген нарық субъектiлерiнiң  келісімшарттың және есеп айырысу қатынастарын ұйымдастырудағы қатынастардың  нәтижесі болуы үшін, олардың материалдық  жағынан жауапкершілігін арттырудағы  экономикалық дербестiгiн сипаттайды. Бұл жерде банктiң рөлi тек қaнa төлемдердi жүзеге асыруда делдал ретінде көрінеді.

Төлемдердiң алдағы уақыттарда қамтамасыз етiлуi төлемдi кепiлдендiредi, шаруашылықтағы төлем тәртiбiн, cонымен қатар, есеп айырысуға қатысушылардың барлығының төлем қабiлетi мен несиелiк  қабiлеттiгiн нығайта түседi.

Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуға байланысты барлық аталған  қағидалар бiр-бiрiмен өзара тығыз  байланысты. Сондықтан да, бұл қағиданың  бiреуiнiң бұзылуы басқаларының бұзылуына  жол бередi.

Демек, қолма-қолсыз ақшамен  есеп айырысу қағидалары – бұл  қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар жүйесінің конструтивтік қасиетін немесе қолма-қолсыз есеп айырысуда  ақшалардың төлем құралы ретінде  қызмет етуін білдіреді.

1.2 Қолма-қолсыз есеп айырысу  түрлері және оның ақша айналысындағы   рөлі 

Қолма-қол ақшасыз айналыс  ақша айналымының бір бөлігі болып  табылады әрі қолма-қол ақшаны пайдаланбай, яғни есеп айырысудың бірінен екіншісіне ақша аудару немесе борыштарды өзара  есепке алу жолымен жүзеге асырылатын төлемдердің жиынтығын білдіреді.

Қолма-қол ақшасыз айналым  екі түрге бөлінеді: тауарлық айналым  және тауарға қатыссыз айналым. Негізгі  артықшылықты айналымға тауарлық айналым  жатады, ол қоғамдық жиынтық өнімнің  өндірілуі мен сатылу процесін тікелей  бейнелейді.

Қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың артықшылықтары:

-  ол банк жүйелерінің  кредиттік ресурстарын арттыруға,  кредит қатынасын дамытуға мүмкіндік  береді;

- ол айналымға аса қажетті  қолма-қол  ақша сомасының тұтынуын  кемітеді;

- ол трансакциялық шығындардың  (банкноттар мен тиындарды басып  шығару, сақтау, тасымалдау, санау түріндегі  айналыс шығындары) кемуіне мүмкіндік  тудырады;

- ол банктердің дәлдікті  қажет ететін жұмысында есеп  айырысуларды және қаражат айналымын  шапшаңдатады;

- қолма-қол ақшасыз есеп  айырысу процесінде шаруашылық  органдардың төлем қабілеті артады  әрі келісімшарт міндеттемелерін  орындауға мүмкіндік алады. Нәтижесінде  олардың қаржылық жағдайлары  тұрақталып, жұмыстарының тиімділігі  мен пайдалылығы жоғарылайды.

Төлемнің мерзімділік  қағидасы. Бұл қағиданың экономикалық мағынасы мынадай: ақшалай қаражатгы алушы қаражаггың келісімшартга көрсетілген мерзімде өзінің шотына аударылуына мүдделі.

Төлем құралдарының құрылымы. ҚР Ұлттық банк Хабаршысының мәліметі бойынша, 2009 ж. XII.

 

Төлем құралдары	Құрылымы %-бен
	Саны	Сомасы
Төлем тапсырмасы	41,3	96,8
Төлем талап-тапсырмасы	0,1	0,2
Чектер	0,4	0,6
Шот банкілерін тікелей дебеттеу	0,3	0,02
Инкассалық өкім	0,4	0,7
Өтелген вексель	0,003	0,05
Төлем карточкалары	57,4	1,7
Қорытындысы	100	100

Банктердiң қолма-қолсыз есеп айырысу операцияларың түрлеріне : инкассо, аудару және акредитив жатады.

