Кірістер мен шығыстар есебі

Қажет болған жағдайда кәсіпорын осы келтірілген  типтік номанклатураны толықтыра алады немесе кәсіпорын оларды әрбір экономика саласының ерекшеліктеріне қарап қысқартуға да,біріктіруге де құқығы бар. Өндіріс шыгындарының аналитикалыц есебі.Бүл есеп өнімнің бір өлшемінің іс жүзіндегі өзіндік құнын есептеуді қамтамасыз етуге арналған. Бұл әрбір калькуляциялық обьектке ашылған карточкалар немесе арналған ведомосы арқылы жүзеге асады. Осы ведомостарда шығындардьң баптары, ал баяндауыш ведомостарда - айдың басы мен соңындағы цехтар бойынша аяқталмаған өндіріс қалдықтары, ай ішіндегі шығындар, дайын өнімді, түпкілікті ауқымды, аяқталмаған өндіріс жетістпеушіліктерін, қайтымды қалдықтарды есептен шығару және басқа да есептен шығарулар көрсетіледі. Ведомостарға тиісті мәліметтерді жазу үшін қажетті кұжаттар мен талдамалық кестелер негіз болады. Ведомостар бойынша жиынтық эр цех бойынша көрсетіледі, ал аяқталмаған өндіріс қалдықтарының сомасы -Бас кітапта көрсетілген 8010 - шот бойынша қалдықтарға тең болу тиіс. өндіріске жұмсалған шығындарды есепке алу ведомостарының деректері бойынша шығарылған өнімінің нақты өзіндік құны айқындалады. Соңғысын өнімге қоса тіркелген қағаз арқылы қоймаларда кіріске алады. Өндірілген өнімнің қүнына 1330 "Дайын өнім" шоты дебетеледі де, 8010 шот кредиттеледі. Ал көрсетілген қызметке 7010 шот дебеттеледі де, 8010 шот кредиттеледі. Пайыздар бойынша шығысқа - банк несиесі жэне жабдықтаушылардың берген несиесі бойынша, мүлікті жалға беру бойынша төленетін пайыздар жатады. Пайыздар - несие алушының ақша капиталын несиеге алғаны үшін несие берушіге төленетін табыстың бір бөлігі. Пайыздарды өтеудің көзі қарыз капиталын пайдалану процесінен туындайтын қүн болып табылады.

Үстеме шығыстары. Үстеме шығыстарға өндіріске қызмет көрсетумен жэне негізгі жэне көмекші цехтардың жұмыс үйымдастыруымен байланысты шығыстары жатады, оларды тікелей дайын өнім түрлеріне жатқызуга болмайды.

Үстеме шығыстарға, әдетте, біршама жалпы сипатқа  ие болады: - кешендік сипаты - шығыстар қүрамында барлық экономикалық элементтер шығындары көрініс табады:

екі жэне одан көп бұйымдар шығарған кезде бұл  шығыстарды тікелей белгілі бір бұйымға жатқызуға қиынға түседі, демек олар дайын өнімнің арасына таратылады және аяқталмаған өндіріске де жатқызылады.

Кесте 2.1.10 - Үстеме шығыстары

Қатар №	Шығындар  баптарының аталуы
А. Құрал - жабдықтарды пайдалану мен күтіп - үстау шығыстары бойынша
1.	Өндіріс жабдықтары мен көлік құралдарының амортизациясы
2.	Жөндеу қорына қаржы бөлу немесе өндіріс жабдықтары мен көлік қүралдарын жөндеу жөніндегі шығындары
3.	Жабдықтар мен көлік  қүралдарын пайдалану жөніндегі  шығындары
4.	Аспаптар мен ыңғайластырылған құрылғыларды жөндеу жэне қалпына келтіру
5.	Қүрал жабдықтармен байланысты басқада шығыстары

 

Б. Үстеме шығыстары
6.	Өндіріті шикізатпен, материалдармен, отынмен, энергиямен қамтамасыз ету бойынша шығындары
7.	Цех аппараттарын үстау, еңбек ақыдан аударылатын аударымды  қоса алғанда
8.	Ғимараттардың, қондырғылардаң, жэне басқа да мүліктердің амортизациясы
9.	Ғимараттардың, кондырғылардың жөндеу қорына аударымдар жасау немесе оларды жөндеу бойынша шығындары
10.	Ғимараттарды, қондырғыларды, инвентарларды күтіп үстау шығындары
11.	Сынақтар, тэжірибелер, зерттеулер жүргізу жөніндегі шығындары
12.	Рационализаторлық жэне өнертапқыштық жөніндегі шығыстары
13.	Цехтар қызметкерлерінің еңбегін қорғау: қауіпсіздік техникасының қүралдарын күтіп-үстау, пайдалану жэне ағымдық жөндеу жөніндегі шығындары; еңбекті қорғау жөніндегі жэне т.б. шығындары
14.	Басқа да үстеме шығындары ( іс сапар шығыстары, берілген кепілдіктер үшін қызмет көрсету шығындары жэне өнім өндіру бойынша құрал - жабдықтарды жөндеу)
15.	Өнімсіз шығындардың  барлығы, оның ішінде: ішкі өндірістік себептері юойынша тоқтап қалудан болған шығындары, цехтарда сақтау кезінде материалдық игіліктендің бүлінуінен болған шығындары; табиғи кему нормаларының шегінде материалдақ жетіспеуінен жэне аяқталмаған өндірістен болған шығындары; басқа да өнімсіз шығындар

