Ипотекалық несие

    Қазіргі  кезде біздің де Қор екіншілік  нарықта тығыз байланыстарын  – АҚ «Қазақстанның ипотекалық  компаниясымен» көрсетуде, өз  саясаттарын біріктіру арқылы  ипотекалық кредиттің  жоғары  сапасын көтеруде.

   Ипотекаға  бүкіл әлемде кепілдік бере  алатын басты қор базасы бүкіл принциптеріне жауап береді.

   Барлық  әлем тәжірибесінде капиталға  талап – кәсіпорынның өзінің  жеке капиталына талап, ипотекалық  кепілдік жүргізушілер жеткілікті  қатал тәртіпті ұстанады. Капитал  тәуекелдігінің қалыпты жағдайы  минималды көрсеткіш бойынша 20:1, ал құлдырау кезіндегі көрсеткіш резервтердің 60% құрайды.

   Бірақ,  бүгінгі күні көрсетіліп отырған  осы көрсеткіштердің заң жүзіндегі   регламентке тәуелді, Қазақстан  Республикасының агенттігі мен  Қор, қаржы нарығын және қаржылық кәсіпорындар, Қазақстан Республикасының қаржылық ассоциациясы біріге отырып өздерінің жаңа әдістерін қолданып, Қазақстан Республикасындағы сақтандыру нарығының өсуіне 2004-2006 жылында жаңа бағдарламаларын ұсынды.

     Бүгінгі күні көптеген банктер  мен ипотекалық компаниялар өз тәуекелдерін сақтауды қалайды, яғни берілген ипотекалық несие азаматтық- құқықтық жауапкершілігімен сақтандырылады.

     Қорытындылай келе келесіні айта  кету қажет.

 Екінші  деңгейлі банктер мен ипотекалық  компаниялардың кепіл беру жүйесіне ипотекалық несиелендіруді тарту бойынша белсенді әрететті жүргізе отырып, сондай –ақ бағдарламаны жүзеге асыруға қатыса

отырып, қор  халықты ипотекалық несиелерді кеңейтуге, сонымен қатар банктер мен  ипотекалық компаниялардың несиелік тәуекелділігін бөлісуге үлесін тигізеді.

     Ипотекалық несиелердің кепілдендіру  жүйелеріне қатысу екінші деңгейлі  банктер мен ипотекалық компанияларға  ипотекалық несие бойынша заем  алушының дефолтты жағдайында  шығындардан сақтануға құқық  береді.   Қор несиені бүкіл мерзім бойы банктер мен компаниялардың несие тәуекелдігіне 30-50%  дейін бөлісуді жоспарлауда.

    Сонымен  қатар қор ұсынатын қызметтің  тарифтерін төмендету және арзандату  бойынша мүмкіншілікті қарастыруды,  әрекет етіп отырған сақтандыру  және салық заңдылығына өзгерістерді еңгізу боцынша жұмысты жалғастырады, сондай –ақ ипотекалық несиелерді кепілдендіру жүйесін жетілдіру, мақсатында жаңа өнімдерді енгізу бойынша шаралар қолдануды жоспарлауда.

2.2 Несиенің формалары мен түрлері

       Несие-ақша  сияқты тарихи экономикалық дәреже болып табылады. «Кредит» деген сөз, «несие», «қарыз» деген «kredo» - сенемін деген мағына беретін латынша «kreditum» деген сөзден шығады. Ол экономикалық дәреже ретінде әр түрлі экономикалық қоғамдарда қызмет етеді. Ол тауар өндірісінің пайда болған кезінен бастап қарапайым формаларында: бай және кедей қоғамдарда көрінеді. Несие қатынастары ақша қатынастары сияқты үнемі даму үстінде болады. Алғашқы несие табиғи түрде  (астық, мал, еңбек құралдары және т.б.) қоғамның дәулетті топтарнына мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге тұтыну мұқтаждығы емн қарыздары өтеу үшін ұсынылған. Тауар-ақша қатынастарының дамуымен несие ақша түріне көшті.