а) Инкассалық есеп айырысу.

Инкассо - әр түрлi құжаттарды пайдаланып, клиенттердің тапсырысы  бойынша және олардың шотына банктердiң ақша түcipy операциясы. Инкассоға чектер, вексельдер, бағалы қағаздар және т.б. құжаттар қабылданады.

1996 жылдан Халықаралық   сауда палатасы шығарған инкассо   бойынша Үйлестірілген бiріңғай  Ереже қолданылады. Онда инкассоның  мәні және  түрлері анықталған; вексельдерді, чектерді, инкассолық  тапсырыстарды инкассалау тәртібі;  шарт бойынша халықаралық төлемде  инкассо түріндегі есеп айырысу  тәртібі қарастырылған.

Инкассалық операцияның  екі түрі бар .

Жай инкассо – клиенттің  банк арқылы коммерциялық құжатсыз қойған төлем талабы негізінде банктің  үшінші  жақтан ақша алуға міндеттенген операциясы. Жай инкассо тауарсыз есеп айырысуды қолданылады.

Құжатты инкассо – үшінші жаққа клиенттен алған құжатты (негізінен тауарды реттеуші ) көрсету  және оны тек төлемді қолма-қол  алғанда немесе акцепт алғанда ғана беру нәтижесінде  банктің жүргізетін операциясы.

Аудару операцияларында  клиент банкіне өз шотынан белгілі  бір соманы көрсетілген жаққа  аудару жөнінде тапсырма береді. Бұндай операцияны жүргізгені үшін банк коммиссиялық ақы алады.

в) Аккредитивтік есеп айырысу.

Аккредитив (латын сөзi- "ceнeмiн") - бiр банктiң екiншi банкке аккредитивте көрсетiлген шарттарды орындағанда белгiлi бiр соманы жеке немесе занды тұлғаға төлеу жөнiнде берген жазбаша тапсырмасы.

Аккредитивтердің келесі түрлері бар:

Орны толтырылған аккредитивтер - банк эмитент төлеушінің өз құралдарын немесе оған берілетін несиені банк жеткізушіге аударады;

Орны толтырылмаған аккредитивтер- екі банк бір-біріне корреспонденттік шот ашқан кезде қолданылады. Осы кезде аккредитив атқарушы банкте осы банкке банк эмитенттің шотынан аккредитив сомасын  есептеген шығару құқығын беру жолымен ашылады.

кері шақырып алу аккретитиві - банк эмитентінің шақырып алуға  құқығы бар аккредитиві;

Жауапсыз аккредитив - келісімнің барлық шарттарын орындағанмен банк-әлимент қайтарып алу құқұғына ие бола алмайтын аккредитив.

Құжатталған аккредитив – сатып алушының нұсқауы бойынша банк құжаттар көрсетілген бойда сатушыға белгілі бір соманы төлеуге міндеттелетін коммерцилық аккредиттің түрі. Артықшылығы құралдарды алушы (тауар беруші) өз ақшасын тауар жіберілген күні де алатынына сенім білдіреді.

Аккредитивтiң негiзгi түрлерi: ақшалы және құжатты. Ақшалы аккредитив - атаулы ақшалы құжат. Онда белгiленген мерзiм iшiнде аккредитивте көрсетiлген соманы түгел немесе бөлiп-бөлiп оны иемденушiге төлеу жөнiнде корреспондент банкке берген тапсырма жазылған. Құжатты аккредитив – көлемі, ол бойынша эмитент-банк клиенттiң нұсқауымен және оның өтiнiшi бойынша үшiншi жаққа төлемдi жүргiзу немесе оның үкімі бойынша төлеуi немесе ол берген аударым вексельдi акцептеуi, құжаттарды есептеуi немесе сатып алуы керек. Эмитент-банк көрсетiлген операциялардың кез-келгенiн жүргiзу өкiлдiгiн басқа банкке (орындайтын) беруiне болады. Электронды техниканық жетiстiктерiнің, банк операцияларын автоматтандыруды дамыту мен жетілдірудің нәтижесiнде ХХ ғасырдың 70-жылдарының екiншi жартысында электрондық төлем жүйесiн колдануға мүмкiндiк туды. Электронды  төлем жүйесi - ол қағазсыз тасымалдаушы, электронды сигнал жiберу арқылы ақша сомасын аудару, банктiк шоттардың жағдайын бақылау, несиелiк және есеп айырысу операцияларын жүргiзу үшiн қолданылады.

