Негізгі құралдар

Қаралып отырған жағдайлар  бухгалтерлік стандарттар талаптарының сақталмауы салдарынан пайда болатынын айта кетелік. Қазіргі бухгалтерлік есеп бухгалтердің оқиғалары жәй ғана тіркеп қоюға тиіс емес екенін көздейді. Барлық  жағдайлар үшін жарамды жауапты күту үстінде байқау, кәсіптік ой-пікір, дербестілік басым болуғ тиіс. ҚЕХС-на көшуге байланысты бухгалтерге ондай міндеттерді дербес, стандарттар ұсыныстарын ескере отырып шешу құқығы берілген.

6-БЕС-на сәйкес амортизацияның  таңдап алынған әдісі есеп  саясатымен анықтауға және бір  есепті кезеңінен екінші кезеңге  тізбекті қолданылуға тиіс. Негізгі құралдардың пайдалы қызметінің мерзімін және жою құнын қажет болған жағдайда қайта қарауға болады.

Сонымен, бухгалтер пайдалану  мерзімі бастапқыда белгіленеген пайдалы  қызмет мерзімін асатын негізгі құралдар объекілерінің жағдайына талдау жасай отырып, бұл мерзімді ұлғайту жағына қарай қайта қарауға тиіс.

Пайдалы қызмет мерзімінің қайта қаралуын маманның көмегімен  анықтауға болады. Негізгі құралдар объектілерін техникалық шолуды, әдетте жылдық түгендеу жүргізілетін кезеңде  жүзеге асыруға болады.

Негізгі- құралдардың пайдалы қызметінің мерзімі және жою құны дербес анықталады. Амортизацияны негізгі құралдардың жою құнын ескере отырып есептеу ағымдағы құн көрсеткіштерін және кәсіпорынның амортизациялық аударымдар түріндегі шығыстарын нақты анықтау үшін жүзеге асырылады. Жою құнын анықтау тәртібі, амортизациялық аударымдарды есептеу әдістері есеп саясатымен анықталуға тиіс.

Жою құнын 0 ретінде анықтауға  болатынын атап көрсету керек, өйткені  көптеген жағдайларда ағаш немесе ескі-құсқы  сондай-ақ ескірген және тозған қосалқы бөлшектер, тораптар, жинақтаушы бөлшектер және т.т.түріндегі қалдықтарды сатып алушылардың табылуы немесе субъектінің шаруашылық қызметінде олардың пайдалануы екіталай. Кез келген жағдайда субъектілер жою құнын нақты жағдайларды ескере отырып өз бетінше анықтауға құқылы. Әдетте, жою құны ғимараттарға , құрылыстарға , көлік құралдарына оларды бөлшектеу және т.т. болжанған пайдалану кезеңінен кейін анықталады.

Бухгалтерлік есеп стандартында негізгі құралдардың құнын қолданыстағы бағаларға сәйкес қайта бағалау құқығы көзделген. Сонымен бірге қайта бағалау кезінде тозу сомасына түзету енгізілуге тиіс. Егер тозу 100 пайыз болса, оған  түзету енгізілмеуге тиіс. Толық тозған негізгі құралдарға түзетулер енгізу үшін орындылық және сақтық  принциптерін ескере отырып, объектінің өзіндік құнын қайта бағалауды ұсынуға болады, бірақ мұндай түзету өз құндары қаржы есептілігі үшін елеусіз объектілер үшін жарамды деп санаймыз.

Толық амортизацияланған, бірақ пайдаланудағы объектілер үшін қайта бағалауды былай көрсетуге болады: негізгі құралдар шоттарының

 Дт 1251  Кассадан материалдар алуға есеп беруге тұлғаға еңбек ақысы берілді.

  

 Дт- 1254   қызметкерлердін басқадай берешегі  

Кт-4127

Бұ дан    әрі мұндай негізгі құралдар амортизацияны есептеместен есепте оларды 4127 «Басқа да табыстар» шоты бұрын амортизацияға артық есептелген, шығысқа жатқызылатын соманы теңестіру үшін қолданылады. Салық салу мақсаттарында бұл табыс ескерілмейді. Қалпына келтіру құны салық есебіндегі тіркелген активтердің шағын топтарының құнына, біздің ойымызша тиіс емес.