       Несиеніңи объективті қажеттілігі табиғи және ақшалы түрде жүзеге асатын ерекшеліктерден  кеңейтілген өндірісті шығарып тастайды. Ол капитал түрлері үнемі ауысып тұратынын ұйғарады, меншіктің ақшалы түрі тауарға, тауарлы меншік өндірістікке, өндірістік тауарлыға және тауарлық қайтадан ақша түріне ауысып тұрады, яғни А - Т -  Ө  - Т ΄- А ΄ капиталдың ауыспалы айналымы жүреді. Ауыспалы айналымның бірінші кезеңінде ақша өндіріс қорына (машиналар, шикізат процесінде – дайын өнім (тауар) жасалады, өндірістік тауарлыға келеді. Үшінші кезеңде тауар сатылып, бастапқы ақша түріне ауысады. Капиталдың осындай ауыспалы айналымы тұрақты түрде бөлек жеке кәсіпорында және жалпы халық шаруашылығында үнемі жүріп жатады. Капиталдың қозғалысы – оның тек ауыспалы айналымы емес, сондай-ақ оның айналымы да. Капиталдың айналымы дегенде оның үнемі қайталанатын ауыспалы айналымы түсіндіреледі.

       Қызмет  процесінің бағыттылығы ауыспалы айналымның әр түрлі сатыларында болатын  ақша ресурстарның оларда бір мезгілде және үнемі бар болуын: материалдық  өндіріс саласы үшін - өндірістік, тауарлы  және ақшалы, ал айналым саласы үшін – тауарлы және ақшадай болуын талап етеді.

       Өндірісті жеке шаруашылық жүргізуші субъектілері ақшаларды уақытша босатуға және оларға деген қажеттілік үшін жағдай туғызады. Мысалы, негізгі өндірістік және айналым қорларныңы амортизациялық тозу шамасына қарай дайын өнімдерге жекелеп аударады, ал олар негізіг қорларды модернизациялап жаңарту үшін бірнеше жылдар бойы жинақталатыны мәлім. Бұл жағдай негізгі құрал-жабдықтарды ауыстыру (айырбастау) және жөндеу үшін жұмсалатыны себепті ақшалай қаражаттың уақытша босатылуы жүреді. Бірақ, бұл сәтте жинақталған ақша жеткіліксіз болуы мумкін. Бұл жағдайда ақшаға қажеттілік туады. Яғни,  ақшалай қаражатты босату мен оған деген қажеттілік айналым қорларын пайдалануда үнемі болып тұрады.

       Несиеге байланысты бұл құн қосымша қаражатқа  уақытша қажеттілігі тауып отырған басқа субъектіге өтеді және қайта өндіру процесінің шеңберінде қызметін жалғастыра береді. Бірақ, несиелік қатынастардың пайда болуын экономикалық байланысқа түсуге дайын меншік иелері сияқты бір-біріне қарсы тұралатын тауар иеленушілер арасындағы айырбас ауқымынан іздеген жөн. Тауарларды қолдан-қолға өткізу сияқты тауар айырбастау және қызмет көрсетумен ауысу несиелік қатынастардан туындаған экономикалық жеміс.

       Несие беруші – несиелік мәмленің қарыз  ұсынатын жағы. Мұны іске асыру үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір қоры болуы керек. Ол ақша өзінікі болуы немесе басқа біреуден қарызға алған болуы да мүмкін.

