Корпорациялардың қаржысы: олардың қаржы ортасын ұйымдастыру және ұстау негіздері

 

  Капитал – қаржы менеджментінің ең өзекті ұғымдарының бірі болып  табылады. Қаржы  менеджменті  көзқарасынан  қарастырғанда капитал корпорацияның  активіне (мүлкіне)  салынған қаражаттың  ақшалай, материалдықө  және материалдық  емес нысанындағы  жалпы мөлшерін  білдіреді..

Капитал- корпорация мен басқа да шаруашылық жүргізуші субьектісінің арасында оны қалыптастыру мен пайдалану қатысында туындайтын ақшалай қатынасын білдіреді.

Капитал салу нәтижесінде негізгі және айналым  капиталы құрылады.Негізгі капитал  жұмыс істеу процесінде айналымнан тыс актив нысанына, ал айналым  капиталы –айналым активі нысанына айналады.  Корпорацияның айналым активіне авансыланған ақшалай ресурсы айналым қаражаты болып табылады.   

Капиталды салу нысаны  бойынша  кәсіпкерлік  және  несие капиталы болып бөлінеді. 

Кәсіпкерлік капитал - корпорацияның нақты , материалдық емес және қаржы активіне пайда алу және оны басқару құқығын алу мақсатында авансыыланады.

Несие капиталы–кепілзат  қайтарымды, ақылы,  шұғыл  болса  және  қамтамасыз  етілсе кредитке берілетін ақша капитал.

Меншікті капиталдң бағасы - акционерлік капитал үшін акция бойынша дивидендтің сомасы немесе үлестік салым мен онымен байланысты шығын бойынша төленген сомасы.

Қарыз капиталының сомасы - кредит немесе облигацилық қарыз және онымен байланысты шығын үшін төленген пайыздың сомасы.

Тартылған капиталдың  сомасы- кредиторлық берешектің құны. Ол пайда боғаннан кейін үш айдан астам мерзімде немесе шартта белгіленген мерзімде өтелмеген кредиторлық берешектің айыппұл санкцияның сомасын білдіреді.

Капитал – корпорацияға  кіріс әкелетін  қаражат көзі болып  табылады.

Капитал оның иелерінің  ағымдағы және  келешектегі кезеңде  әл-ауқатының негізгі  көзі ретіндғе  болды.Капитал –  фирманың нарықтық  құнының негізгі  өлшеушісі болып  табылады. Бұр ең  алдымен таза активтің  мөлшерін анықтайтын  меншікті капиталға  қатысты.

Капитал мына белгілері  бойынша жіктеледі:

1.Корпорацияның  тиесілігі  бойынша  меншікті  және  қарыз капиталы  болады.

Меншікті капитал  корпорайияға меншік құқығында тиесілі және активтің айтарлықтай бөлігін қалыптастыру үшін пайдаланылады.

Қарыз капиталы  корпорацияны қаржыландыруға арналған қайталылатын және ақылы негізде тартылатын ақшалай қаражатты білдіреді.Қарыз капиталының барлық нысаны корпорация белгіленген мерзімде өтеуге тиіс міндеттемеміне жатады.

2.Капитал айналу мақсаты бойынша өндірістік, несиелік және жалдаптық (спекулятивтік) болып бөлінеді. Жалдаптық капитал қайталама қор нарығында айналымдағы акцияның құны әжептәуір көтерілуі салдарынан пайда болады. Жалдаптық операция барынша жоғары кіріс табу үшін жасалады.

3.Инвестициялау  нысаны бойынша шаруашылық серіктестік пен қоғамның жарғылық капиталын қалыптастыру үшін пайдаланылатын ақшалай, материалдық және материалдық емес нысандағы капитал болады.

4. Капитал инвестициялау обьектісі бойынша негізгі және айналым капиталы болып бөлінеді.   Негізгі капитал айналымнан тыс капиталдың барлық түрлеріне ( материалдық және материалдық емес) салынады, ал айналым капиталы өтімділік дәрежесі әртүрлі айналым активіне (запас, дебиторлық берешек, қаржы салымы мен ақшалай қаражат) салынады.