Пайдалы қызмет мерзімінің дұрыс анықталмағаны, соның салдарынан одан әрі пайдалануға жарамды  негізгі құралдарға толық тозу есептелгені  байқалған кезде 27- «Есепті кезең  күннен кейін болатын тосын жағдайлар  мен оқиғалар» БЕС- ын басшылыққа алу керек. Осы стандартқа сәйкес, егер олардың қалдырып кету немесе қате көрсету қаржы есептілігін пайдаланушылардың экономикалық шешімдерінде әсер ететін болса, мұндай ақпарат елеулі болып табылады.

Негізгі құралдардың  пайдалы қызмет мерзімін қате анықтау қате болған кезден бастап қаржы есептерінің қайта қаралуына әкеліп соғады. Іс жүзінде бухгалтер қолданыстағы негізгі құралдарға толық тозуды есептеу түріндегі оқиғаны ол басталардан көп бұрын болжай алады. Сондықтан олардың пайдалы қызмет мерзімін есепті кезеңге дейін қайта қарау қажет . 

Кейбір жағдайларда  пайдаланылатын , нормативке сәйкес толық  тозған негізгі құралдар жөнделеді, бұл жағдайда мұндай шығыстарды есепке алуда жаңа проблема пайда болады. Мұндай жағдай мәні бойынша қисынсыз және есеп жұмысын жүргізу кезінде бухгалтерлерге берілген мүмкіндіктердің жеткіліксіз қолданылатынын көрсетеді. Әйтсе де мұндай жағдайлар кездеседі, мұның өзі оларды қарауды қажет етеді.

Объектіні жөндеуге жұмсалатын шығыстарды құн есебіне сол объекті  бар болған жағдайда ескеруге болатыны түсінікті. Яғни жұмсалған шығыс пен өзін жұмсауға шығыстар жұмсалған актив арасындағы байланыс қажет. Бұл жағдайда есепте объект құнын көрсету қажеттілігі пайда болады. 6-Бухгалтерлік  есеп стандартында негізгі құралдарды қайта бағалау көзделген. ҚР қаржы министрлігінің бухгалтерлік есеппен аудит әдістемесі департаментінің  04.06.1998 ж. номері 23-2-1/1584 хатына сәйкес кәсіпқой бағалаушы құнды тек сату, кепілдік кредит алу және т.б. мақсатпен бағалайды. Бұл хаттың талаптары практикалық мәнін жойды деп санаймыз. Өйткені ол қабылданғаннан кейін мүліктің баланстың құнын бағалауды көздейтін «Бағалау қызметі туралы» ҚР заңы қабылданды. ҚЕХС- на көшу жүзеге асырылып жатқанын ескере отырып, 16-«Негізгі құралдар» ҚЕХС-на сәйкес негізгі құралдарды өз бетінше сондай-ақ кәсіби бағалаушыны тарта отырып қайта бағалауға болатынын еске саламыз. Бірақ, ҚЕХС-на сәйкес,  егер негізгі құралдардың жеке объекті қайта бағаланатын болса, негізгі құралдардың сол актив өзіне қатысты бүкіл тобы қайта бағалануға тиіс.

Сонымен, толық амортизация  өздеріне қате есептелген негізгі құралдардың  баланстық құнын сәйкестендіру  үшін қаржы есептерін сондай сәйкессідік  байқалған күнге дейін қайта  қарау мен түзету қажет. Түзету объектінің пайдалы қызметі мерзімінің қайта қаралуын ескеріп енгізіледі, егер өзгерістер елеулі болса, қаржы есептері тиісінше қайта қаралады.

Негізгі құралдардың  қалпына келтіру құны анықталғаннан  кейін оларды жөндеуге және техникалық күтімге жұмсалған шығыстар жалпы  тәртіппен ескеріледі. Жасалған күрделі жөндеу объектінің ағымдағы құнын арттыратыны оның негізгі құралдың пайдалы қызмет мерзімінің қайта қаралуын қажет ететіні белгілі.

Бағалаушы айқындамасынан негізгі құралдар объектін түрлі  әдістермен бағалауға болады, бұл  жағдайда бағалаушы объектінің ескеруі мен тозуында бағалайды. Егер кәсіби бағалаушы берген бағалау нәтижесін негіз етіп алатын болсақ ол алған тозу сомасын ескеру қажет, ал айырмашылыққа қаржы есептеріне түзету енгізу керек. Бұлайша түзету белгілі бір есептермен байланысты, бірақ оларды негізгі құралдың баланстық құны бар болғандықтан кезде ғана беруге болады.