 

Үстеме шығындарды тарату тәсілі өндірістің ерекшелігіне жэне есептік саясатына тәуелді болып келеді. Негізінен ол шаруашылық есеп саясытына сэйкес көрініс табады.

• өндіріс жұмысшыларынң еңбек ақысына пара-пар етіп таратылады,
• тікелей материал шығыстарына пара-пар етіліп таратылады;

- цех құнына пара-пар етіп немесе шикізат қүны шегерілген цехтың өзіндік құнына пара-пар етіп таратылады;

• алдын-ала берілген шығыедардың тұрақты коэффициенттері бойынша таратылады;
• басқа да таратылу базалары бойынша таратылады (құрал-жабдықтың жұмыс сағатына және т.б.)

8040 - "Үстеме  шығындар" бөлімшесі мынадай шоттардан түрады.

8040 - "Үстеме  шығындар" , онда транзиттік әрі  бір элементтік шоттарды есепке алатын үстеме шығындар тұрады, оның қүрамына;

8041- "Материалдар" - үстеме шығындардағы материалдардың барлық түрлерін есепке алу үшІн арналған;

8042. - "Қызметкерлердің еңбеғіне еңбек ақы төлеу" - жабдықтарға қызмет көрсетумен, оларды жұмысқа қосумен айналысатын жұмысшыларға жэне басқа жүмысшаларға, сондай-ақ цех қызметшілеріне есептелген жалақыны есепке алуға арналған;
8043. - "Еңбекақыдан аударылатын аударымдар" - 8042 шотында есептелген еңбек ақыдан жасалатын аударымдарды есепке алуға арналған;

 

8044. - "Негізгі қүрадарды жөндеу" - өндіріс қызметінде пайдаланатын негізгі қүарлдарды жөндеу бойынша жүмаслған нақты шығындарды көрсету үшін арналған;
8045. -"Негізгі қүралдардың тозуы жэне материалдық емес активтердің амортизациясы"- өндіріс қызметінде пайдаланатын материалдық емес активтердің амортизациясының және негізгі қүралдардың тозуының есептелген сомасын көрсету үшін арналған;

 

8046. - "Тұрғын -үй қызметі" - тұрғын-үй қызметінің барысында тұтынылған қүнын көрсетуге арналған, оған қызмет көмекші өндірістен немесе сыртқы үйымдардан да көрсетілуі мүмкін;
8047. - "Жал ақысы" - өндірісте пайдаланатын негізгі қүралдарды ағымдағы жалға беру бойынша жал ақысының сомасын көрсетуге арналған;

8048 - "Басқа да"- элеуметтік сфераға негізгі жэне көмекші өндірістің көрсеткен қызметінің шығысын көрсетуге арналған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Қорыта келгенде кэсіпорынның қаржылық шаруашылық қызметінің негізігі мақсаты пайда алу болып табылады. Бүгінгі таңда ел экономикасының нарықытық жолға көшуіне байланысты жаңа кэсіпкерлік қызметтердің пайда бола бастауына байланысты сәйкес әрбір мекеменің, кәсіпорынның жэне фирманың табыстары мен шығыстары бухгалтерлік есеппен байланысты есептеліп отырады.

Кэсіпорындар мен үйымдардың қаржы - шаруашылық қызметінің нэтижелері жеке көрсеткіштер бойынша тиісті есепте қамтып көрсетіледі. Бұдан басқа, ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп жасалады, онда бүл қозғалыс үш бағыт бойынша көрсетіледі:

Операциялық қызметтен (шаруашылық жүргізуші субьектінің негізгі қызметін сипаттайтын);

Инвестициялық қызметтен (ұзақ мерзімді активтердің құрамы мен мөлшеріндегі өгзірістерді тудыратын);

Қаржылық қызметтен (меншікті капитал мен қарыз қаражаттарының қүрамы мен мөлшеріндегі өзгерістерді тудыратын).

Бағыттардың эрқайсысы бойынша ақша түсімдерінің нақтылы түрлері, тиісті қызметтің нэтижелерінде олардың шығып қалуы мен көбеюін немесе азаюы көрсетіледі. Қаражаттардың қүрамы, олардың көздері жэне белгілі бір күнге орналастырылуы туралы мәліметтер бухгалтерлік баланста келтіріледі.