5.Меншік нысаны  бойынша мемлекеттік , жеке меншік және аралас капитал болады.

6. Қызметтің ұйымдастыру-құқықтық нысаны бойынша  акционерлік, үлестік және отбасы шаруашылығына тиесілі жеке капитал болады.

7. Капитал өндірістік процесте қатысу сипаты бойынша қолданыстағы және әрекетсіз (жөндеудегі, резервтегі, мконсервациядағы, аяқталмаған құрылыстағы негізгі құрал-жабдық).

8.Меншік иесінің (иелердің) пайдалану сипаты бойынша тұтынылатын және жинақталатын (қайта инвестициялатын, капаиталдандырылатын) капитал болады. Тұтынылатын капиталға дивиденд және әлеуметтік сипаттағы басқа да төлемге жұмсалатын сома жатады. Қайта инвестицияланатын капиталға есепті  және өткен жылдың бөлінбеген пайдасы жатады.

9.Ел экономикасына тарту көзі бойынша отандық және шетелдік капитал  болады. 

Капитал айналымының орташа ұзақтығы айналымдылық коэффициенті  мен  бір айналымның есептік  кезеңдегі күнде  немесе айда есептелген ұзақтығы көрсетіледі.            

ВР                         365

КО =------- ;       ПО  =-----------  ,     

       К                           КО

Мұндағы : КО-капиталдың айналымдылық коэффициенті, айналым  саны;                     

 ВР-тауар сатудан  алынған түсім  (нетто);                     

 К- капиталдың  есепті кезеңдегі  орташа құны;                     

ПО-бір айналымның  ұзақтығы ; 365 күн-жылдағы  күн саны .

 

4.Корпорациялардың қаржы саясатын

 

Корпорациялардың қаржы саясатын іске асыруда және оның ақша айна-лымын басқаруда фирма ішінде қаржыны жоспарлаудың маңызы зор. Қазақс-тан экономикасының қазіргі замандағы даму кезеңінде қаржы жоспары өндірістік және коммерциялық қызметті реттейтін маңызды құрал ретінде қала береді.Қаржы жоспарын әзірлемесін бұрынағымдағы(операциялық) және инвестициялық қызметті қаржыландыру үшін капитал тарту тәсілі мен көзін анық-тау қажет.    

Қазақстандағы корпорацияны қаржыландыру көзі  ішкі (меншікті капитал) және сыртқы ( қарыз жәіне қаржы нарығынан тартылған капитал).

Ішкі қаржыландыру- бұл меншікті қаражаттың , ең алдымен таза пайданы және амортизациялық аударымды пайдалану. Өзін-өзі белсенді қаржыландыруда корпорацияның пайдасы бюджет жүйесіне салық, эмитенттің акциясы бойынша дивиденд төлеу, сондай-ақ айналым қаражатын толықтыру, әлеуметтік бағдарламаларды орындау үшін жеткілікті болуы тиіс.

Белсенді емес(жасырын) қаржыландыруда  мүліктітөмендетіп бағалау, сондай-ақ резерв қорға кемітіңкі аудару салдарынан корпорация балансында көрсетілмейтін қосымша көз пайда болады.

Жасырын қаржыландыру  көзіне:

- таза айналым капиталы (айналым активі мен қысқа мерзімді міндеттеме арасындағы айырма),

- бағалау резерві;

- қатысушыларға ( құрылтайшыларға ) кіріс төлеу жөніндегі берешек;

- алдағы кезеңнің кірісі;

- келешекте жұмсалатын шығыстың резерві;

- жеткізушілерге және т.б төленуге тиіс мерзімі өтіп кеткен берешек жатады..

Өзін-өзі қаржыландырудың  мынадай артықшылықтары  бар;

1.Таза пайдадан пайда болған қосымша меншік капиталдың есебінен кә-сіпорынның  қаржылық тұрақтылығы  нығайады.