Қорытындысында қаралған жағдайда жарамды жол, біріншіден, негізгі  құралды пайдалану мерзімін қайта  қарап, қаржы есептеріне түзетулер  енгізу болып табылады; екіншіден егер алынған баланстық құн сондай объектілерге қолданылатын бағаларға сәйкес келмесе, оларды кәсіби бағалаушыны тарта отырып қайта бағалау керек деген тұжырымға келдік.

Қаржы есептілігі кәсіпорынның қаржылық жағдайы, оның активтері мен  міндеттемелері туралы белгілі бір ұғымы бар пайдаланушылар үшін жасалатынын еске сала кетейік. Есептіліктің дұрыс берілмеуі немесе ондағы қатерлі инвесторлардың, кредиторлардың, акционерлердің және ондай есептілікті басқа да пайдаланушылардың шешіміне әсер етуі мүмкін. Сондықтан есептілік көрсеткіштерін түзеу мақсаттарында қаржы есептілігінің өзіне түзету енгізіледі, қаралып отырған жағдайда ағымдағы есептегі бухгалтерлік жазбалар негізгі құралдар тозуын есепке алу жөніндегі шоттардың дебеті бойынша Дт3061-шот Кт бойынша артық есептелген амортизация сомасына түзетіледі. Дт3061 шоты – есепті кезеңге келетін, 3061 -шоты одан бұрынғы кезеңдердегі тозу сомасына түзету енгізу кезінде пайдаланылады.

Мысалы:  Негізгі құралдардың бастапқы құны 1000,0 мың теңге болды, пайдалы қызметтің есепті кезеңдегі нақты мерзімі ескерілмеген тозу 1000,0 мың теңге сомаға есептелген, бастапқы да пайдалы қызмет мерзімі 4 жыл деп белгіленеді. Тиісінше тозу нормасы жылына 250,0 мың теңге болды. Объектінің пайдалы қызмет мерзімі қайта қаралып, 6 жыл деп белгіленеді, тиісінше, жылдық тозу 166,67 мың теңге (1000,0 / 6) сомасында белгіленеді.

Сонымен  4 жыл ішінде тозу 666,68 мың теңге , айырмашылық -333,32 мың теңге қаруаға тиіс болды. Демек, объектінің баланстық құны негізгі  құралды пайдаланудың төртінші жылының аяқ кезінде 333,32 мың теңге қарауға тиіс болды. Ағымдағы есепте мынадай жазулар жазылады: негізгі құралдар тозуын есепке алу жөніндегі шоттар Д-ті мен К-ты 561,562-333,32 мың теңге және 3061 шоттарда түзетулер тиісінше есепті кезеңге және бұрынғы кезеңдерде келетін сомаларда көрсетіледі). Қорытындысында негізгі құралдардың бастапқы құны сол 1000,0 мың теңге, тозу 666,68 мың теңге болды.

Баланстық құн сәйкес келтірілгеннен кейін, негізгі құралдарды қайта бағалау қажеттілігі пайда  болатын болса, ондай қайта мұндай бағалау жалпы тәртіппен жүзеге асырылады.

 

Қорытынды

 

Сонымен «Негізгі құралдардың амартизациясынның есебі» деген тақырыпқа арналған курыстық жұмысымды қортындылау үшін ең алдымен тағыда амартизация сөзіне анықтама берейін.

Амортизация- тозуды қызмет ету мерзімі бойы активтің амортизацияланған құнын жүйелі бөлу түрінде құнмен көрсету (мүліктің ұсталу, тозу дәрежесіне қарай құнын бірте-бірте төмендету). Амортизацияланатын құн дегеніміз- бастапқы құнмен пайдалы қызмет мерзімі соңында пайда болатын қосалқы бөлшектердің, сынақтардың, қалдықтардың түскен кезде болжанатын бағасы арасындағы айырма. Амортизациялық аударымдар  мөлшер бойынша атқарылады және әрбір есепті мерзім үшін шығын есебінде мойындалады, танылады.

Мөлшер норма) – амортизациялық аударымдардың негізгі құралдардың орташа жылдық бағасына шаққандағы жылдық сомасының қатынасы.

Негізгі-құралдар бойынша есептеу қайтадан пайдалануға берілгендеріне байланысты, ал істен шыққандары бойынша – бұл қорлардың құны өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметінің) өзіндік құнына толықтай көшіріліп берілген айдан кейінгі немесе соңғы айдың алғашқы күндерінде доғарылады.