Банк клиенттерiне қызмет көpceтeтiн электрондық төлем жүйесiне:

• автоматтандырылған есеп айырысу палатасы;
• банктiк автоматтар;
• сауда ұйымдарындағы терминалдар;
• үйде банктiк қызмет көрсетулер жатады.

Автоматтандырылған есеnтесу палатасы (АЕП) қолма-қол ақшасыз  есеп айырысуды автоматтандырылған тәртiппен жүргiзедi және төлемдер  жөнiнде  барлық   хабарлар электронды есептегiш  машиналаpға енгiзу үшiн, магниттiк лентаға  немесе терминалдық құрылғыға түcipeтiн  формада болады.

Банктiк автоматтар (БА) - ол клиентке банк қызметкерлерiнсiз  банктiк электронды есептегiш машиналарға  қосылып өз бетiмен операциялар  жүргiзуге мүмкіндiк беретiн құрылғы. Алғашқыда БА банк ғимаратында орналастырылып, тек қолма-қол ақша беруге қолданылды. Қазiр олар халыққа үнeмi және көп қызмет көpceтeтiн жерлерде қонақ үйлерде, вокзалдарда, аэропорттарда және т.б. орнатылуда. Әмбебап (көп қызмет түрлерiн aтқаpaтын) БА қолма-қол ақша берумен қатар, ақшаны бiр шоттан басқасына аудару, мерзiмдiк төлемдерді  aтқару, лимит шегiнде борыш беру, хабар анықтама беру, шетел валютасын ұлттық валютаға айырбастау және т.с.с. көптеген операциялар жүргiзедi. БА-тың тeтiгi - пластикалық дебеттiк карточка. Ол - банктiк шот иесiнiң мағлұматтары (реквизиты) және жүргiзетiн операциялар түpi жазылған  арнаулы магниттi жолақ (полоса).

Терминалдар - сауда орындарында, ресторандарда және т.б. сауда ұйымдарындағы  есеп айыратын қызметкерлер банк жүйеciнe төлем операциялары туралы хабар  беруге және оны  ол жүйеге қосуға, сонымен  қaтap сатып алушының төлем  қаблеттілігі туралы хабарды кepi алуға мүмкiндiк  беретiн құрылғы 

Үйде банктiк қызмет көрсету - ол электронды есептегіш техниканы  пайдалану негiзiнде халыққа банктiк  қызмет көрсету, яғни телефон аппараттары  мен жеке компьютердің қазiргi үлгiсiн  пайдаланумен жүзеге асады. Оның ең жай  түрі - телефонмен тiкелей байланысу  арқылы – жеке клиенттерге шот  ашуға, несие алуға, есеп айырысуға  мүмкіндік бередi. Ал жеке компютердi немесе монитордың (телидидардың) экранын  пайдаланып, клиент банктiк компютерге қосылып, кең коммерциялық хабар  алуға; өзiнiң ағымдағы шотын, салымын  басқаруға; ағымдағы күнге шотына түскен және одан төленген соманы  бiлуге; банк жұмысы туралы ереже және нұсқаулармен тaнысуға; бағалы қағаздармен операция жүргiзуге, салық төлеуге және с.с. операцияларды  жүргiзуге мүмкiндiгi бар.