2. Меншікті қаражат  бүкіл жыл бойы  тұрақты түрде  қалыптасады.

3.Сыртқы қаржыландыруға (кредитордың барынша  қызмет көрсету)  жұмсалатын шығын  барынша азайады.

4. Инвестициялық  шығынның орнын   толтыратын көз  алдын-ала белгілі  болу себебінен кәсіпорынды қосымша инвестиция есебінен  дамыту жөнінде  басқарушылық шешім  қабылдау жеңілдейді.     

Сыртқы қаржыландыру- мемлекеттің , қаржы-кредит ұйымының , қаржы институтына жатпайтын компанияның және азаматтардың қаражатын пайдалану.    

 Меншікті қаражат  есебінен сыртқы қаржыландыруда  корпорация құрылтайшыларының (қатысушыларының) ақшалай қаражатын пайдалагылады. Кәсіпкерлік қызхметті сырттан қаржыландырылған қаражатпен қамтамасыз етудің артықшылығы бар, өйткені ол кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігін қамтамасыз етеді, сонымен бірге банкіден кредит алуға ( өтімді қаражат тапш болған жағдайда) қойылатын талаптарды жеңілдетеді.

Қарыз капиталдың  есебінен қаржыландыру- бұл кредитордың ақшалай қаражатты қайтарымды және ақылы негіздеуі бар. Осындай қаржыландыру кәсіпорын капиталын ақшалай қаражат салу арқылы арттыруды емес, қарыз алушы мен қарыз берушінің арасындағы кәдімгі кредиттік қатынасты білдіреді.

Қарыз капиталы  есебінен қаржыландырудың  екі түрі болады:

- қысқа мерзімджі кредит есебіәнен қаржыландыру;

- ұзақ мерзімді кредит есебінен қаржыландру.

Қысқа  мерзімді  қарыз  капиталы  айналыпм  активін  (тауарлық материалдық запасы, аяқталмаған  құрылыстың дайындамасын, маусымды шығынды)  қаржыландыру көзі  болып табылады. Ұзақ  мерзімге  тартылған  капитал  негізгі  капиталды жаңартуға ,сондай-ақ материалдық  емес активті сатып  алуға жұмсалады. 

Қарыз алушы қор биржасынан(корпоративтік облшигация эмиссиясынан) алынатын қарыз арқылы қаржыландыруменсалыстырғанда, борышты тиісінше қамтамасыз етіп ұзақ мерзімді банк кредитін пайдаланған жағдайда оған мынадай артықшылық береді;

- құнды қағаз басып шығаруға , оны орналастыруға немесе электрондық тасымалдауышта оның есебін жүргізуге, эмиссияға, жарнамаға және орналастыруға шығын жұмсалмайды;

- қарыз алушы мен банк арасындағы құқықтық қарым-қатынас жөнінде шамалы ғана адам хабардаор болады; кредит беру ережесін әрбір мәміле бойынша анықталады;

- банкіден кредит алуға өтініш берумен  және қор нарығынан қаражаттың түсу арасындағы мерзім қысқарады;

- акционерлік қоғамның облигация шығаруға қойылатын шектеу.

Корпорация капитал тартудың түрлі тәсілін салыстыра отырып ағымдағы  және инвестициялық қызыметті қаржымен қамтамасыз етудің оңтайлы нұсқасын  таңдауға мүмкіндік  береді.

Корпарацияның  қаржылық - шаруашылық  қызметінің тиімділігі  оның капиталдыф мақсатқа орай қалыптастырып пайдалдануына байланыст. Капитал фирманың активті қаржыландыру көзіне қажеттілігін қанағаттанды-ру  мақсатында қалыптастырылады. Капитал қалыптастыру  процесі келесі  принциптерге негізделген:  

Бірінші принцип- корпорацияның даму келешегін ескеру.  