Есепке алу практикасында  кейде амортизация есептеу нәтижесінде  негізгі құралдардың баланстық құны нөлге тең болатын, соның өзінде негізгі құралдары өздерінің техникалық және пайдалану сапалары бойынша кәсіпорынның шаруашылық қызметінде одан әрі пайдаланылатын жағдайлар кез болады. Осы курыстық жұмыста - сондай жағдайлардың салдарлары қаралды және ондай жағдайлардың пайда болуына жол бермеу әдістерін келтірілді.

Сонымен бірге «Негізі құралдардың амартизациясынның есебінің» кестелерін негізге алдым. Атап айтсам «Станокқа амортизациялық аударым сомасының бес жыл бойы есептелу кестесі», «Станокқа құнды орындалған жұмыстың көлеміне тепе-тең мөлшерде есептен шығару (өндірістік әдіс) әдісі бойынша амортизациялық аударым есептеу кестесі», «Әр түрлі тәсілмен есептелген амортизация қорытындыларын салыстыру» кестелері.

Сонымен осы курыстық жұмыстың үшінші бөлімде тәжірибе жүзінде  «Толығымен амортизацияланған, пайдалануға жарамды негізгі құралдарды есепке алу» проблемасына тоқталдым. Есепке алу практикасында кейде амортизация есептеу нәтижесінде негігі құралдардың баланстық құны нөлге тең болатын, соның өзінде негігі құралдары өздерінің техникалық және пайдалану сапалары бойынша кәсіпорынның шаруашылық қызметінде одан әрі пайдаланылатын жағдайлар кез болады. Бұл бөлімде сондай жағдайлардың салдарлары қаралды және ондай жағдайлардың пайда болуына жол бермеу әдістері келтіріл

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

 

1. Баймұханова, Сәрия Баймұханқызы.     Бухгалтерлік есеп: оқулық /  жалпы ред. басқ. К. Ш. Дүйсембаев.-   2-ші бас., қайта өңд., толқт.- Алматы: ИздатМаркет,2005.- 312 б.-(Кәсіби өсудің жоғарғы мектебі)

 

2. Басқару есебі: Оқулық /Авт.:В.Л.Назарова,     М.С.Жапбарханова, Д.А.Фурсов, С.Д.Фурсова;  Т.Рысқұлов атын. қазақ экон. ун-ті.- Алматы: Экономика, 2005.- 298 б.

 

3. Кеулімжаев Қуантхан Кеулімжайұлы, Құдайбергенова Нұрадин Айыпұлы.     Бухгалтерлік есеп : теориясы және негіздері : оқулық.- Алматы: Экономика, 2006.- 384 б.: кесте

 

4. Қаржылық есеп: оқу құралы / Қ. К. Кеулімжаев, З. Н. Әжібаева, Н. А.
5. Құдайбергенов, А. Ә. Жантева.- Алматы: Экономика,2001.- 330 б.: кесте

 

6. Міржақыпова, Седеп Тоқтамұратқызы. Банктегі бухгалтерлік есеп: оқулық.- Алматы: Экономика, 2004.- 710 б.

 

7. Мырзалиев, Б. С., Әбдішүкіров, Р. С. Кәсіпкерлік қызметте бухгалтер-лік есепті ұйымдастыру : оқу құралы.- Алматы: Заң әдебиеті, 2006.- 164 б.: кесте.

 

8. Мырзалиев, Б. С., Әбдішүкіров, Р. С. Бухгалтерлік есеп жүргізудің   тәжірбиелік әдістемелері :практикум : (арнайы курс).- Алматы: Заң әдебиеті,2006.- 254 б.: кесте.

 

9. Назарова, Вера Леонидовна.     Шаруашылық жүргізуші  субъектілер-дегі бухгалтерлік есеп: оқулық /жалпы ред. басқ.: Н. Қ. Мамыров.- Алматы: Экономика, 2005.- 310 б.
10. Төлегенов, Е. Т. Бухгалтерлік ақпарат жүйелері : оқу құралы.- Алматы:   Экономика, 2001.- 184 б.

 

11. Шамгонов, А. Ш. Негізгі құралдар және материалдық бұйымдардың   есебі: оқу құралы.- Орал: [Б.ж.], 1997.- 56