       Несиелік  мәмледе қарызға алушы несие  берушіге тәуелді, оған несие беруші өз талаптарын қояды. Алайда, қарызға  алушы мен несие беруші несие қатынастарының толық құқықты жақтары болып табылады. Олар міндетті түрде қатысуы керек. Және бұл жағдайда олар орындарын ауыстыруы мүмкін. Несие беруші – қарызгер (кәсіпорындар мен халық бос қаражаттарын есеп және депозиттік шоттарға сақтай отырып) болуы мүмкін. Несие беруші мен қарызға алушы өзара іс-әрекеттерінде қарама-қайшылықтың бірлігі сипатын көрсетеді. Несиелік мәмленің қатысушылары ретінде олар оның қарама-қарсы жақтарында тұрады. Олардың мүдделері де бөлек, несие беруші неғұрлым жоғары пайыздық несие бергісі келсе, қарыз алушыға мүмкіндігінше арзан несие алып, қосымша қаржылар табу мүддесі болады.

       Несие берушілер мен қарызға алушылардан  басқа несие қатынасы құрылымының  элементі алыс-берістің объектісі –  құнның негізгі бөлігі өзіндік өтелмеген құны – несиеленген құн (ссуженная стоимость) болып таблыады.

       Несиеленген құн ұдайы өндіріс процесін жылдамдататын  ерекшелікке ие. Себебі, қарызға  алушының қайсыбір маусымдық жұмыстарды жүргізуге және болжанбаған шығындарға қажет меншікті қорларын жинақтаудың қажеттігі жоқ Сондықтан, бұл қосымша қажеттіліктер несие есебінен қанағаттандырлыады.

       Осылайша, несиеленген құн өндірістік қорлардың  ауыспалы айналымның үздіксіз болуын қамтамасыз етеді және олардың қозғалысындағы іркілістерді жояды. Бұл жағдайда бастапқы несиеленген құн ғана емес, сонымен қатар өскен пайызбен қоса, несиенің қайтарымдылығы қамтамасыз етіледі. Несие өз құнын осылайша бүкіл қохғалысында: басынан бастап, оның банкке қайтарылуына дейін сақтайды.

       Несие алу (Қан) қарыз алушының уақытша қажеттіліктерін қанағаттандырып, өйткені несиелік қатынастың басқа тарапы оны белгілі бір уақытқа ғана береді.

       Несиені пайдалану (Нп) қарыз алушының оны өз шаруашылығында пайдаланып, снеие берушіге несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету керектігін білдіреді. Ресурстардың босатылуы (Бр) қарыз алушының шаруашылығында құнның ауыспалы айналымның аяқталу актісін, несие алушының уақытша қажеттіліктерін қанағаттандыру мүддесінде құнның пайдалану процесін сипаттайды. Несие қозғалысының бұл сатысы оның келесі кезеңге өтуі үшін материалдық база болып табылады.

       Несиенің  қайтарылуы (Нк) уақытша пайдаланылған құнның қарыз алушыдан несие берушіге қайтуын көрсетеді. Қарыз алушының шаруашылығында белгілі бір ауыспалы айналымда жүзеге асқан құн өзінің уақытша иесінен кетіп, несие берушіге өтеді.

       Уақытша пайдаланылғаннан кейін (Нп) құнды несие берушінің алу актісі несие қозғалысының аяқталу сатысы болып табылады. Уақыт бойынша несинің қайтарылуы (Нк) және несие берушінің алған қаражаты (несиеге бергені) Қан сәйкес келуі мүмкін. Аталмыш сатыларды сөз болып отырған сол бір құнның сомалары біріктіреді: қарыз алушы қарыздың белгілі бір бөлігін несие берушіге қайтарады, ал ол дәл осы соманы алады.

       Несиенің  мәнін тану оның негізін  ашады, яғни несиелік қатынастар туындайтын базада қарастыруды ұйғарады. Несиенің мәнін ашып көрететіннесиенің негізін құрайтын база неден тұрады? О.И. Лаврушин оның қайтарылуын есептейді. Ол несие қозғалысының бір сатысы бола тұрып, бір мезгілде несиеленген құн қозғалысынң барлық сатыларын  қамтиды. Несие ақшасын жарату (орналастыру), алу және оны пайдалану – қайтарым негізінде жүзеге асады. Несиеленген құнның қайтарылу негізінде кезеңі оның жалпы ауыспалы айналымын ғана аяқтайды. Қайтарымдылық – несиелік қатынасқа тән белгіні анықтайтын өзіндік ерекшелікті көрсетеді.

