Міндеттемелердің арнайы аудиті

   Қысқа мерзімді несиелерді, займдарды (қарыздарды) алуға және оларды сөндіруге байланысты есеп айырысу- несиелеу операциялары, ұзақ мерзімді несиелерді (займдарды) алу және оларды сөндіру операциялары сияқты шаруашылықтың қаржы- шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есебінің типтік жоспарының 3000 "Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер" бөлімшесінің 3010 "Қысқа мерзімді банк несиелері", 3020 "Қысқа мерзімге алынған қарыздар" және 3040 "Ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелердің ағымдағы бөлігі" шоттарында тиісті аралық шоттар ашу арқылы жүргізіледі. Бұл шоттар пассивті, олардың сальдосы есепті кезең басындағы өтелмеген берешек сомасын, дебет бойынша айналым - қарызды өтеуге аударылған соманы, кредит бойынша айналым - қарызға алынған соманы көрсетеді. 

   Қысқа мерзімді несиелердің, займдардың аналитикалық есебі несиелердің, займдардың түрлері оларды берген банктер, мекемелер және басқа да несие берушілермен жүргізіледі.

   Банктің сенімді клиенттерге олардың  шоттарындағы ақша қаражаттарының қалдығынан жоғары сомаға қысқа мерзімді несие  түрі - овердрафт және мерзімінде өтелмеген банк несиелері жеке көрсетеді.

   3020 "Қысқа мерзімге алынған қарыздар" шотының аналитикалық есебі займ  берушілер және займды сөндіру  мерзімі бойынша жүргізіледі. 

   Қысқа мерзімді зайымдар көбінесе вексельдер түрінде коммерциялық несие және серіктестіктерге берешек қарыз міндеттеме сипатында болады.

   Алынған қысқа мерзімді несиелердің, займдардың ұйымның есепті кезеңге жасаған  балансында дұрыс көрсетілгендігіне  аудит жүргізгенде, аудитор алдымен  мынадай мәселелерді анықтап  алуға тиісті:

   - несие қандай мақсатқа жұмсалған және бұл мақсаттардың несие алу шартының талаптарына сәйкестігін;

   - несиені қамтамасыз етуге немесе  кепілдік құрамына енген ұйымның  активтерін;

   - несиенің толық және дер кезінде  сөндірілгендігін (банк көшірмесі  бойынша);

   - жасалған шартқа сәйкес несиеге қойылған пайыздардың дұрыс төленгендігін;

   - несие қойылған пайыздың өнімінің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнына  дұрыс ендірілу ережелерінің  сақталғандығын;

   - басқа мекемелерден, ұйымдардан  алынған займның заңдылығын және  негізділігін, олардың уақытылы толық және дер кезінде сөндірілгендігін;

   - 3000 "Қысқа мерзімді қаржылық  міндеттемелер" аралық шот  бөлімшесінің шоттары бойынша  журнал-ордер № 4 және бухгалтерлік  баланстағы жазулармен синтетикалық  және аналитикалық есептегі жазуларына  сәйкес дұрыс жүргізілгендігін.

   Бухгалтерлік  баланстың 3000 "Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер" бөлімінде 3040 "Ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелердің ағымдағы бөлігі" бабы келтірілген. Осы бап  бойынша тексеру жүргізген кезде  аудитордан ұзақ мерзімді несиелердің аналитикалық есеп бойынша, займдардың сөндірілу мерзімін және негізділігін анықтауды талап етеді.

   Аудитор ағымдағы қаржылық міндеттеменің негізін  құрайтын, әрі жиі кездесетін кредиторлық  борыштар операцияларын мұқият тексеруге  тиісті. Кредиторлық берешек - ұйымның басқа заңды немесе жеке тұлғаларға міндеттемелері (берешегі).

   Кредиторлық борыштар бұл ұйымның заңды тұлғаларға немесе жеке тұлғаларға, азаматтарға  төлеуге тиісті міндеттеме (қарыз) сомасы.

   Кредиторлық борыш пайда болу сипаты бойынша  дұрыс және аяқталмаған болып бөлінеді.

   Дұрыс кредиторлық борыштар деп шаруашылықтың  бизнес жоспарының орындалу барысымен, сондай-ақ қолданыстағы есеп айырысудың нысандарымен белгіленген бөлігін  айтамыз. Оған жататындар, мәселен төлеу  мерзімі жетпеген жабдықтаушылармен акцептелген есеп айырысу құжаттары бойынша мерзімі өтпеген борыштар.  