Баланс пассивінде  капитал талдауи  мақсатында міндеттемені  өтиеу мерзімі  бойынша келесідей  топтастырылады.

- қысқа мерзімді пассив;

- ұзақ мерзімді пассив;

- меншікті капитал. 

Қысқа мерзімді  пассив –  айналым активімен орны толтырылатын немесе жаңа қысқа мерзімді міндеттеме пайда болу нәтижесінде өтелетін міндеттеме. Ол, әдетте , ұзақ емес кезең ішінде өтеледі. Қысқа мерзімді міндеттемені жеке топқа бөлу баланстың өтімділігінің мониторимнгі үшін маңызы зор.

Ұзақ мерзімді пассив – бір жылдан асатын мерзімді өтелетін міндеттеме. Ұзақ имерзімді кредит пен қарыз осы міндеттеменің негізгі түрі болып табылады.

Қарыз капиталының  жағымд сипаттамасы:

- қаражат таротудың , әсіресе қарыз алушының кредиттік өлшемі (өтімді кепілзаттың немесе төлеуге қабілетті кепілгердің кепілінің болуы) жоғары болған жағдайдағы кең мүмкіндігі;

- өндірістің және сатудың көлемін кеңейткенде активті арттыру мақсатында корпорацияның қаржы әлеуетінің дамуын қамтамасыз ету мүмкіндігі;

- активтің табыстылығы кредитке қойылатын орташа пайыздық ставкадан асатын жағдайда меншікті капиталдың пайдалылығын қаржы тұтқасының әсері есебінен ұлғайту мүмкіндігі;

- қысқа мерзімді банк кредитінің пайызы операциялық шығынға жатқызылу себебінен акция эмиссиясымен салыстырғанда «салық қалқаны»әсерінің есебінен кредит құнының төмен болуы. Нәтижесінде осы пайыздың сомасы салық салынатын пайданың мөлшерін төмендетеді.

Қарыз капиталын пайдалану  кемшілігіне мыналар  жатады:

- қарыз капиталын көп мөлшерде тарту (кредит пен қарыз нысанында) корпорация үшін өте қауіпті кредиттік, пайыздық, өтімділікті жоғалту және т.б. тә» уекел сияқты қаржы тәуекелінің пайда болуына себеп болады:

- кредитордың алдында борышқа қызмет көрсетуге жұмсалатын қосымша шығын пайда болу себебінен қарыз капиталы есебінен пайда болатын актив капиталдың пайда нормасына байланысты болады;

- қарыз капиталы құнының кредит нарығындағы ауытқуға өте тәуелді болуы ;

- кредит ресурсынберу мүлік кепілін немесе басқа шаруашылық субьектілерінің ынтымақты кепілдігін талап ететін банкінің мүмкіндігіне байланысты; сондықтан қарызх қароажат тарту тәртіптемесінің қиынығы.

Капиталды қалыптастырудың  екінші принципі - әр түрлі көзден оны қалыптастыруға жұмсалатын шығынды барынша төмендету , бұл мақсатқа оның құны мен құрылымын басқару процесінде қол жеткізіледі.

Үшінші принцип - шаруашылық қызмет процесінде капиталды ұтымды пайдалануды қамтамасыз ету.Аталмыш принцип қаржы тәуекелін барнша азайта отырып меншікті капиталдың кірістілігін барынша ұлғайту арқылы іске асырылады. 

 

5. Капиталдың құны

 

Капитал (баланстың пассиві) оның құнының көмегімен басқарылады. 

Капиталдың құны- корпорация түрлі көзден капиталды тартқаны үшін төлейтін баға. Капиталға осылай бағалау тұжырымдамасы капиталдың өндіріс факторының бірі ретінде корпоративтік топтың ағымдағы және инвестициялық шығынның деңгейіне айтарлықтай ықпал ететін белгіленген құны болатынына негізделген.  

Корпорация қызметінде капитал құнының  көрсеткішін пайдщаланудың  аса маңызды аспектілерін  құрастырайық.