Қызметтің қаржылық нэтижесінің  есебінде баланстық пайданы немесе залалды есептеуге мүмкіндік  беретін, есеп беру кварталы және жылдық есеп беру бойынша өспелі айналымдағы  табыстың және шығарылған шығыстардың  барлық алынған көлемі қатысады. Жыл аяғына барлық алынған көлемі қатысады. Жыл аяғына қарай табыс жиі бөлінеді, ал залал эртүрлі көздер есебінен өтеледі.

Табыстарды бөлу күрылтайшылық  құжаттармен сәйкес жүргізіледі. Салық  салғанға дейін құрылған нормалар аумығында  табыстан резервтік капиталды толтыруға болады. «Кіріс» жэне «Шығыс» шоттары жылдық есеп беруде барлық акционерлер жылдық есеп беру жиналысында бекітілгеннен кейін жабылады.

Табысты (пайданы) бөлудің  негізге алынатын қағидаттардың  бірі - ол біріншіден, ең алдымен мемлекет алдындағы қаржылық міндеттемелерді алғашқы кезекке орындау. Екіншіден, меншікті ұлғаймалы өндірістің қажеттіліктерін тиісті қаражаттармен қамтамасыз ету; үшшшіден, кәсіпорынның резервтерін қальштастыруға бағыттау; кәсіпкерлік тәуекел едәуір өсіп отырған жағдайда мұның маңызы ерекше.

Табыстың (пайданың) сан  қырлы мэні, маңызы экономикалық нарық  шаруашылығының негіздеріне көшуіне  қарай күшейе түсуде. Істің мәні мынада болып отыр: қаржылық дербестік  пен тэуелсіздікке ие болған салықтар жэне басқа да міндетті төлемдер мен  аударымдары төленгеннен кейін қалған пайданы қай мақсаттарға және қандай көлемде жұмсауға қүқығы бар.

Бүгінгі шаруашылық жүргізуші  субьектісінде табыстар мен пайданың толып жатқан жүйесі іс-әрекет етеді. Қосымша құн мен пайда категорияларының экономикалық мазмүны іс жүзінде бара-бар. Табыс категориясының қосымша құн категориясынан айырмашылығы оның ақы төлеуге жұсмалатын табыстарды өзіне қамтуында.

Жалпы алғанда, табыстар қүн көрінісінде алынған игіліктерде  жэне оған жұмсалған кажетті шығындардың  айырмасы ретінде анықталады.

Жалпы табыс кэсіпорын  иелерінің табысы жэне жалдама цызметкерлердіц  табысы болып бөлінеді, соңғысы жалақы деп аталады. Егер барлық табыстан жалақыны шегеріп тастаса, онда негізінен  жалпы пайда қалады.

Тауар айналысы сферасының салаларында (сауда, қоғамдық тамақтану, маркетинг, дайындау) өнім өткізуден түскен түсім-ақша категориясының орнына тауар айналымы категориясы пайдаланылады. Тауар айналымының мәнін сатып алу-сату жолымен ақшалай табастарды тауарларға айырбастаумен байланысты болатын экономикалық қатынастар қүрайды. Шетелдік практикада түсім-ақша атауының орнына көбінесе жалпы табыс атауы пайдаланылады. Алайда, бүл осы атаудың өте кең баян етілуі, жалпы табыс экономикалық категория ретінде цайта жасалган цүнды немесе шаруашылық жүргізуші субьктісінің таза өнімін білдіреді.

Саудада жоспарлау мен  есеп жүргізудің практикасында жалпы  табыс деп сауда үстемелерінің (жеңілдіктерінің) сомасын, қоғамдық тамақтанудан түскен сауда үстемелері мен қымбаттаудың сомасын айтады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Қ.Қ. Ілиясов 

«Қаржы» Жоғары оқу орындарына арналған

Алматы, 2005ж.

2. В.К. Радостовец, Т.Ғ. Ғабдуллин, В.В. Радостовец, О.И. Шмидт, "Кәсіпорындағы бухгалтерлік есебі" "Қазақстан орталық аудит" тәуелсіз компаниясы,

Алматы, 2003ж 

3. Қ.Ш. Дүйсенбаев, Э.Т. Төлегенов, Ж.Г.Жумагалиева

 «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау»

 Алматы "Экономика", 2001ж

 

4. Мұхамбетова С.М.

«Ұлттық шоттар жүйесі»

Алматы: Экономика, 2007 ж

 

5. ХҚЕС бойынша шоттар жоспары

Алматы: БИКО, 2006 ж

 

6. Кеулімжаев Қ.К., Құдайбергенов Н.А.

«Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері»

Алматы: Экономика, 2006 ж

 

7. Вазарова В.Л.

«Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп»

Экономика, 2005 ж

 

8. Әбдіманапов Ә.

«Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері»

Алматы, 2006 ж

 

9. Баймұханова С.Б.

«Бухгалтерлік есеп»

Издат маркет, 2005 ж