   Аяқталмаған кредиторлық борыштар деп қаржы  органдарымен мерзімі өтіп кеткен борыш, бюджетпен есеп айырысу бойынша  шаруашылықтың жұмыскерлеріне еңбек  ақы төлеу бойынша жабдықтаушыларға мерзімінде төленбеген есеп айырысу құжаттары т.б. бойынша борыштар аталады.

   Кредиторлық борыштардың нақтылығын анықтау  үшін дебиторлық борыштардың аудитінің  әдістемесін қолдану арқылы да жүргізілуі мүмкін.

   Кредиторлық борыштарға аудиторлық тексеру жүргізгенде аудитордың басты міндеттері:

   1. төлем тәртібін сақтау ережелерін, есеп айырысу кезінде қолданылған  бағаның (тарифтың) негізділігін, есеп  айырысу қаржыларының сақталуын  тексеру;

   2. шаруашылықтың балансында көрсетілген  несиелік борыш сомасының нақтылығын, заңдылығын және негізділігін тексеру;

   3. есеп айырысуларды ретке келтіру,  несиелік борышты төмендету бойынша  ұсыныстар жасау.

   Несие берушілермен есеп айырысудың жағдайын бақылауды тиімді ұйымдастыру, келісім  және есеп айырысу тәртіптерін нығайтуға, тапсырыс берілген түр-түріне және сапалы өнім сату бойынша міндеттемені орындауға, төлем тәртібін сақтаудың жауапкершілігін арттыруға, несиелік борыштарды қысқартуға және ұйымның қаржы жағдайын жақсартуға ықпал жасайды.

   Ұйымның несиелік борышын тексерген кезде, аудитордың басты мақсаты баланста көрсетілген оның көлемінің (шамасының) дәлдігін және дұрыстығын анықтау болып табылады. Бұл үшін, ол баланстағы мәліметтерін Бас кітаптағы, журнал-ордердегі, ведомотардағы және басқа да есеп регистрларындағы, машинажазбаларындағы жазуларымен салыстыруы қажет.

   Аудитордан  несиелік борыштардың жағдайын тексерудің сәйкес құжаттары бойынша шоттарындағы қалдықтарын және көрсетілген сомаларының  негізділігін анықтап, мұқият тексеруді  талап ететін несие және міндеттеме бойынша есеп айырысуды жабдықтаушылармен, мердігерлермен, жұмысшы қызметкерлермен, бюджетпен және тағы басқаларын түгендеу материалдарынан бастап, қажет болған жағдайда түгендеу жүргізуді талап етеді. Түгендеу жүргізген жағдайда аудитор және түгендеу комиссиясының мүшелері несиелік борыштың пайда болу мерзімін, оның нақтылығын анықтайды.

   Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысуды  тексеруден бастап аудитор, жоғарыда аталғандай, несие берушілермен өзара салыстыру (түгендеу) жүргізу қажет. Өзара салыстыру, есеп айырысудың жағдайы туралы қатынас сауалнама арқылы, оған тексерудегі үйымға тиісті борыштарға көшірме- түсініктеме тіркеліп жүргізіледі.

   Қатынас сауалнамалар, егер шоттарда қомақты  сомалар көрсетілсе немесе жабдықтаушылардың  сатып алушылардан талап еткен шоттары дуалы болған жағдайда растау үшін қолданылады. Қатынасқа шоттардағы қалдықтары туралы немесе егер де олардағы қалдықтары едәуір болса, шот -фактуралардағы мәліметтері енгізілуі мүмкін. Қатынас-растау шаруашылықтың бланкісінде толтырылуы мүмкін. Қатынасты алған шаруашылық растаған сомасын ғана көрсетеді. Бұндай қатынас растау жабдықтаушыларға екі дана етіп беріледі, бір данасы аудиторға қайтарылады.

   Несиелеушілермен  есеп айырысуды түгендеудің нәтижесіне акт толтырылады. Актіге келісілмеген несиелік борыштар және талап ету мерзімі біткен несиелік борыштар сомасы көрсетілген. Бұл қарыздардың түрлері бойынша түгендеу актісіне несиелеушілердің мекен-жайы, атауы, борыштар сомасы, не үшін борышкер екені, қай уақыттан бері және қандай құжаттардың негізінде екені көрсетіліп анықтама тіркелуге тиісті.

   Несие берушілермен есеп айырысуды түгендеу жүргізу ауытқулар, сәйкессіздіктер, түсініксіздіктер анықталған есеп айырысуларға өте мұқият тексеру жүргізуге  мүмкіндік береді.