       Несиенің  қайтарылуы – уақытша пайдаланған  несиеленген құнды несие берушіге қайтару процесі. Ол өзінен-өзі туындамайды. Ол құнның ауыспалы айналымында аяқталатын материалдық процестерде негізделеді. Алайда, бұл тек қайтарымның негізін  жасайды. Уақытша пайдалануға алған ақшалай қаражатты қайтаруға босаған қаражаттар қарыз алушыға мүмкіндік берген кезде ғана несиені болып табылады, яғни оны мәмленің табиғатын өзгертпей, кейінгі қалдыруға болмайды. Несие беруші мен қарыз алушы бекіткен келісімшартқа сәйкес ол заңды бекітілген сипат алады. Халық шаруашылығы деңгейінде несиенің қайтарылуы тұтас алғанда қайтарудың жиынтығын көрсетпейді, экономикалық категория сияқты бар несиенің тұтастығын көрсетеді.

       Несиенің  әлеуметтік-экономикалық негізі оның қоғамдық сипатқа тән екендігінде.

       Банкке, несие берушіге қарыз алушының қарыз  алушының несиені қайтарылуы соңғысына  кез-келген сәтте өзіне несие  берушілерге (өздерінің уақытша  бос қаражаттарын депозиттік шоттарда сақтаған заңды және жеке тұлғаларға) талап етуі бойынша мүмкіндік береді. Несиенің қайтарылуы қосарлы қайтарылуы сияқты.

       Несие мәні қатынастардың несиенің – қайтару, төлемдік, мерзімдік, қолма-қол ақша, мақсатты сипат сияқты маңызды принциптерімен анықталады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

       Қорытынды

       Несиенің  құрылымын, қозғалыс кезеңдерін және негізін талдау нәтижесінде оның мәнін толық емес жағдайда былайша айтуға болады: несие беруші мен қарыз алушының несиелік құнның төлем мен жеделдікке негізделіп қайтарылым қозғалысына байланысты экономикалық қатынастар екендігі.

       Несиенің  тағы да көп анықтамалары бар. Мысалы, несие – бұл несие капиталының  қозғалысы. Несие капиталы – бұл  қайтару талабымен пайызхбен  төленетін, меншік иелеріне несиеге  ұсынылатын ақша капиталы. Ал, капитал  – бұл өз-өзінен өсетін құн. Оның басқа ақшаларын сапалы ерекшелігі сол. Ал, капитал - өзінен-өзі өсетін құн, оның ақшадан сапалық айырмашылығы – несие капиталының өзінен-өзі өсетін құнның бір түрі, ал ақа болса, өзінен-өзі өсім бере алмайды.

       Несиеге толық анықтама беруге тырысып көрейін. Несие – кеңейтілген қайта өндіру мақсатында жеделдік, төлемдік, қайтару талаптарына сай оларды ақшаны бөлу және халықтың, экономиканың бос ақшалай қаражаттардың жұмылдыруын қамтитын несие капиталының қозғалысы себепті экономикалық қарым-қатынасты көрсетеді.

       Бұл принциптер несиенің алғашқы даму кезеңдерінен бастап қалыптасты, ол кейіннен заңды түрде бекітілді.

       Несиенің  қайтарылу принципі – қарыз алушының несиені пайдаланғаннан кейін несие  берушіге уақытында қайтару қажеттілігімен сипатталады. Ол банктің несие қорын жаңғыртып отыруды қамтамасыз ететін несиені пайызбен өтеуде өзінің іс жүзіндегі орнын анықтайды. Бұл несие капиталының қозғалысына қажетті талап болып табылады. Ол белгілі бір мерзімге берілген соманың толық қайтарылуын қамтамасыз етеді. 
 

      Қолданылған әдебиеттер тізімі