3. Шетелдерде қолма-қолмыз есеп айырысу нысанын талдау

«Сбербанк России» Акционерлік  қоғамының Еншілес Банкінің тарихы2006 жылдың аяғынан, яғни «Сбербанк России»  Орталық және Шығыс Еуропаның  алып қаржы институты ТексакаБанктің (National Business журналы клиенттерге қызмет көрсету деңгейі жоғары банк деп  таныған) 99,99% акцияларын сатып алған сәттен басталады. 2007 жылы Банк ұлттық және шетел валютасында жүргізілетін банк және өзге де операцияларды жүргізуге лицензия алды. Дәл осы жылы Банктің жарғылық капиталы 15 есе ұлғайып, 29 млрд. теңгені (240 млн. доллардан астам) құрды. Бұл «Сбербанк» АҚ ЕБ-не жарғылық капиталының көлемі бойынша Қазақстан Республикасындағы ірі банктердің ондығына кіруіне мүмкіндік берді. 

Чектермен операциялар. «Сбербанк» АҚ АҚШ долларында және еурода чектердің барлық түрлерін төлеуге қабылдайды. Банк сонымен қатар американдық банктердің бірімен расталған банк чектерінің сатылымын жүзеге асырады. Бизнес істері бойынша немесе демалуға шетелге баратын клиенттерге қолайлы болу үшін American Express компаниясының жол чектерін ұсынамыз. American Express жол чектері бүкіл әлем бойынша жүздеген мың отельдерде, дүкендерде және мейрамханаларда қабылданады. Оларды 2000 туристік агенттіктерінің, American Express офистерінің және өкілдіктерінің, банктердің және айырбастау бюроларының бірінде қолма-қол ақшаға оңай айырбастауға болады.

Банк чегі – клиенттің  өтініші бойынша жазылған банк чегі. Төлем банктің өзімен кепілдендірілген. Банк американдық банктердің бірімен  расталған USD-дағы банк чектерін сатуды жүзеге асырады. Банк чегін не қолма-қол ақшамен, не өзінің банк шотынан аударумен сатып алуға болады. Чекті сатып алу үшін клиентке тұлғаны куәландыратын құжатты және СТН көрсету керек. Инкассоға чектерді қабылдау. Чек – чек ұстаушыға көрсетілген ақша сомасын төлеу туралы чек берушінің банкіне немесе басқа кредит мекемесіне чек берушінің бұйрығынан тұратын және белгіленген формадағы ақша құжаты болып табылатын қаржылық/төлем құжаты.

 Банк өз клиенттерін Visa Electron, Visa Classic, Visa Gold және Visa Platinum төлем карточкалары арқылы қызмет көрсетді. ҚР-нан тыс жерлердегі Сбербанк тобының желісінде қолма-қол ақшаны алу үшін «Жинақ банкі» АҚ ЕБ комиссиясы төмендегідей:

1.      Visa Electron бойынша   -  соманың 1 %-ы

2.      Visa Classic бойынша   -  соманың 0.5 %-ы

3.      Visa Gold  бойынша -    әрбір транзакция  үшін 0 теңге

Күндізгі оқу бөлімінің  студенттері үшін  ұсыныс - жеңілдікпен  қызмет көрсету шарттарында VISA Electron/Classic + ISIC (студенттік халықаралық дисконттық карта) + AIG (халықаралық сақтандыру) кешенді өнімін дайындаған.

«Сбербанк» АҚ ЕБ сенімді  және қолетімді ақша аудару жүйесі – Қазақстан бойынша және шетелде  тұрақты ақша алатын немесе ақша жіберетіндер үшін оңтайлы нұсқа. Республиканың  ішінде және шетелде банк-корреспонденттердің кең желісі клиент аудармасын қысқа мерзім ішінде адресатқа жететіндігіне кепіл болады. Шот ашусыз аударуды жүзеге асыру үшін жеке куәлік және СТН көрсетуқажет. Ресей, ТМД елдері және бүкіл әлем бойынша лезде ақша аудару жүйелерінің қызметтерін пайдалануды ұсынады – «Блиц», Быстрая Почта және Western Union бағдарламасы бойынша халықаралық жедел ақша аударымдары.

Аккредитив түрлері. Резервті (Standby) – құжаттық сипатының күшінде UCP 600 бағынатын кепілдіктермен ұқсас құрал болып табылады.