   Несиелік  борыштың жылдың басындағы және аяғындағы баланстағы қалдықтары мына баптар бойынша сипатталады:

    1. Төленуге тиісті шоттар мен  вексельдер;

    2. Алынған аванстар;

    3. Салық бойынша борыштар;

    4. Төленуге тиісті дивиденттер;

    5. Негізгі және еншілес серіктестіктердің  арасындағы ішкі топтардың операциялары бойынша борыштар;

    6. Акционерлік қоғамның лауазымды  тұлғаларына борыштар;

    7. Басқа да несиелік борыштар.

   Несиелік  борыштардың нақтылығын тексеру  аудитордың маңызды іс-әрекеттерінің  бірі болып табылады, өйткені несиелік борыштар мен операцияларды нақты ақшамен сөндіру (қайтару) залымдыққа, талан-таражға салуға және қаржылық қорытынды есеп мәліметтерін бұрмалауға мүмкіндік береді.

   Аудитордың  осыған ұқсас іс-әрекеттерінің кездесетіндігін  жоққа шығармай, есінде сақтағаны  абзал.Жалған құжаттар жасап, мерзімі өтіп кеткен несиелік борыштарды сөндіреміз деген сылтаумен кассадан ақша алып, басқа мақсатқа жұмсалуы да мүмкін. Сондықтан  аудитор берілген есеп айырысулардың арасында жалған құжаттардың болуын болдырмауы керек.

   Аудиторлық  тексеріс нәтижесі үш міндетті құжаттармен рәсімделеді:

   1. аудиторлық қорытынды;

   2. аудиторлық есеп;

   3. ұйымның қаржылық тұрақтылығы  мен төлем қабілеттілігі туралы  анықтама.

   Аудиторлық  қорытынды - бухгалтерлік есепті жүргізу  тәртібіне сәйкес және барлық маңызды жағдайларда бухгалтерлік есептің сенімді болуы туралы жазбаша түрде құрылған пікірден тұратын, аудит жүргізген тұлғалардың ресми құжаты.

   Аудиторлық  қорытындының төрт түрі болуы мүмкін: шартсыз оң, шартты оң, теріс, бас  тарту.

   Шартсыз оң пікір - аудитор бухгалтерлік есептіліктің бухгалтерлік есепті жүргізу мен бухгалтерлік есептілікті жасаудың негізгі принциптері мен әдістемесіне сәйкес жасалған деген шешімге келген кезде беріледі.

   Аудитор, оның жұмысына шектеу қойылған жағдайда, шартсыз оң пікір білдіре алмауы мүмкін.

   Ал  теріс пікір, басшылықтың қандай да бір қайшылық білдіруі  бухгалтерлік есептілік үшін әсері бар болған жағдайда қалыптасады. Сонымен қатар  басшылықтың аудиторлық дәләлдеулер  алуына шектеу қоюы, бухгалтерлік есептіліктің сенімді болуы туралы пікір білдіру үшін маңызды болған жағдайда, аудитор пікір білдіруден бас тартуы мүмкін.

   Аудиторлық  қорытындыдан басқа басшылыққа хат  дайындалады, онда аудиторлық тексеру  жүргізудің негізгі жағдайлары мен  ұйымға әртүрлі ұсыныстар жасалады.

   Аудиторлық есеп құпия құжат болып табылады, онда анықталған бұзушылықтардың нормативтік сілтемесі мен жеке объектілер бойынша қателерді жөндеу жолдары көрсетіледі. Құжаттың бір данасы - ұйымда, ал екінші данасы аудиторлық фирмада сақталады. Аудиторлық қорытындыда жасалған ұйымның қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігі туралы анықтама аудиторлық шешімнің растаушысы болып табылады.

   Бұндай  тексеріс нәтижесінде келесідей  құжат түрлері жасалған:

   - әкімшілік: ұйым туралы ақпарат:  ұйымды тіркеу туралы куәлігі,  құрушы құжаттар, сақтандыру қорында тіркеу туралы куәлік, ҚҚС төлеушіні тіркеу куәлігі;

   - ұйымдастырушылық: келісім-хаты, аудиттің  бағдарламасы мен жоспары;

   - өткен тексерістердің нәтижелері;

   - ұйымның қаржылық есептілігі;

   - несие берушілер тізімі;

   - қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер бойынша операцияларды есепте көрсетуіне сауалнама жүргізу;

   - ішкі бақылау жүйесіне сауалнама  жүргізу;

   - несиені қолдану бойынша шығындардың  салыстырмалы кестесі;

   - несиелердің мақсатты қолданылуын  тексеру;

   - міндеттемелер пайда болуының бастапқы құжаттарының көшірмесі;

   - контрагенттермен қолда бар құжаттарды  салыстыру;

   - несие берушілерден түскен шағымдар;

   - қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелерге  аудит жүргізу кезінде анықталған  бұзушылықтар мен қателердің  тізбегі;